آمایش جغرافیایی فضا
سال:1400 | دوره:11 | شماره:40 |تعداد مقالات:10

بارش اصلی­ترین جزء چرخۀ هیدرولوژی است و پیش­نگری آن در بسیاری از مطالعات از جمله برنامه ریزی های محیطی و آمایش سرزمین اهمیت بالایی دارد. باتوجه به این نکته، هدف این پژوهش پیش­نگری تغییرات بارش در سواحل جنوبی دریای خزر به عنوان پربارش­ترین منطقۀ کشور است. بدین منظور از داده­های مدل جهانی HadGEM2 تحت تأثیر سه سناریوی واداشت تابشی (RCP2. 6، RCP 4. 5 و RCP 8. 5) با کاربست مدل ریزمقیاس گردانی LARS-WG6 بهره گرفته شد، سپس تغییرات بارش در سه دورۀ زمانی مختلف (2050-2021، 2080-2051 و 2100-2081) نسبت به دوره پایه (2018-1989) مورد بررسی قرار گرفت. جهت واسنجی و صحت­سنجی مدل LARS-WG نیز از آزمون­های ­آماری T و F و همچنین شاخص های MAE، MSE، RMSE و R2 استفاده شد. نتایج حاصل از ارزیابی عملکرد مدل ریزمقیاس گردانی حاکی از دقت قابل قبول و بالای این مدل در ایستگاههای مورد مطالعه است. نتایج پیش­بینی مدل نیز نشان داد که میزان بارش در دورۀ (2050-2021) به طور متوسط در سواحل جنوبی دریای خزر به میزان 2/0 درصد کاهش پیدا خواهد کرد، اما بارش در دوره­های 2080-2051 و 2100-2081 به ترتیب به میزان 4/5 و 7/10 درصد افزایش خواهد یافت. در مجموع بر اساس نتایج حاصل، بارش در سواحل جنوبی دریای خزر تا پایان قرن 21 نسبت به دورۀ پایه به طور متوسط 7/5 درصد افزایش خواهد یافت. بیشترین افزایش مربوط به ایستگاه گرگان با 2/12 درصد و کمترین میزان نیز مربوط به ایستگاه بابلسر به 3/0 درصد است. کمترین و بیشترین تغییرات بارش نیز بر اساس سناریوهای RCP 8. 5 و RCP 2. 6 برآورد شده است.

شهر گرگان با دارا بودن بیش از 150 هکتار بافت تاریخی از مراکز مهم تاریخی کشور به­شمار می­رود. این شهر، علیرغم ویژگی­های مثبت از برخی مشکلات کالبدی، زیست محیطی و زیرساختی از جمله: ناهمخوانی کالبد و فعالیت­ها، وجود عناصر ناهمخوان شهری، کمی سرانه برخی از کاربری­ها، عدم امکان نفوذپذیری، کاربری­های ناسازگار، وجود فضاهای رها شده، نابسامانی در نظام کاربری زمین، خروج تدریجی سرمایه و فعالیت و خروج گروه­های با توان مالی بالا از بافت رنج می­برد. در این پژوهش با هدف بهسازی و نوسازی بافت تاریخی چندین راهبرد پیشنهادی مدلسازی و سپس اولویت­های بهینه برای رسیدن به چشم­انداز توسعۀ بافت (ارتقای کیفیت زندگی، بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی ساکنان و حفظ و احیای منابع با تکیه بر مشارکت مردمی) معرفی می­گردد. پژوهش مورد نظر کاربردی بوده و در تحلیل آن، از ترکیب روش­های اسنادی و پیمایشی با به کارگیری مدل­های کمی و کیفی (ANP-SWOT) استفاده گردید. جامعۀ آماری مورد مطالعه شامل 50 نفر از خبرگان (کارشناسان دستگاههای اجرایی و اساتید دانشگاهی) بودند که با استفاده از روش نمونه­گیری غیرتصادفی هدفمند انتخاب شدند. پس از بررسی اسناد بالادستی از بافت شهر گرگان، 11 نقطۀ قوت، 