پژوهش نامه نقد آراء تفسیری
سال:1401 | دوره:3 | شماره:1 (پیاپی 5) |تعداد مقالات:12

مطالعه ی آثار محققان درباره ی قرآن و علوم اسلامی و نقد آراء آن ها امری ضروری است. با توجه به اهمیت ابراهیم (ع) به عنوان بنیان گذار ادیان توحیدی، و اسماعیل (ع) به عنوان ذبیح پدر، خاورشناسان در مطالعاتِ خود به بررسیِ زندگی این پیامبران پرداخته اند. به نظر می رسد اینان درنتیجه ی دست رس منابع اصیل اسلامی دچارنند پذیرش وجود تناقض در آیات مربوط به ابراهیم (ع). آن ها تفاوت اوصاف ابراهیم (ع) در آیات قرآن، برجسته نبودن ابراهیم (ع) در برخی آیات و ازدیگرسو تأکید بر «ملة ابراهیم» در آیاتی دیگر، و تفاوت هویت و اوصاف ذبیح در قرآن و عهدین را نتیجه ی چنین تناقضی دانسته اند. صرف نظر از انگیزه های مستشرقان در یک چنین بحثی، یکی از عواملی که باعث ایجاد توهم تفاوت شده، دست رس نداشتن به منابع متقن است. در این مطالعه می خواهیم با رویکرد تحلیلی انتقادی به بررسی آثار مستشرقان درباره ی موضوع بپردازیم. بنا ست از این فرضیه دفاع کنیم که خاورشناسان به علت تعصبی که ناخواسته روی برداشت های فرهنگی شان از مفاهیم آیات نشان داده اند، و هم چنین به سبب دسترسی ناقص به منابع معتبر، هنگام مشاهده ی هر نوع تفاوتی در میان آیه ای با آیه ی دیگر، آن را تحریف و تناقض تلقی نموده اند؛ در حالی که زمانی می توان دو آیه را متناقض دانست که از صدق یک آیه کذب دیگری حاصل شود.

وجوه مختلف معنایی واژگان قرآن گاه معنای مختلفی ارائه می دهند. گاه نیز تغییری در معنای کلی آیات قرآن ایجاد نمی کنند؛ امّا فهم ظرایف معانی قرآن را دشوار می کنند و نقاط ضعفی در فهم معنا را آشکار می کنند. یکی از موادی که وجوه معنایی متفاوت آن گاه ترجمه و تفسیری دور از ذهن ایجاد کرده، ماده ی «ع ج ب» است که در آیات متعددی از قرآن دیده می شود. بیش تر مفسران و مترجمان عربی و فارسی آن را در کاربردهای قرآنی به «شگفتی» و مترادف های آن معنا کرده اند. شمار اندکی از مفسران نیز کوشیده اند با تفکیک میان کاربردهای مختلف، برخی از موارد کاربرد این ماده را به مفهوم «خوشایندی» و مانند آن معنا کنند. این درک اخیر معمولاً در میان مترجمان قرآن به زبان های اروپایی بیش تر دیده می شود. نبود قاعده ای مشخص برای تمییز معنای این ماده در هیئت های گوناگون آن موجب تشتت آراء شده است. مطالعه ی حاضر به واکاوی معنای مشتقات ماده ی ع ج ب اختصاص دارد و بنا ست که در آن با روشی توصیفی تحلیلی، این ماده را بررسی لغوی و صرفی کنیم و با مرور آراء مفسران درباره ی آیات حاوی این ماده معنای صحیح آن را در هر موضع کاربردش تبیین کنیم. دستاورد این مطالعه بنا ست سنجش این قاعده باشد: ماده ی ع ج ب در تمام ابواب ثلاثی مجرد تنها به معنای شگفتی است؛ اما در باب إفعال از ثلاثی مزید به هردو معنای خوشایندی و ناخوشایندی محتمل است که به طبع با توجه به سیاق آیه، معنای صحیح استخراج می شود.

الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم نوشته ی طنطاوی جوهری (1287-1358ق/ 1870-1940م) تنها تفسیر کامل قرآن با روش تفسیر علمی، و از جایگاه ویژه ای در نوع خود برخوردار است. درباره ی این تفسیر و روش تفسیری آن آراء مختلفی وجود دارد. بسیاری به دلیل نگاه غیرجامع به الجواهر و فراوانی مطالب علوم طبیعی در آن داوری دقیقی نسبت به این تفسیر و روش آن نداشته اند. با مطالعه ی کامل تفسیر طنطاوی این نتیجه حاصل می شود که وی روش استخدام و به کارگیری علوم طبیعی را برای تفسیر قرآن برگزیده، و در واقع با نگاه به علم به تفسیر قرآن پرداخته است. از دیدگاه او هرچه مخاطب کلام خدا از آیات آفاقیِ خداوند که در اطراف او هستند بیش تر بداند، قرآن را بهتر خواهد فهمید. دغدغه های سیاسی و اجتماعی از مهم ترین انگیزه های طنطاوی برای نوشتن این تفسیر بوده است. با همه ی این ها، اندیشه های تفسیری او خالی از آفت و آسیب نیست و نقدهایی ناظر بر آسیب های مبنایی، روشی و غایی بر آن وارد است.

درباره ی اثبات نبوت پیامبر (ص) از طریق معجزه ی حسی سخن های بسیار گفته شده است. از جمله ی این سخنان داستان شق القمر به مثابه ی معجزه ی پیامبر (ص) در سوره ی قمر از سوره های مکی الاوائل است. مبنای اصلی این قول که در تفاسیر بازتاب یافته، آیه ای از قرآن در آغاز همین سوره است: «اقْ, تَرَبَتِ السّاعَة وَانْ, شَقَّ القَمَر». در روایات اسباب نزول آمده است این آیه پس از دو نیم شدن ماه در شب چهاردهم ماه ذی الحجه نازل شد. این روایاتِ اسباب نزول‘,چندگانه اند و با مضامین مختلف و شگفت انگیز نقل شده اند. به همین دلیل عالمانی به نقد آن ها پرداخته، و به انکار اخبار شق القمر روی آورده اند. این عالمان اساساً با وجود قرآن که آ یه ای عقلی است، ضرورتی برای این دسته از معجزات حسی قائل نبوده اند. از جمله ی این عالمان می توان ابراهیم بن سیار نَظّام، عمرِو بن بَحرِ جاحِظ، هشام بن عَمرِو فُوَطی، و ابوبکرِ اَصَم را یاد کرد. اینان از جمله ی اولین کسانی هستند که در اوایل سده ی 3ق قصه ی شق القمر را انکار کردند. بااین حال، این بحث در سده های متأخرتر از سوی مفسران پرشمار شیعه و سنی به شکل مستند و با ادله ی متنوع تری نقد شده است. این مفسران گفته اند روایات شق القمر با صراحتِ بیان قرآن در امتناع از آوردنِ معجزاتِ حسّی تعارض دارد. در این مطالعه بنا ست نگاهی به اقوال موافقان و مخالفان بیندازیم، مسائل و ادله و مشکلات پذیرش روایات شق القمر را بیان کنیم، و در نهایت به نَقدِ نظریه ی مثبِتان و دفاع از نظریه ی منکران و نسبت دو دیدگاه با جاوادانگی معجزه ی قرآن بپردازیم.

