پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی
سال:1397 | دوره:18 | شماره:1 |تعداد مقالات:15

مقاله ی پیشِ رو محتوای علمی و ساختار کتاب تاریخ و فلسفه ی ریاضیات را بررسی می کند. این کتاب تألیفی و دانشگاهی را انتشارات دانشگاه پیام نور به چاپ رسانده است. در برنامه ی مصوب وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری، دو درس اختیاری سه واحدی برای تاریخ ریاضیات و فلسفه ی علم (ریاضیات) در نظر گرفته شده است و سرفصل هایی برای آن ها ارائه شده، اما در برنامه ی مزبور کتاب درسی خاصی برای این دو درس پیش نهاد نشده است. در این مقاله، ضمن ارائه ی ارجاعات لازم نشان داده شده که این کتاب درواقع ترجمه ای از سه منبع دیگر است و نویسندگان آن هیچ نقشی در تولید محتوای کتاب ایفا نکرده اند، چنان که یکی از فصول کتاب عیناً از روی ویکی پدیای فارسی نوشته شده است. علاوه براین، ترجمه ها مغلوط و مشتمل بر اشتباهات علمی فراوان است.

اسلام متصوفان عنوان نوشتاری از نویسنده ی تونسی محمد طیب در حوزه ی تحقیقات تصوف و عرفان است. در این جستار، تلاش خواهد شد ضمن مطالعه، بررسی، و معرفی کتاب مذکور، این نوشتار ازلحاظ شکلی و محتوایی با نگرشی انتقادی ارزیابی و نقد و بررسی علمی شود. بنابراین، در این بررسی ضمن نقد ساختار کلی، شیوه ی طراحی، تنظیم، و چاپ اثر، اهداف و مبانی نظری و علمی پژوهش یادشده در مقدمه و متن و محتوای علمی، نتیجه، مستندات و منابع تحقیق مورد نقادی واقع شده است. به علاوه نوع نگره ی تحقیقاتی و روش شناسی مؤلف و منطق تحلیلی او در پردازش متن و ضعف های علمی و صوری اثر مذکور مورد بحث و بررسی محتوایی و شکلی قرار گرفته است. نگره ی روش شناختی هرمنیوتیک از اسلام به منزله ی اسلام صوفیانه، مسئله ی غفلت از گستره ی جغرافیایی تصوف و تنوع فکری جریان های صوفیانه و فقدان نگرش انتقادی و تبارشناختی در پی جویی سرچشمه های اندیشه ی صوفیانه و تصور واحد مؤلف از تصوف به مثابه ی شکلی از اسلام «اسلام صوفیانه» از مواردی محتوایی و روشی است که مورد نقادی قرار گرفته است.

اروپا از دوران ناپلئون کتابی جامع در تاریخ اروپای لیبرال (نه تاریخ لیبرال اروپا)، به قلم دیوید تامسن، فیلسوف سیاسیِ لیبرال مشربِ انگلیسی است که به رغم پافشاری اش در موضع لیبرالیستی در تبیین، نقد، و بررسی کلیت یک پارچه ای از اروپا که میراث تاریخی اش را از عوامل یگانه آفرین و وحدت زا می گیرد. اما غفلت از نکته ای قابل اعتنا نگرش تاریخی تامسن در تاریخ اروپا را با چالش مواجه می کند و آن عدم تدقیق بر آن دسته از عوامل تاریخی در قرون جدید است که تفکر یک پارچه گرای تامسن از اروپای معاصر را مخدوش می کند. به نظر تامسن، درک تاریخ «مدرن اروپا» فقط با پژوهش در نیروهای فراگیر امکان پذیر است که طی زمان بر شکل گیری آن از بریتانیا تا بالکان اثرگذار بوده اند. بدین سبب، وی بر مجموع عواملی کلی نظیر رشد جمعیت، صنعتی شدن، توسعه ی ماورای بحار، دموکراسی، سوسیالیسم، ناسیونالیسم، و روابط میان جنگ و انقلاب تأکید می گذارد. تامسن این عوامل را نه کشور به کشور، بلکه مرحله به مرحله در روح کلیت اروپا تا شکل گیری تمدن و فرهنگ آن طی دو قرن اخیر بررسی می کند. در حالی که با تدقیق در عبارت فوق مشخص است که تامسن مجموعه ی عواملی که زمینه را برای وارد شدن به اروپای مدرن فراهم کرده، نادیده گرفته است.