12 نقطۀ ضعف، 10 نقطۀ فرصت و 11 نقطۀ تهدید استخراج گردید. در ادامه، با تنظیم عوامل راهبردی داخلی و خارجی، پرسش­نامۀ مقایسات زوجی تهیه و در اختیار خبرگان قرار گرفت. در نهایت بر اساس شاخص های به دست­آمده، ماتریس راهبردیSWOT تشکیل و با به کارگیری مدل ANP در نرم­افزار Super Decision راهبردها ارزیابی و اولویت بندی شدند. نتایج حاصل از مدلسازی نشان داد که از بین راهبرد پیشنهادی، راهبردهای so3، wt2، so2، wo1 اولویت­های راهبردی بهینه شناسایی شده و راهکارهایی از جمله: احیاء گذر تاریخی محله سبزه مشهد به پارک شهر، حمایت از جاذبه های تاریخی با هدف رویکرد تجدید حیات، ساماندهی شبکه حمل ونقل عمومی، احداث مسیر پیاده روی نعلبندان، سرچشمه و سبزه مشهد، بهره گیری از اراضی ناکارآمد، ایجاد ردیف بودجه ای مستقل در قوانین سنواتی، اعطای تسهیلات بانکی ارزان قیمت در جهت بهبود وضعیت پیشنهاد می گردد. در نتیجه، در بازآفرینی بافت تاریخی شهر گرگان متولیان امر بر راهبردهای محافظه کارانه متمرکز گردند.

شهر خلاق مبحثی جدید و مورد توجه در حوزۀ شهرسازی است و نقش اساسی در رشد و توسعۀ شهر دارد، شهرهای خلاق با مردمی پویا، با تجربه و خلاق، جایی است که ایده ها تقویت شده اند و مردم تلاش می کنند تا جامعۀ خودشان را به مکان هایی بهتر برای زندگی و کار تبدیل نمایند و نقش اساسی در رشد و توسعۀ هر کشوری ایفاء کنند. فلسفۀ شهر خلاق آن است که در هر شهری همیشه ظرفیتی بیشتر از آنچه در وهلۀ اول تصور می شود وجود دارد. شهر ساری به عنوان مرکز سیاسی استان برخوردار از عناصر شهری مهمی همچون بازار، بسیاری از اماکن فرهنگی، مراکز و نهادهای دولتی از قبیل شهرداری، کتابخانه، کتابفروشی ها، دانشگاهها و بسیاری دیگر از اماکن جاذب گردشگر و. . . روزانه است که پذیرای جمعیت بسیاری از جمله طبقات خلاق شهر است. برنامه ریزی کالبدی-عملکردی برای تأمین فضای عمومی مورد نیاز استفاده کنندگان از این شهر، اهمیت فراوانی دارد. با توجه به نمونۀ موردی، پرسش اصلی این است که آیا ساری پتانسیل کافی برای تبدیل شدن به شهر خلاق را دارد؟ پژوهش مبتنی بر رویکرد توصیفی-تحلیلی است و اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعات اسنادی و پیمایشی جمع آوری شد و بعد داده های خام مطالعات پیمایشی (مصاحبه و پرسشنامه) به روش دلفی تهیه گردید. در این پژوهش ضمن شناسایی مهمترین شاخص های شهر خلاق، همچنین جهت تدوین استراتژی توسعه و تشریح اهداف، منابع، توانایی ها و عوامل کلان محیطی و همچنین تجزیه و تحلیل داده ها جهت ارزیابی میزان خلاقیت و در نهایت میزان برخورداری از شاخص های شهر خلاق استفاده شده است. براساس نتایج به دست آمده مهمترین عامل در راستای رسیدن شهر ساری به شهر خلاق افزایش نیروی انسانی متخصص و افزایش فعالیت های کارآفرین است. تنوع فعالیت های اقتصادی، افزایش مراکز علم و رشد و فناوری از دیگر مواردی است که باید در راستای آن اقدامات مؤثری صورت پذیرد.

