پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1396 | دوره:7 | شماره:14 |تعداد مقالات:14

انسان به طبیعت وابسته است، آن را تغییر می دهد و خود بخشی از آن است ولی در همان حال به وسیله عوامل فرهنگی اش جدا از آن محسوب می شود. پیدایش و ظهور اشکال متنوع در حیات انسانی، گیاهی و حیوانی، نتیجه تأثیر مستقیم عوامل طبیعی نظیر آب وهوا، پستی و بلندی، نوع خاک، آب های ساکن و روان می باشد. طی بررسی میدانی دشت کازرون، منطقه به صورت پیمایشی و سیستماتیک مورد بررسی باستان شناختی قرار گرفت و در طی بررسی 17 محوطه ی مربوط به دوره ی باکون شناسایی شد. در این پژوهش سعی بر آن است تا عوامل زیست محیطی و نقش آن ها در شکل دهی فضای زیستگاه های انسانی دوره ی باکون در دشت کازرون مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. برای دستیابی به این امر، محوطه های مربوط به دوره ی باکون به عنوان مواد و جامعه آماری ما انتخاب شد، و از مطالعه اسنادی و تحلیل های فضایی در قالب نظام اطلاعات جغرافیایی با نرم افزار ArcGIS و آزمون همبستگی در نرم افزار SPSS 16 استفاده شد. به منظور تجزیه و تحلیل همبستگی میان مساحت هر کدام از طبقات و تعداد محوطه های باستانی واقع در هر طبقه از نرم افزار SPSS 16 استفاده شد. با توجه به کمی بودن مقادیر از رابطه ی همبستگی پیرسون با سطح معناداری 01/0 استفاده شد. نتایج نشان می دهد که همبستگی میان سطوح ارتفاعی، طبقات بارشی و طبقات آب وهوایی با تعداد محوطه ها واقع برروی آن ها معنادار نیست و همبستگی میان متغیر فاصله از منابع آبی با تعداد محوطه ها معنی دار و همچنین رابطه ی میان پوشش گیاهی با تعداد محوطه ها، همبستگی معنادار و قوی و مثبتی را به نمایش می گذارند. در نتیجه مشخص شد که پوشش گیاهی و فاصله از منابع آبی، بیش از دیگر عوامل طبیعی بر پراکنش محوطه های باستانی دشت کازرون تأثیر گذاشته اند.

تعامل بین انسان و محیط زیست باعث به وجود آمدن و تغییر چشم اندازها می شود. یکی از راهبردهای مطالعاتی برای مطالعه ی این چشم اندازها، مطالعات الگوهای استقراری است. در این بین، بایستی عوامل زیست محیطی ای در مطالعات باستان شناسانه الگوهای استقراری مورد مطالعه قرار بگیرند که نقش زیادی در استقرارهای انسانی داشته و از طرفی شرایط یک نواختی را نسبت به زمان مورد مطالعه، تا زمان حاضر داشته باشند. عوامل زمین ریختارشناسی از جمله ی این عوامل هستند. این عوامل با وجه به سرگذشت زمین شناسی دشت اسدآباد شرایط یک نواختی را پس از دوره ی سوم زمین شناسی تا کنون از سر گذرانده اند؛ بنابراین با توجه به تأثیرگذاری این عوامل در نوع تعامل انسان به محیط زیست و یک نواختی شرایط آن ها در طول زمان، در این نوشتار مورد تحلیل قرار می گیرند. آن چه می تواند به این نوشتار اهمیت دهد این است که درک چگونگی رابطه ی استقرارهای انسانی با عوامل زمین ریختارشناسی، می تواند منجر به درک ماهیت اقتصادی جوامع به وجود آورنده ی آن استقرارها باشد؛ بنابراین این نوشتار به دنبال پاسخ گویی به این سوال است که: الگوهای استقراری محوطه های دوره ی مس وسنگ دشت اسدآباد، با توجه به بستر زمین ریختارشناسیشان دارای چه ماهیتی هستند. برای پاسخ گویی این سؤال، فرضیه ای به این صورت مطرح می شود که: جوامع به وجود آوردنده ی دشت اسدآباد را جوامع روستانشین و کوچ رو تشکیل می دهد. برای سنجش این فرضیه و درک الگوهای استقراری محوطه های مس وسنگ از روش تحلیل خوشه ای بهره برده شده و با توجه به ظرفیت های قوم شناسی دشت اسدآباد، الگوهای استقراری به دست آمده مورد تفسیر قرار می گیرند. پژوهش های باستان شناسانه ای که تا کنون در دشت اسدآباد به عنوان بخشی از شرق زاگرس مرکزی انجام گرفته است، به دو دوره ی زمانی پیش از انقلاب و پس از انقلاب تقسیم می شود که باید گفت چنین مطالعه ای در بین آن ها به نوعی آغاز چنین رویکردی برای مطالعات الگوهای استقراری محسوب می شود که این بر اهمیت مطالعات پیش ِروی می افزاید.