تألیف کتاب های درسی و کمک درسی که برخوردار از استانداردهای لازم علمی، پژوهشی، و آموزشی باشند، برای دروس رشته های دانشگاهی امری ضروری است. در سال های اخیر، چندین سازمان و نهاد در این زمینه فعالیت چشم گیر داشته اند؛ مانند سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، و دانشگاه پیام نور که جای تقدیر از آن ها دارد. از همین طریق، پژوهش گران و استادان تاریخ دانشگاه های کشور کتاب های متعددی را در رشتة تاریخ تألیف و منتشر کرده اند که برخی از آن ها کاربرد آموزشی یافته اند و دانشجویان از آن ها بهره می برند. هرچند تألیف این آثار اقدام ارزش مندی است، نقد و بررسی این متون می تواند هم به غنای علمی و آموزشی آن ها بیفزاید و هم الگوی مناسبی را در اختیار نویسندگان آثار بعدی قرار دهد که هرچه بیش تر بر امتیازات اثر خویش بیفزایند و از دامنة کاستی های آن بکاهند. نمونه ای از این کتاب ها، که به تازگی تألیف و منتشر شده، شناخت و نقد منابع و مآخذ تاریخ ایران بعد از اسلام، ویژه ی رشتة تاریخ است که در این مقاله نقد و بررسی می شود. یافتة مقاله آن است که این کتاب به رغم برخی کاستی های شکلی و محتوایی، در موضوع خود به منزله ی کتاب درسی مناسب است.

هدف از نگارش پژوهش حاضر شناسایی وضعیت کنونی علوم انسانی در ایران و پیش نهاد راه کارهایی برای ارتقای آن با بهره گیری از الگوی «SWOT» است. روش پژوهش حاضر کیفی است و برای جمع آوری اطلاعات، از مطالعة کتاب خانه ای و مصاحبه با صاحب نظران استفاده شده است. هم چنین برای تحلیل داده ها از الگوی تحلیل درونی/ محیطی (SWOT) استفاده شده است. پس از گزارش وضعیت علوم انسانی در شاخص های کتاب و نشریه، تعداد مقالات بین المللی، موزه های فعال و ثبت شده، کارگاه های دارای فعالیت تحقیق و توسعه، و تعداد دانشجویان و اعضای هیئت علمی تمام وقت در سال اجرای پژوهش (1392)، با استفاده از روش تحلیل درونی/ محیطی نقاط قوت و ضعف و فرصت و تهدیدها استخراج و شناسایی شد و براساس آن ها استراتژی ها و راه کارهایی، مبتنی بر اصلاح ضعف ها ازطریق بهره مندی از فرصت ها، اصلاح ضعف ها ازطریق رفع تهدیدها، تقویت قوت ها ازطریق رفع تهدیدها، و تقویت قوت ها ازطریق بهره مندی از فرصت ها به منظور ارتقای علوم انسانی در ایران و دست یابی به اهداف چشم انداز ارائه شده است.

هدف پژوهش حاضر بررسی و نقد کتاب جنسیت در آرای اخلاقی از قرن سوم پیش از اسلام تا قرن چهارم هجری است که گستره ی زمانی هفت قرن در دو مقطع مهم از تاریخ ایران، یعنی باستان و قرن های نخستین دوره ی اسلامی، را در بر می گیرد. مؤلف اثر در نظر دارد تا آرا، نظریات، و مسائل حقوقی و فقهی را که در این حوزه ی زمانی درباره ی جنسیت مؤنث در آثار و متون این دوره یافت می شود به عنوان آرای اخلاقی مشخص و تأثیرات آن را تبیین کند. ازاین رو، با تعریف موسع از آرای اخلاقی به بحث و نظر درباره ی دو مقطع مهم از تاریخ ایران، که نقطه ی عطف آن پایان دوره ی باستان و ورود اسلام است، می پردازد. یافته های پژوهش در زمینه ی نقد و بررسی این اثر است که در عین مسئله مند بودن و طرح سئوالات متعدد مواردی نیز در نقد شکلی و ساختاری، نقد روشی، محتوایی، و ادبی آن دیده می شود که قابل تأمل و طرح است.

نظام وزارت یکی از ارکان قوام بخش هر حکومتی است. هرگاه حکومتی از یک دستگاه دیوانی قوی برخوردار باشد، ثبات بیش تری داشته است و دولت عباسی نیز از دستگاه دیوانی وزارتی برخوردار بوده است که نمود آن در دورة آل بویه و سلجوقیان بیش تر به چشم می آید. برای تبیین نقش دیوان وزارت آثار زیادی نوشته اند. یکی از آن ها کتاب نظام وزارت در دولت عباسیان (عصر آل بویه و سلجوقیان) اثر زهرانی است. این تحقیق با رویکردی تفسیری و مسئله ای درپی نقد و بررسی کتاب مذکور است و یافته ها حاکی است که زهرانی هرچند به اهمیت نظام وزارت می پردازد، اما او هم به سبک و سیاق متقدمان همان اطلاعات را بازگو می کند و یک مدل کلی را برای سامان تحقیق طرح کرده و براساس آن کل کتاب را تحلیل کرده است. همین امر باعث محدودیت هایی در ارائة تحلیل بهتر شده است و درنهایت این که به نقش خود وزیر درمقام یک فرد بیش تر پرداخته است تا این که او را درقالب یک نظام بررسی کند.