بارش در بقای سامانه های زمین نقش بنیادی دارد و تأمین کنندۀ آب برای بقای حیات روی کره خاکی است. اهمیت تداوم بارش به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک که شامل بخش اعظم ایران است، بیش از حجم آن است. هدف از این پژوهش، شناسایی نواحی بارشی ایران از نظر تداوم بارش و بررسی ویژگی های تداوم بارش، در هر ناحیه است. جهت بررسی تداوم بارش های ایران و با تعریف روز بارشی با عنوان «روز دارای بارش برابر یا بیشتر از 5/0 میلی متر»، از داده های بارش روزانۀ 80 ایستگاه همدید کشور طی 6 ماه سرد سال از اکتبر تا مارس در بازه­ای 30 ساله (2016-1987) استفاده شد. تنظیم داده ها در جداول روزانه در مرحلۀ اول، امکان برنامه نویسی را در محیط MATLAB برای تفکیک بارش ها در گروه های دهگانه از «یک روزه» تا «ده­روزه» فراهم کرد و در مرحلۀ دوم در محیط SPSS بر اساس ویژگی های فراوانی، مقدار و میانگین بارش ها در گروه های یاد شده، با روش ادغام وارد، خوشه بندی انجام شد. اجرای فرآیند خوشه­بندی روی تداوم های بارش ایران نشان داد که 7 پهنۀ بارشی تقریبا همگن در ایران وجود دارد، که در پراکنش آنها اثر عوامل برجا از نوع آب وهوایی برجا و بیرونی شامل عرض جغرافیایی، ناهمواری ها، مسیر سامانه های بارش زا و فاصله تا منابع رطوبت مشهود است که با رو به ضعف رفتن سه عامل آخر، این پهنه ها در نیمۀ شرقی ایران همگن تر می شوند. یکی از مخاطرات قابل طرح این است که تأمین بارش های جوی به ویژه در شرق ایران، بیشتر بر عهدۀ بارش های باتداوم کوتاه است. در واقع بارش های کم دوام یک و دو روزه به لحاظ فراوانی دوام بر گسترۀ غربی و به لحاظ نسبت دوام بر نیمۀ شرقی ایران حاکم هستند. این یافته گویای ناکارامدی عموم طرح های مدیریت منابع آب کشور با رویکرد کلان ذخیره سطحی آب است.

فقر شهری یکی از مسائل و چالش های اساسی شهرهای بزرگ و به ویژه کلان شهرهای ایران است. پدیدۀ فقر مسئله ای چندبُعدی است و به دلیل ماهیت مکانی، در شهر نمود فضایی پیدا می­کند و به صورت پهنه های فقیرنشین گسترش می یابد. یکی از راهکارهای کاهش آسیب های ناشی از فقر در شهرها، شناسایی و تحلیل پراکنش فضایی فقر است. هدف اصلی این پژوهش شناسایی و تحلیل فضایی پهنه های فقر در شهر زاهدان است. در این پژوهش از داده های سرشماری آماری سال 1395 شهر زاهدان و مؤلفه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی برای شناسایی و تحلیل فقر استفاده شده است. برای شناسایی پهنه های فقر از روش تحلیل­عاملی، مدل تخمین تراکم و مدل موران در محیط سامانۀ اطلاعات جغرافیایی استفاده شده است. یافته ها نشان می دهند که از مجموع 4529 بلوک، 537 (85/11درصد) بسیار فقیر، 1532 (83/33 درصد) فقیر، 1666 (78/36درصد) متوسط، 752 (60/16درصد) مرفه و 42 (92/0درصد) خیلی مرفه اند. از نظر جغرافیایی، بیشترین تعداد پهنه های فقیر و خیلی فقیر در قسمت های شمال و شمال شرقی شهر قرار گرفته اند. در نتیجه اختلاف فضایی معناداری از نظر پراکنش شاخص های فقر در شهر زاهدان مشاهده می شود. یافته های این پژوهش می تواند به سیاستگذاران و مدیران شهری و منطقه ای کمک کند تا راه حل های مناسب اجرا کنند و منابع محدود شهری را به صورت مطلوب و هدفمند تخصیص دهند. تحقیقات آتی می توانند با استفاده از روش های تحلیل فضایی، گسترش فقر در شهرها را مدلسازی کنند.