برهم کُنش فرهنگ ها در پیش ازتاریخ ایران یکی از موضوعات بنیادینی است که همواره در چارچوب منطقه بندی فرهنگی فلات ایران بحث و فهم شده است. شواهد و مدارک باستان شناختی گویای این است که تا پیش از هزاره ی چهارم ق. م. ارتباط فرهنگی محسوسی بین منطقه ی زاگرس مرکزی و فلات مرکزی وجود نداشته است. به گواهی شواهد سفالی، این الگو در میانه ی هزاره ی چهارم ق. م. تغییر چشم گیری کرد، بدین صورت که رابطه ی فرهنگی نزدیکی بین محوطه های بخش های شرقی زاگرس مرکزی و فلات مرکزی برقرار شد. یوسف مجیدزاده نخستین باستان شناسی بود که با مقایسه ی شواهد سفالی تپه قبرستان و توالیِ گودین تپه/سه گابیِ کنگاور رابطه ی فرهنگی فلات مرکزی و بخش های شرقی زاگرس مرکزی را طرح و بحث کرد. طی دهه ی اخیر با پژوهش های میدانی در نواحی شرقی زاگرس مرکزی شواهد بیشتری مبنی بر ارتباط فرهنگی این دو منطقه به دست آمده است. در کاوش محوطه ی شَط غیلَه ی ملایر شواهد سفالی بیشتری از ارتباط زاگرس مرکزی و فلات مرکزی طی هزاره ی چهارم ق. م. به دست آمد. بررسی و مقایسه ی مجموعه ی سفالی به دست آمده از گمانه زنی شَط غیلَه، به ویژه سفال های نخودی منقوش، بیشترین شباهت ها را از یک سو با مجموعه های سفالی منسوب به دوره های گودین VII و VI دارد و از سوی دیگر با سفال های دوره ی سی یلک III و قبرستان IV. بررسی دقیق تر شباهت های سفالی محوطه های زاگرس مرکزی و فلات مرکزی گویای آن است که این ارتباط فرهنگی مشخصاً در دوره ی گودین VI: 2 و VI: 3 و سی یلک III4-7b و قبرستانِ IV بوده است. برهم کُنش فرهنگی این دو منطقه در مجموعه های سفالی به دست آمده از محوطه های هم زمان در دشت های اَزنا، الیگودرز، شازند و فراهان نیز دیده می شود. نتیجه ی کلی از گمانه زنیِ کوچک مقیاس شَط غیلَه گویای این است که این محوطه، استقراری تک دوره ای و کوتاه مدت از دوره ی گودین VI: 3 و VI: 2 بوده و پیوندهای فرهنگی آن از غرب تا دشت کنگاور و از شرق و شمال با بخش هایی از فلات مرکزی بوده است.