نوشتار حاضر جایگاه تبیینی و تفسیری کتاب درآمدی بر جغرافیای تاریخی فرارود؛ در سده های نخستین اسلامی را از دو منظر ایجابی و سلبی نقد می کند. ماوراءالنهر، شرقی ترین ایالت جهان ایرانی و اسلامی، طی قرن های نخستین اسلامی پیوندهای تنگاتنگ فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، و سیاسیِ انکارناپذیری با دیگر نواحی جهان اسلام داشته است و در عین حال، حدود و ویژگی های جغرافیایی آن تا کنون چندان شناخته شده نیست. کتاب یادشده، که کتاب درسی معرفی شده برای دانشجویان رشته ی تاریخ است، به نوعی سر آغاز جریانی جدید در پژوهش های فرارود شناسی است. اهمیت موضوع و پردازش متفاوتِ مطلب از نکات ممتاز کتاب است، ولی ابهام در مسئله، ناهماهنگی عنوان و محتوا، بهره نبردن از همه ی منابع اصلی، تدقیق نداشتن و توجه نکردن در استفاده از تحقیقات جدید، رعایت نکردن موازین علمی در تدوین کتاب، اغلاط محتوایی و ویرایشی در متن از نارسایی های این کتاب است.

نوشتار حاضر، با درنظرداشتن نسبت میان مفاهیم «تاریخ» و «تاریخ نگاری»، نقد بیرونی و درونی کتاب تاریخ نگاری فارسی، اثر جولی اسکات میثمی، را در دستور کار دارد. میثمی ازدیدگاه خویش و مسئله ای که در سیر تحول تاریخ نگاری فارسی طرح و تبیین کرده است، بینش تاریخ نگارانه ی مورخان عهد سامانی و غزنوی و سلجوقی را مطالعه و تفسیر می کند، اما نکته در این است که این پژوهش گر عرصه ی ادبیات و تاریخ تا چه اندازه توانسته است گفتمان تاریخ نگارانه ی دوران میانه ی ایران را درک کند و اثر وی چه افق جدیدی را در عرصه ی تاریخ نگاری گشوده است. نقد کتاب میثمی با رویکرد سلبی و ایجابی توأمان انجام شده و از هر حیث، مطلوب واحدی را در نظر دارد که همانا، پویایی بیش تر دانش تاریخ و شئون معرفتی آن است. بنابراین، ضمن معرفی اجمالی مطالب کتاب و تعیین جایگاه پژوهشی آن، به نقد مطالب آن مبادرت می کند. مسئله این است که میثمی در طراحی و انجام پژوهش خویش رویکرد روش مندی داشته است یا خیر و در صورتی که پاسخ مثبت است، تا چه اندازه به مبانی روشی و معرفتی پای بند بوده است.

از دیدگاه های مطرح در چند دهة اخیر دربارة فلسفه و هدف قیام امام حسین (ع) دیدگاه «قیام برای تشکیل حکومت» است که در کتاب شهید جاوید به آن پرداخته شده است. این دیدگاه، که در مقابل دیدگاه «تعبد به شهادت» مطرح شده بود، موجی از اعتراض و نارضایتی در محافل دینی و روحانی و مجالس خطبا و وعاظ شیعه ایجاد کرد و نقدها و ردیه های بسیاری را ازسوی نویسندگان و حتی برخی از علما و فرهیختگان حوزه در چند دهة گذشته در ایران به خود اختصاص داد، اما صاحب این نظریه کوشش گسترده ای را برای اثبات نظریة خود انجام داده است. پژوهش حاضر، درصدد تقریر این نظریه و نقد و بررسیِ آن با رویکرد تاریخی است. قیام عاشورا همانند نهضت ها و انقلاب های دیگر نیست که رهبران و نقش آفرینان آن افراد عادی و غیرمعصوم باشند. ویژگی برجستة این قیام منحصر به فرد در رهبر آن خلاصه می شود که انسانی است برگزیده ازسوی خدا و برخوردار از مقام و منصب امامت و به سبب دارابودن دو شأن علم و عصمت، هیچ گونه خطا و لغزشی از او صادر نمی شود. بنابراین، نمی توان سیره و رفتار او را با دیگران مقایسه کرد، بلکه سیرة او ملاک و معیار رفتار برای دیگران است.