پهنه­ های وسیعی از استان خوزستان جزو مناطق مستعد تولید گرد و غبار به­شمار می­آیند. در این استان، هفت کانون تولید گرد و غبار داخلی وجود دارد. تعدادی از این کانون­ها مانند کانون گرد و غبار شماره یک (جنوب تالاب هورالعظیم)، در واقع دشت­های سیلابی و آبرفتی زمین های پست خلیج فارس و بین النهرین هستند که ارتباط خود را با رودخانه­های بزرگی مانند کرخه در هولوسن بالایی از دست داده­اند. وجود چنین مسئله­ای به همراه خشکسالی­های پی در پی موجب تبدیل شدن دشت­های وسیعی از جنوب­غرب استان خوزستان به کانون گرد و غبار شده است. در این راستا این پژوهش در نظر دارد، نقش فعالیت­های انسان در تغییر مورفولوژی رودخانه کرخه و اثر آن بر شکل­گیری کانون­های گرد و غبار را بررسی کند. این پژوهش با استفاده از تصاویر ماهواره­ای سال های 1991، 1998و 2002 میلادی، سنجنده Liss از ماهواره IRS هند مربوط به سال 2006 میلادی، تصاویر گوگل­ارث، نمونه­برداری از رسوبات تا عمق 10 متری و انجام بازدیدهای میدانی انجام شده است. در مراحل انجام پژوهش، کلیه محیط­ها و زیر محیط­های رسوبی رودخانه­ای منتهی به کانون گرد و غبار شناسایی و سپس با استفاده از شاخص­های بارزسازی مکانی و طیفی، تغییرات بلندمدت و میان­مدت رودخانه کرخه استخراج شد. نتایج نشان داد، در محدودۀ مورد مطالعه حداقل سه کانال متروک رودخانه­ای وجود دارد. طولانی­ترین آن­ها، کانال متروک جفیر به ­طول حدود50 کیلومتر است که به قسمت­های جنوبی تالاب هورالعظیم جریان داشته است. این کانال به دلیل قطع ارتباط با رودخانه کرخه و عدم سیلابی شدن حداقل برای یک دوره 1300 ساله، اکنون به عنوان یکی از هفت کانون گرد و غبار، به ­شمار می­آید. در صورت ساماندهی و احیای مجدد این کانال، امکان مقابله با فرسایش بادی از طریق افزایش زبری خاک، افزایش رطوبت خاک و پوشش گیاهی وجود خواهد داشت.

تاکنون دیدگاه غالب در پژوهش­های مربوط به مداخلات اجتماعی، مبتنی به نظریات پاتنام بود که تولید سرمایه اجتماعی را به جامعۀ مدنی قوی مرتبط می­دانست، در حالی­که نظریه روثستاین، تولید سرمایه اجتماعی را از طریق کارآمدی و بی­طرفی نهادهای دولتی و عمومی ممکن می­داند. در واقع، شهرداری زمانی می­تواند به روند توانمندسازی محلات فقیر کمک کند که این کار را به وسیله مردم به انجام برساند؛ به­همین منظور، این پژوهش به شیوه توصیفی و تحلیلی در منطقۀ پنج شهرداری مشهد به انجام رسید. روش مورد استفاده، عمدتا از شیوۀ کیفی و برنامه­ریزی مشارکتی بود و برای تأیید فرضیات مورد نظر، شیوه­های کمی و میدانی نیز مد نظر قرارگرفت. ابزار گردآوری اطلاعات پرسش­نامه و مصاحبه­های عمیق بودند و داده­های مورد نظر به صورت تحلیل محتوا و بهره­گیری از آماره­های مختلف، به­خصوص t مستقل و به کمک SPSS تجزیه و تحلیل شدند. نتایج نشان داد افرادی که در برنامه­های بسیج جوامع محلی مشارکت داشتند، میزان رضایت و تمایل به مشارکت بالاتری را اعلام نموده­اند (آماره تی آزمون 5/861 و سطح معناداری 000/0)؛ همچنین بین تمایل به بهره­مندی از سرمایه های خُرد در توسعۀ محلی و آشنایی با روند برنامه­ریزی مشارکتی، رابطه وجود داشت (تی 3/22 و سطح معناداری کمتر از 001/0). علاوه­برآن، اجرای برنامه­ریزی مشارکتی باعث شد که بی­اعتمادی افراد شرکت کننده به شکل معناداری کاهش یافته و تمایل به سکونت در محله افزایش پیدا نماید (تی 2/329 و سطح معناداری 001/0)؛ بر این­اساس، می­توان گفت: سرمایه اجتماعی که ثمرۀ آن مشارکت واقعی است، عمدتا در پی توسعۀ نهادهای فراگیر ممکن خواهد بود.