شاهان اشکانی از حدود سال 247 ق. م. تا 224 م. به تدریج بر امپراتوری عظیم چند فرهنگی و چند قومی سلطنت کردند. از سال 1948 م. به بعد، در پی حفاری هایی که در اقامتگاه اصلی و اولیه ی شاهان اشکانی، در نسا (در ترکمنستان، نزدیک عشق آباد کنونی)، توسط گروهی از باستان شناسان و کاوشگران شوروی و ایتالیایی صورت گرفت، بیش از 2500 قطعه خرده سفال های شکسته با 2758 متن از «اداره ثبت» کشف شد. سفال ها عمدتاً جزییاتی درباره ی تحویل شراب به کاخ ها از تاکستان های بخش های مختلف، معابد یا مردم عادی را در اختیار قرار می دهند. این کشف در حالی صورت گرفت که داده های تاریخی در باب دوران آغازین و میانی اشکانی، اغلب داده هایی بسیار اندک و سردرگم کننده ای به شمار می رفتند که بیشتر برگرفته از آثار نویسندگان کلاسیک بودند. جایگاه ویژه ای که سفال نوشته های نسا در تاریخ پژوهش پارتی به خود اختصاص داده، حاکی از اطلاعات گران بهایی است که در آن ها نهفته است. در پژوهش حاضر، نگارندگان تلاش دارند تا به این پرسش که مهم ترین داده ها و آگاهی های تاریخی که از سفال نوشته های نسا استخراج و استنباط می گردد، کدام اند؟ پاسخی شایسته و مستند ارائه دهد. این اسناد به منزله ی اسنادی پارتی که به زبان پارتی نگاشته شده و به عنوان کهن ترین شواهد نگارشی این زبان محسوب می گردند، داده های تاریخی فراوانی نظیر: سیستم مالیات گیری، ساختار نظامی، امور مذهبی و مهم تر از همه تبارشناسی و گاه شماری شاهان اولیه ی پارتی را در اختیار پژوهشگران قرار می دهد. شمار زیادی از اسامی و عناوین کارگزاران، امکان آشنایی با سیستم اداری و نظام درباری مربوط به دوران پادشاهان اولیه ی این دوره از تاریخ ایران را فراهم می سازد. بر این اساس، نگارندگان تلاش دارند تا با بازکاوی داده های تاریخی سفال نوشته های نسا، گامی دیگر در تأیید این اسناد به عنوان مهم ترین مدارک دست اول، موثق و ایرانی مربوط به شاهنشاهی اشکانی بردارند و میزان راهگشایی این داده ها را در بازسازی تاریخ اشکانی مورد آزمون قرار دهند. پژوهش حاضر با تکیه بر داده های به دست آمده از سفال نوشته های نسا و تطبیق آن با مدارک سکه شناسی شاهنشاهی پارتی، به اثبات نقش اشراف و خاندان های مهم درباری در جدایی مناطق شرقی از شاهنشاهی پارتی پرداخته و این امر را به عنوان فرضیه ای در باب علل سقوط شاهنشاهی اشکانی ارائه و از آن دفاع نموده است.

استفاده از سحر و جادو از زمان های کهن در میان مردمان سرزمین های مختلف رواج داشته و با اعتقاد به تأثیر طلسم و جادو بر رماندن و دور کردن دیوان، ارواح زیان کار و نیروهای شر، روش های متفاوتی را برای استفاده از آنان به کار برده اند. با کشف کاسه های سفالین نوشته دار که زمان آن ها را در دوره ی ساسانیان و بین قرن 3 تا 7 م. تخمین می زنند؛ و با قرائت متن داخل آن ها که به زبان های آرامی، مندایی، سریانی و پهلوی بودند و همچنین با یافتن تعدادی مُهر ساسانی با مضامین و تصاویر خاص، متوجه شدند که این کاسه ها و مُهرها بسته به درخواست مشتریان دارای مضامینی مانند دفع دیوان و نیروهای مخرب از شخص و متعلقات او یا طلب شفا یا جلب محبت کسی بوده اند. اسم های خاص مشتریان، دیوان و خدایان محلی و همچنین زبان استفاده شده در آن ها برای پژوهشگران از اهمیت خاصی برخوردار هستند. کشفیات باستان شناسان، استفاده از انواع طلسم را از دوران پیش ازتاریخ اثبات می کند. استفاده از این کاسه ها در یک دوره ی زمانی خاص و در منطقه ی جغرافیایی محدود فرضیه ی تأثیر آداب و رسوم ساسانیان را در کل مناطق تحت سیطره ی آن ها قوت می بخشد که شامل اعتقاد به سحر و جادو و استفاده از اوراد و تعاویذ نیز بوده است. این مقاله قصد دارد به روش تاریخی-تحلیلی به این پرسش پاسخ دهد که دیدگاه مردم به خصوص در دوره ی ساسانیان درباره ی سحر و جادو چگونه بوده است و از چه شیوه هایی استفاده می کردند. کاسه های سفالین نوشته دار و مُهرهای خاصی که بر اثر کاوش ها کشف شده اند، به چه دوره ای تعلق دارند و به چه منظور استفاده می شدند. طرز استفاده آن ها به چه صورت بوده است. چه اطلاعاتی با مطالعه ی آن ها به دست خواهیم آورد و این اطلاعات چه اهمیتی دارند. در مقدمه ی این پژوهش ابتدا درباره ی سحر و جادو، مطالبی ذکر شده و کلّیاتی درباره ی کاسه دعاها و مُهرهای ساسانی آمده است. سپس در مورد کاسه ها و مُهرها به طور جداگانه و با ذکر نمونه ی توضیحاتی داده شده است. درواقع هدف از این پژوهش، نشان دادن باورها و اعتقادات مردم و روش های به کار بردن سحر و جادو در دوره ی باستان، به خصوص در منطقه ی میان رودان و خوزستان است.