شناخت و ادراک انسان ازجمله ی مباحث فلسفی است که در مکاتب فکری گوناگون به فراخور سایر اندیشه های آن مکاتب تبیین شده است. موضوعاتی چون ماهیت، امکان، ابزار ها و مراتب شناخت همواره میان اهل نظر مورد بحث و اختلاف بوده است. از سوی دیگر، شناخت و معرفت از ارکان اساسی تربیت به شمار می رود. ازاین رو باورِ ما نسبت به آن در سامان دهی نظام تربیتی تأثیر قابل توجّهی خواهد داشت. یکی از فیلسوفان مسلمان که در تفسیر خویش بر قرآن کریم توجه وافی به مباحث معرفت شناختی نشان داده، سیدمحمدحسین طباطبایی است. در این مطالعه بنا داریم که مبانی معرفت شناختی وی در تفسیر المیزان را بازشناسیم و دست آورد های این مبانی را در بحث از دیگر مؤلّفه های نظام تربیتی هم چون اهداف، اصول و روش ها پی جویی کنیم. بنا ست از این دیدگاه دفاع کنیم که طباطبایی معتقد است از نظرگاه قرآن، معرفت به معنای مطلقِ آگاهی است که به کمک حسّ و عقل و وحی امکان پذیر می گردد و دارای مراتبی است؛ هم چنان که وی معتقد است قرآن تسبیح خدا را هم چون شیوه ای برای دست یابی به معرفت می داند، مهار نفس و بازداشتن آن از اشتغال به بدن را نیز برای دست یابی به معرفت امری ضروری بازمی نُماید، و اسوه پردازی، آموزش مستدل و دوری از تحمیل، و تقویت تفکّر نقادانه را از روش های تربیتی هماهنگ با این مبانی می شناسانَد.

یکی از شیوه های ایجاد جذابیت و بلاغت برای کلام ایجاد تناسب در آن است. در قرآن کریم هم از این شیوه به نحو گسترده و تأثیرگذاری بهره جسته است. یکی از انواع تناسب که می توان کاربرد گسترده ی آن را در قرآن دید ایجاد هم آهنگی و تناسب در فواصل آیات است. بااین حال، همواره در سوره های قرآن تناسب فاصله ها مراعات نمی شود. هرجا در قرآن هم آهنگی و تناسب فاصله ها با قواعد و هنجار های لفظی و ادبی آن ها در تضاد بوده، ساختارشکنی روی داده، و فراهنجاری هایی ارائه شده که بر بلاغت و جذابیت سخن افزوده است. از جمله ی گونه های تغییرات و ساختارشکنی های ادبی، بلاغی و واژگانی قرآن که در فواصل قرآنی هم دیده می شود حذف حرف و کلمه است. این قبیل حذف های قرآن از سده ی اول هجری مورد گفتگوی ادیبان، مفسران و قرآن پژوهان بوده است. در مطالعه ی حاضر بنا داریم تفاسیر و کتب علوم قرآن تا سده ی 13ق را که به اسلوب حذف در فواصل آیات پرداخته اند بازشناسیم و سیر تحول نگرش ها به اسلوب حذف را در آنان بازکاویم. بنا ست از این دیدگاه دفاع کنیم که نگرش ها به اسلوب حذف در این آثار، با توجه به خصوصیات و ویژگی های مشترک در تحلیل و روش تفسیری در دو مرحله ی کلان قابل دسته بندی است: مرحله ی تکوین (تا پیش از سده ی 8ق)، و مرحله ی توسعه؛ هم چنان که بنا داریم در ضمن این مرور، نگرش ها به کاربرد این اسلوب در قرآن را نیز با نگاهی انتقادی بازخوانیم.