کتاب Metaethics نوشتة سیمون کیرچین ازجمله کتاب های حوزة فرااخلاق است که نخستین چاپ آن را مؤسسة پالگریو مک میلان در سال 2012 منتشر کرد. کیرچین عضو هیئت علمی دانشگاه کنت انگلستان است. کتاب وی یک درس نامة مقدماتی در فرااخلاق است که مشتمل بر مهم ترین مباحث این حوزه است. قلم نسبتاً روان نویسنده، طرح تفصیلی مطالب با زبان ساده و مناسب، و طرح جدیدترین دیدگاه ها در حوزة فرااخلاق ازجمله ویژگی های مثبت کتاب اند. درمقابل، نپرداختن به بعضی دیدگاه های مهم و اشارة اجمالی به آن ها می تواند نقطه ضعفی برای کتاب تلقی شود. نظر به وجوه مثبت کتاب و نیز تازگی بخش عمدة مباحث آن در زبان فارسی و هم چنین فقر چشم گیر منابع فارسی در حوزة فرااخلاق، ضرورت و اهمیت ترجمة کتاب روشن می شود و نگارندگان این مقاله برمبنای همین ضرورت دست به ترجمة آن زده اند. دشواری ترجمه خصوصاً در برگردان مباحث جدید کتاب که در فارسی بی سابقه بودند؛ به ویژه معادل گذاری برخی اصطلاحات، که باید بادقت صورت می گرفت، انرژی مضاعفی از مترجمان گرفت. کتاب Metaethics نوشتة سیمون کیرچین ازجمله کتاب های حوزة فرااخلاق است که نخستین چاپ آن را مؤسسة پالگریو مک میلان در سال 2012 منتشر کرد. کیرچین عضو هیئت علمی دانشگاه کنت انگلستان است. کتاب وی یک درس نامة مقدماتی در فرااخلاق است که مشتمل بر مهم ترین مباحث این حوزه است. قلم نسبتاً روان نویسنده، طرح تفصیلی مطالب با زبان ساده و مناسب، و طرح جدیدترین دیدگاه ها در حوزة فرااخلاق ازجمله ویژگی های مثبت کتاب اند. درمقابل، نپرداختن به بعضی دیدگاه های مهم و اشارة اجمالی به آن ها می تواند نقطه ضعفی برای کتاب تلقی شود. نظر به وجوه مثبت کتاب و نیز تازگی بخش عمدة مباحث آن در زبان فارسی و هم چنین فقر چشم گیر منابع فارسی در حوزة فرااخلاق، ضرورت و اهمیت ترجمة کتاب روشن می شود و نگارندگان این مقاله برمبنای همین ضرورت دست به ترجمة آن زده اند. دشواری ترجمه خصوصاً در برگردان مباحث جدید کتاب که در فارسی بی سابقه بودند؛ به ویژه معادل گذاری برخی اصطلاحات، که باید بادقت صورت می گرفت، انرژی مضاعفی از مترجمان گرفت.

برخلاف اهمیت تحولات سیاسی و فرهنگی ایران در دورة فرمان روایی آق قویونلوها در نیمة دوم سدة نهم هجری قمری، شمار متون و منابع اصلی مربوط به این دوران فراوان نیست و همة آن چه تاکنون شناسایی شده هنوز به صورت انتقادی منتشر نشده اند. در حوزة تاریخ نویسی آثاری که در این دوره تألیف شد ادامة همان روش ساده نویسی اواخر سدة هفتم بود. نثر منشیان و مورخان این دوره مصنوع و فنی است؛ این نویسندگان در ستایش ترکمنان آق قویونلو غلو بسیار کرده و آنان را یگانه شایستگان پادشاهی و خلافت اسلامی روزگار خود دانسته اند. تواریخ این دوره هرکدام مکمّل یک دیگرند و تاریخ نویسی آن بیش تر برمبنای مشاهدات شخصی و دست رسی به اسناد آن دوره نگاشته شده و از این نظر حائز اهمیت بسیاری است. حال پرسش اصلی پژوهش این است: نقاط ضعف و قوت تاریخ نگاران دوره ی آق قویونلو در تألیف کتاب هایشان کدام اند؟ به نظر می رسد این پژوهش توانسته مبانی، اصول جهان بینی، و نقاط ضعف و قوت تاریخ نگاری دوره ی آق قویونلو را تبیین کند. در این مقاله از روش توصیفی تحلیلی با تکیه بر منابع کتاب خانه ای استفاده شده است.