محوطه ی تلِ قلعه ی سیف آباد، یکی از محوطه های کلیدی دوره ی ساسانی است که به فاصله ی 1 کیلومتری غرب دریاچه ی پریشان در استان فارس قرار دارد. در نتیجه ی فصل اول کاوش باستان شناسی این محوطه در پاییز 1394، مجموعه ی بزرگی از گِل مُهرهای1 دوره ی ساسانی یافت شد. از بین این مجموعه ی نویافته، 75 گِل مُهر دارای اثرمُهر اداری، و بقیه دارای اثرمُهر غیر اداری یا شخصی است. از بین اثرمهرهای اداری شناسایی شده، دو اثرمُهر مربوط به تقسیمات اداری استان بیشاپور، یک اثرمُهر مربوط به اداره ی ناحیه ای / منطقه ای، و شش اثرمُهر مربوط به اداره ی روحانیون استان بیشاپور است. در میان اثرمُهرهای اداری پیش گفته، نام چهار اداره ی جدید، زیرنظر اداره ی روحانیون استان بیشابور، برای نخستین بار شناسایی شدند که براساس آن می توان تقسیمات استانی و اداری این استان ساسانی را بازسازی کرد. با کشف این بخش های جدید و دو بخش پیش تر شناخته شده، اکنون تعداد بخش های این استان به طور قابل ملاحظه ای افزایش یافت. اثرمُهر اداره ی روحانیون آباد-شاپور از استان بیشاپور، بیش از 50 بار تکرار شده است. بدون شک، تکرار این نام جای به دفعات در گِل مُهرهای اداری یافت شده از این محوطه، نشان می دهد که نام ساسانی تلِ قلعه ی سیف آباد، آباد-شاپور بوده است. نوشتار حاضر گزارش مقدماتی مطالعه گِل مُهرهای اداری یافت شده از این محوطه ی ساسانی است که اهمیت زیادی در باستان شناسی این دوره دارد.

نگارکندهای صخره ای ساسانی مصادیقی از تجلی آرمان سیاسی پیوستگی دین و شاهی اند. باوجود اصرار ساسانیان مبنی بر وحدانیت زرتشتی گری، شاهان این سلسله در مراسم دیهیم ستانی شان تثلیث اهورامزدا، میترا و آناهیتا را به تصویر کشیده اند. اردشیر، شاپور و بهرام یکم حلقه ی سلطنت را از دست اهورامزدا می ستانند؛ نرسه مقام شاهی خویش را مرهون اهورامزدا و آناهیتا است که هر یک جداگانه به وی دیهیم شاهی می بخشند؛ اردشیر دوم حلقه ی شاهی را در حضور میترا از دست اهورامزدا می ستاند و پیروز یکم مفتخر به اهدای دیهیم شاهی از سوی اهورامزدا و آناهیتا توأمان با یکدیگر و در یک مجلس است؛ هرچند دست را به سوی حلقه ی اهدایی از سوی اهورامزدا دراز کرده است. نظر به این که بخشنده ی اصلی دیهیم شاهی در نگارکندهای ساسانی، اصولاً خدای بزرگ اهورامزدا است، این پرسش به میان می آید که حضور میترا و آناهیتا در این مراسم چه توجیه مذهبی می تواند داشته باشد؟ نتیجه ی مطالعات حاکی از آن است که حضور این ایزدان بیش از آن که معرف نوسانات مذهبی در مقاطع مختلف تاریخ عصر ساسانی باشد، بازتابی از مسائل سیاسی و اجتماعی این دوران بوده است. روش پژوهش، مطالعه ی تطبیقی میان منابع تاریخی و شواهد باستان شناختی (رهیافت تاریخی) با رویکرد تحلیل تاریخی است.