در قرآن کریم تعبیر أرأیت و امثال آن مکرر به کار رفته است. این تعبیرات از ترکیب های دشواریاب قرآن به شمار می آیند. بنا داریم در مطالعه ی پیشِ رو کاربردهای این ترکیبات را در قرآن مطالعه کنیم و تحلیل ها از معنای تک تک موارد کاربرد قرآنی آن ها را با نگاهی انتقادی بازخوانیم. در این مطالعه مشخصاً می خواهیم تحلیل های بازتابیده در چهار اثر الدر المصون سمین حلبی، اعراب القرآن الکریم وبیانه محیی الدین درویش، التحریر و التنویر ابن عاشور، و المیزان طباطبایی از کاربردهای این ساختارِ زبانی را با هم دیگر مقایسه کنیم؛ آثاری که به نظر می رسد می توانند بازتاباننده ی تحلیل های مذکور در کتب اِعراب القرآن، تفاسیر ادبی، و تفاسیر معاصر فریقین باشند. هدف آن است که دریابیم کاربردهای مختلف این ساختار دقیقاً چه معنایی را افاده می کند و کدام یک از مفسران تحلیل دقیق تری از این کاربردها کرده اند. بنا ست از این فرضیه دفاع کنیم که درعین توجه هرچهار مفسر به ظرائف بلاغی کاربردها و تأثیر آن بر معنای آیات، و درعین تمایز کاربردهای متنوع أرأیت در ساختارهای شبیه به هم، سهم تفسیر الدر المصون سمین حلبی در تحلیل ادبی کاربردها، و سهم دو تفسیر معاصر، التحریر و التنویر ابن عاشور و المیزان طباطبایی، در توجه به تطابق معنای تفسیری با نکات ادبی شایان توجه است.

روی آوردن به روایات اسباب نزول نمونه ی بارز تلاش مفسر برای قرار گرفتن در شرایط نزول آیه یا آیات قرآن کریم است تا بتواند به درک صحیح و جامعی از مفاهیم آیات دست پیدا کند. افراط در اعتماد به اسباب نزول و بی توجهی به آسیب های آن هم می تواند سبب بروز لغزش هایی در آراء مفسران بشود. در این مطالعه بنا داریم شواهدی از فهم نادرست آیات قرآن را در سه سده ی نخست هجری مرور، و مواردی از لغزش های ناشی از اعتماد به روایات سبب نزول را از نگاهی درون دینی یادآور شویم. در گام نخست به تعریف اسباب نزول و بیان فوائد و آسیب های آن خواهیم پرداخت. آن گاه آراء مفسرانِ سه سده ی نخست هجری در به کارگیری روایات اسباب نزول، و نمونه هایی از کاربردهای ناصحیح را مرور خواهیم کرد. می توان سه دسته لغزش در فهم اسباب نزول بازشناخت: تعیین نادرست مستثنیات، طرح ناموجه ادعاء نسخ در قرآن، و درآمیختگی معیار تشخیص سوره های مکی و مدنی.

یک بررسی اجمالی کاربردهای پرشمار اصطلاح سبیل الله در قرآن بیانگر این است که این مفهوم برای تثبیت در فرهنگ اسلامی مسیر های معنایی مختلفی را طی کرده و دچار تحولات معنایی شده است. شناخت این تحولات معنایی با مرور آراء تفسیری و روایات امکان پذیر است. در مطالعه ی کنونی بنا ست مراحل تحول معنایی انگاره ی سبیل الله را در عصر شکل گیری آن بررسی کنیم. نتایج به دست آمده نشان می دهد سبیل نخست به مفهوم مسیری مبهم به سان اصطلاحی ترابری به کار می رفت، سپس در واژگان قرآنی معنای راه و روش زندگی پیدا کرد، سپس هجرت مسلمانان از مکه به مدینه که حرکتی در همین مسیر مبهم بود جنبشی در سبیل الله نام گرفت. در مرحله ای بعد، شیوه ی زندگی مطلوب یک مسلمان به مثابه ی حرکتی در چنین مسیری که تحت عنوان سبیل الله شناخته می شد بازنموده شد. مسلمانان برای قرارگرفتن در این سبیل الهی می بایست با دشواری هایی هم چون آزار دیدن، هجرت کردن، خرج کردن دارایی، جهاد کردن، و درنهایت نیز کشته شدن در چنین راهی روبه رو می شدند. پس از آن که با هجرت نبوی جامعه ی اسلامی تثبیت شد، انگاره ی جهاد در راه خدا نیز برپایه ی همین انگاره ی سبیل الله، و به معنای مجموع تلاش های خالصانه ای که شخص باید با هدف الهی به انجام رساند شکل گرفت.