همجواری ایران با کمربند خشک و بیابانی نیمکرۀ شمالی از یک­طرف و استقرار کو­ههای البرز و زاگرس در مسیر توده­های بارشی از طرف­دیگر، موجب شده­اند که مسئلۀ آب و کمبود بارش از دیرباز به مسئله­ای اساسی در مکان­گزینی و توسعۀ زیستگاه­های انسانی، به ­ویژه مکان­ برای ایجاد شهرهای آن تبدیل شود. به­ همین دلیل، اغلب شهرهای ایران در وابستگی و مجاورت منبع آب شکل گرفته­اند. هدف این پژوهش یافتن تأثیر حضور قنات در شهر زنجان با محوریت «قنات سرچشمه» و پاسخ­گویی به این پرسش است که قنات مذکور چه نقشی در تحوّلات ساختار فضایی و روند توسعۀ شهر زنجان در عصر قاجار داشته است؟ این پژوهش از نوع پژوهش­های تاریخی است که با روش توصیفی تحلیلی پژوهش شده و گردآوری اطّلاعات در آن با استفاده از روش­های اسنادی و میدانی صورت گرفته است. هستۀ اوّلیۀ شهر زنجان در مجاورت رودخانۀ زنجان­چای شکل­گرفته است. با این­حال، این رودخانه فقط برای کشاورزی در اراضی پیرامون آن مورد استفاده قرار می­گرفت و آب شُرب مورد نیاز شهر از طریق چاه­های آبِ حفرشده در منازل و چشمه­های دامنه­های ارتفاعات شمالی شهر تأمین می­شد. علاوه­بر افزایش جمعیّت شهر که موجب افزایش نیاز آبی شهر شده بود، خشک­شدن چشمه­ها و چاه­ها در اثر وقوع خشک­سالی­های متوالی، عامل دیگری بود که ضرورت احداث قنات در زنجان عصر قاجار را بیشتر کرد. از این­رو، در این دوره قنوات متعددی در بیرون و درون حصار شهر احداث شدند. در میان قنات های شهر زنجان، «قنات سرچشمه» یکی از بزرگترین و پُرآب­ترین آن­ها بود. این قنات که دارای هشت شعبه بود، با حضور در محلّات شهر و جاری­شدن در معابر آن، زمینه­ساز تحوّلات زیادی در ساختار فضایی شهر زنجان گردید. از جملۀ چنین تحولاتی می­توان به تغییر جهت توسعۀ شهر از حالت طولی به عرضی، تقسیم­بندی قطاعی شهر به بخش­های یوخاری­باش(بالاشهر) و اَشاقی­باش(پایین شهر)، شکل­بخشی به محلّات جدید، تعیین جهت معابر، تأثیر بر مکان­گزینی کاربری­ها و تأسیسات دولتی اشاره کرد.