مؤلف این کتاب، علی اکبر ولایتی، تاریخ ایران از ورود اسلام تا حملة مغول را در ده فصل بررسی کرده است. چنان که از عناوین فصول کتاب مشخص می شود، این اثر تاریخ سیاسی ایران در دورة مورداشاره را کانون توجه خود قرار داده و مسائل اقتصادی و اجتماعی در آن به صورت پراکنده موردبحث قرار گرفته است. نویسندة کتاب درخلال فصل های مختلف علایق دینی و ارزشی خود را حتی در توصیف رویدادها نشان داده و با بهره گیری از متون تاریخی، در بحث از علل رویدادها رویکرد خاص خود را دنبال کرده است. نکتة مهم این که نگاه ایدئولوژیک بر تمام فصول کتاب سنگینی می کند، به گونه ای که تشیع و آموزه های آن به گفتمان اصلی مردم ایران در همة دوره های تاریخی تبدیل شده است. در نقد و بررسی این پژوهش کوشش شده تا معلوم گردد نویسنده چه ازنظر روش و چه محتوا تا چه اندازه به اصول پژوهشی علم تاریخ پای بند بوده است.

این کتاب اقتصادهای درحال توسعة آسیا، آفریقا، آمریکای لاتین، و اروپای شرقی و مرکزی را، که حدود 85 درصد جمعیت جهان است، تحلیل می کند. متن مسئله مند است و مسائل کشورهای درحال توسعه را در قالب سؤال در نوزده فصل مطرح کرده و بدان ها پاسخ داده است. محتوای اثر عمدة سرفصل های درس توسعة اقتصادی را پوشش می دهد. نظم منطقی و انسجام درونی در بخش ها و فصول مختلف کتاب وجود دارد. این اثر با کتاب توسعة تودارو مقایسه و مزایای آن مطرح شده است. گزارش کمیسیون رشد و توسعه، آسیب شناسی رشد، اقتصاد توسعة رفتاری، روش روایت های تحلیلی، و روش تجربة کنترل شده از مباحث جدید توسعة اقتصادی است که در کتاب توسعة اقتصادی نافزیگر بحث نشده است. روش نقد متن روش تحلیلی تطبیقی است. بدین صورت که محتوای فصول متن با متون مشابه شناخته شده است. مقایسه از جهت روزآمدی محتوا نقد شده و موضوعات جدید موردبحث در متون جدید توسعة اقتصادی معرفی گردیده است.

کتاب تاریخ نگاری محلی ایران در دوره ی اسلامی؛ تا سده ی هفتم هجری (قنوات 1393: 434) از جمله کتاب های تاریخی است که بر جریان متن نگاری در عرصه ی تاریخ تکیه دارد؛ تاریخ متن نگاری در متن. به بیان دیگر، مقصد اثر بازنمایی وقایع یا جریان تاریخی نیست، بلکه در این مقام بازسازی ساز و کار تاریخ نگاری خاصی (محلی) در روند زمانی معین، از قرن سوم تا هفتم هجری قمری، است. سیر تحول تاریخ نگاری محلی از تک نگاری های مکان مند، مانند فتوح و خراج تا زندگی نامه ها درقالب طبقات و رجال و ورود به تاریخ نامه های محلی از جمله نمای روند متحولی را در این عصر نشان می دهند. بنابراین، کتاب حاضر سعی در بازنمایی یک روند در اسلوب و روش معنی دار گذشته نگاری معطوفِ تاریخ نگاری است. آیا نویسندگان به جنس و طبیعت نوشته های خود خودآگاهی داشته اند؟ دیدگاهی که در این کتاب قالب است و با آن نویسنده به عمق زمان فرو رفته و درصدد بازانگاری آن برآمده درواقع نگاه اسلوب مند تاریخ محلی است که از دریچه ی فصل کلیات این کتاب به منابع ورود می کند. فرایند منابع روشن گر سنت غنی تولید به منظور ماندنی کردن زمان گذشته در متون است. بنابراین، روند بازسازی و بازانگاری متون در قالب یافتن چهارچوب های در مدار روش و نگرش به واقع توانسته است گویای سنت غنی تاریخ نگاری محلی در ایران دوره ی میانه باشد. اینک تاب نمایش روند تکاملی تاریخ نگاری محلی در ایران تا قرن هفتم هجری قمری است. فرض اساسی این کتاب این است که زمان و جغرافیا (مکان) و نظام های سیاسی مثلث تحول در تاریخ نگاری محلی دانسته می شوند.