بخشی از زیبایی ادبی قرآن به هنگام بررسی ساختار و متن سوره های آن هویدا می گردد. این مطالعه با روش توصیفی تحلیلی دنبال می شود و در صدد ارائه ی زیباشناسی این سوره در سطح ساختار، آواها و واژگان است. نتایج مطالعه حاکی از آن است این سوره ساختاری منسجم دارد و بحث هایش در دو دسته ارائه گردیده است: دسته ی اول داستان ایمان جنیان به واسطه ی شنیدن آیات قرآن و رهایی از شرک را دربر دارد. دسته ی دوم نیز اثبات ابلاغ رسالت و عالم الغیب بودن پروردگار را شامل می شود. هدف و غرض سوره دعوت به توحید و اثبات رسالت و معاد و هادی بودن قرآن است. در سطح آوایی، آرایه های تکرار، تصدیر و التفات به کار رفته است که نشان دهنده ی زیبایی کلام و انسجام متن است. در سطح واژگانی نیز، الفاظ پایانی این سوره شباهت بسیار با سوره ی کهف دارد. از طریق مطالعه ی تطبیقی دو سوره می توان به نکاتی بدیع دست یافت.

قرآن کریم به زبان عربی نازل شده، و زبان عربی نیز مانند هر زبان دیگری تحت تاثیر عوامل مختلف، میزبان واژگانی غیرعربی از فرهنگ ها و زبان های دیگر است. این واژگان پس از هضم شدن در زبان عربی و دگرگونی ساختاری به تدریج ماهیتی عربی پیدا می کنند و به عنوان واژه های مأنوس در محاورات عرفی و متون ادبی زبان مقصد مورداستفاده قرار می گیرند. یکی از کلماتی که ریشه ی غیرعربی برای آن ادعا شده، واژه ی فیل است که یک مرتبه در سوره ی فیل به کار رفته است. اهمیت این مطالعه از آن جهت است که ریشه یابی زبان مبدأ این گونه واژگان که در قرآن کریم نیز استعمال شده، موجب فهم بهتر آیاتی می شود که دربردارنده ی آن ها ست. این مطالعه با روش توصیفی و تحلیلی به دنبال پاسخ به این پرسش است که تبار واژه ی فیل در زبان عربی و فارسی چیست و سیر تحول معنایی آن در بستر زمان کدام است. نتایج این مطالعه حاکی از آن است که این واژه واژه معرّب (دخیل) است و از واژه ی پیل در زبان فارسی به زبان عربی راه یافته، و در قرآن، روایات و اشعار عربی نیز در همان معنا انعکاس پیدا کرده است.

انجیل یعقوب یکی از اناجیل معروفِ غیررسمی (آپوکریفا) است. در آن به ولادت و کودکی مریم و عیسی (ع) به تفصیل پرداخته شده است. مطالعه و بررسی تطبیقی این دو داستان در انجیل یعقوب با قرآن کریم از جهات مختلفی حائز اهمیت است. توضیحات این دو داستان در انجیل یعقوب شباهت هایی با روایت قرآن دارد و از آن چه در اناجیل رسمی آمده، به قرآن نزدیک تر و با آن هماهنگ تر است. مطالعه ی این اناجیل که به هر علتی در دنیای مسیحیت کم تر مورد توجه قرار گرفته اند و مقایسه ی آن ها با قرآن می تواند روابط بینامتنی قرآن با متون دینی پیش از خود را بازنماید؛ آن سان که بتوان دریافت مخاطبان قرآن احتمالاً با ذهنیتی که در اثر آشنایی با چنین متونی شکل گرفته بود، خود را نیازمند دریافت وحی به پیامبر (ص) برای حل چه مشکلاتی و کشف چه ابهاماتی احساس می کرده اند. در مطالعه ی پیش رو بنا ست با مرور داستان های ولادت و کودکی مریم و ولادت عیسی (ع) در قرآن، اناجیل رسمی و انجیل یعقوب از شباهت بیش ترِ داستان قرآنی با انجیل یعقوب در قیاس با اناجیل رسمی دفاع کنیم.