عدالت فضایی به عنوان موضوعی اساسی در فرآیند برنامه ریزی و مدیریت شهری در مرکز توجه قرار داشته و پرداختن به مفهوم و ترسیم چشم انداز و تدوین سیاست های مربوط به آن امری ضروری است. در این بین برقراری عدالت فضایی در ساختمان های بلند با مکان یابی مناسب این سازه ها که به دلیل ارتفاع زیاد و تعدد ساکنان تأثیرات بسیاری بر عملکرد شهرها می گذارند بر کیفیت زندگی و رضایتمندی ساکنان این ساختمان ها مؤثر است؛ لذا این پژوهش باهدف تحلیل و بررسی رضایتمندی ساکنان ساختمان های بلندمرتبه در قالب عدالت فضایی انجام شده است زیرا بلندمرتبه ها به عنوان یک راهبرد اساسی در مدیریت شهری مبنای مناسبی برای سنجش عدالت فضایی بوده تا با درنظرگرفتن نتایج و یافته های این پژوهش، راهکاری بهینه برنامه ریزی گردد. این پژوهش روی ساختمان های بلندمرتبۀ موجود که بر اساس طرح جامع دارای هفت طبقه یا 20 متر ارتفاع از سطح زمین هستند در محدودۀ شهر گرگان انجام پذیرفت. روش تحقیق این پژوهش، مطالعات اسنادی، روش پیمایشی و توزیع پرسش­نامه است. پرسش­نامۀ محقق ساخته شامل 322 پرسش­نامۀ بین جامعه آماری متشکل از سرپرستان 1900 واحد مسکونی توزیع و پایایی آن با روش کوکران و با استفاده از آلفای کرونباخ برابر 97% گردید؛ تحلیل آماری به شکل استنباطی و توصیفی در محیط نرم افزار SPSS انجام شد و نتایج مطالعات نشان داد بین مؤلفه های عدالت فضایی و رضایتمندی شهروندان ساکن در ساختمان های بلندمرتبه رابطۀ معناداری وجود دارد. نتایج آزمون فرض در هر دو فرضیه نشان می دهد که در پی دسترسی نامناسب ساکنان ساختمان های بلندمرتبه و کاهش کیفیت خدمات، سطح رضایتمندی آن ها دچار کاهش می شود که در پی عدم رضایت ساکنان ساختمان های بلندمرتبه از وضعیت موجود پیشنهاد هایی در این زمینه ارائه گردید.

هدف از انجام این پژوهش، ارائه الگوی گردشگری کشاورزی است. این پژوهش از نوع پژوهش کیفی و با استفاده از نظریه داده بنیاد و مدل پارادایمی استراوس و کوربین انجام شده­است. محدوده مطالعات، استان گلستان و مشارکت کنندگان خبرگان دانشگاهی­، علمی و سازمانی آگاه به حوزه گردشگری و کشاورزی بودند. در این راستا مصاحبه­های عمیق با استفاده از نمونه­گیری هدفمند با تکنیک گلوله­برفی صورت گرفت. در این پژوهش، داده­ها بعد از انجام دادن پانزده مصاحبه به مرحله اشباع نظری رسیدند. با این حال، جهت اطمینان از کفایت، پنج مصاحبه دیگر به انجام رسید. ­جهت تعیین روایی­ از معیار لینکلن و گوبا و جهت تعیین پایایی از روش حسابرسی فرایند و توافق درونی استفاده شد. تجزیه و تحلیل داده­ها، طی سه مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی انجام و سپس بر اساس نظریه داده­بنیاد، الگوی نهایی تبیین شد. بر این اساس" جاذبه­های اقلیمی و محیط زیست، تنوع الگوی کشت و تجربه و نگرش گردشگران " به عنوان شرایط علّی گردشگری کشاورزی، "نظام خط مشی­گذاری و مهاجرت روستائیان" به عنوان شرایط مداخله­گر ­و " ظرفیت­سازی و حمایت دولت" به عنوان شرایط زمینه­ای از دیدگاه ­مشارکت­کنندگان پژوهش شناسایی شدند. راهبردها نیز شامل "تبلیغات و برندسازی، مدیریت و برنامه ریزی، آموزش و توانمندسازی و به گزینی الگوهای گردشگری" و پیامدهای حاصل شامل "توسعه کارآفرینی و اشتغال زائی، و رشد و رفاه اقتصادی" می­باشد. بنابراین واضح ترین و ابتدایی ترین دستاورد فعالیت در این حوزه می­تواند دلالت های اقتصادی، افزایش درآمد سرانه استان به ویژه مناطق روستایی داشته باشد.