در پی اجرای طرح انتقال آب از سرشاخه های دِز به قمرود (انار بار) توسط وزارت نیرو و ضرورت احداث سد مخزنی کوچِرِی در دره ی میان کوهی کوچِرِی در 8 کیلومتری جنوب غربی شهرستان گلپایگان استان اصفهان و به منظور کسب حداکثر اطلاعات باستان شناختی منطقه، برنامه ی «بررسی، شناسایی و امکان سنجی باستان شناسی» حوضه ی آبگیر سد کوچِرِی به اجرا درآمد. تیم باستان شناسی باهدف شناسایی، مستندنگاری و مکان یابی محوطه های باستانی و شناخت کم وکیف نگارکندهای کوچِری به قصد طبقه بندی و تهیه ی نقشه ی پراکندگی نقوش با شیوه ی بررسی فشرده ی میدانی با تکیه بر مستندات کتابخانه ای و با نگاهی تاریخی، توصیفی، تحلیلی به بررسی و مطالعه ی نقوش صخره ای دره ی کوچِرِی پرداخت. در پایانِ کار میدانی، علاوه بر شناسایی 14 تپه و محوطه ی استقراری، 4 گورستان و یک بنا، 38 مجموعه ی نقوش صخره ای (با بیش از 2500 نقش) در محدوده ی مخزن سد کوچِرِی شناسایی و مستندسازی شد. مهم ترین مسأله ی موجود درخصوص مطالعه و تحلیل نقوش صخره ای مذکور، مبحث گونه شناسی و تاریخ گذاری آن ها بود؛ چراکه احتمالاً بخشی از این نقوش از لحاظ زمانی هم زمان با قدیمی ترین استقرارهای موجود در این دره بودند و در مواردی نیز تا سالیان اخیر، نقش آفرینی بر پیکر برخی از صخره ها تداوم داشته است. به جز تعداد کمی از نقوش متأخر که تقریباً قابل شناسایی بودند، سبک و شیوه ی ایجاد اغلب نقوش مشابه هم بود، همین امر امکان تفکیک آن ها از لحاظ اطلاق به یک دوره ی خاص را مشکل ساخته بود. باوجود مشکلات موجود نگارندگان براساس ماتریس مطالعات فن اجرای نقوش، نحوه ی نمایش تصویر، عناصر تاریخی نقوش و عنصر مجاورت یا همسایگی، تاریخ ایجاد نقوش صخره ای اصیل دره ی کوچِرِی گلپایگان را حدفاصل هزاره ی اول ق. م. تا اوایل دوران اسلامی ارزیابی می کنند.

پایتخت ساسانیان بخارا، مرکز فرهنگی و فکری در تاریخ هم تراز با دیگر شهرهای عمده جهان اسلام در قرن ده میلادی/ چهارم هجری بود. تجارت در مسیر اصلی دیگری بین آسیای مرکزی و شمال شرقی اروپا رونق گرفت. تبادل خز و برده ها از اسکاندیناوی، روسیه و اروپای شرقی، با نقره های سامانی در آسیای میانه صورت می گرفت. با استناد به یافته ها در این مقاله، فرض بر این است که مسیر تجارت خز، به عنوان راه اصلی تبادل فرهنگی سامانیان و روسیه، بازیگران مهم تجارت در عرصه ی جهان قرون وسطی می باشند، بررسی ارتباط تجاری پرت و دور افتاده در مسیر خز، نَه تنها مبین راه نقل و انتقال بین این مناطق است، بلکه به طور مکرر نشانگر اهمیت سامانیان در تاریخ، فرهنگ و هنر اسلامی، و به طور گسترده تر در قرون وسطی است. هدف از انجام این پژوهش، بررسی علل تأثیرات متقابل هنری ایران در دوره ی سامانیان و وایکینگ ها در اسکاندیناوی به دلیل روابط تجاری دو منطقه می باشد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و از طریق تطبیق هم زمانی به بررسی آثار هنری دو منطقه در طی دوره می پردازد. سؤال تحقیق این است که، روابط تجاری سامانیان و وایکینگ ها چگونه باعث اثرگذاری بر تزیینات هنر فلزکاری وایکینگ ها شده است؟ نتیجه حاصل از پژوهش، نشانگر این است که تجارت در طول مسیر خز، علاوه بر اهمیت اقتصادی آن، بسیاری از عناصر تزیینی هنر فلزکاری ایران را به هنر اسکاندیناوی منتقل نموده است. عمده ی این تزیینات عبارتنداز: وجود ترکیب بندی متقارن، عناصر تزیینات گیاهی اسلامی و ترکیب بندی متقارن جانوران روبه روی هم، از ویژگی های مشترک هنر فلزکاری دو منطقه می باشد.

سفال مینایی به گروهی از سفال های لعاب دار دوره ی میانی اسلامی اطلاق می شود که دارای نقاشی رولعابی است. زراندود، جزو تزیینات نهایی این سفال به شمار می رود. پژوهشگران عقیده دارند سفال مینایی به دلیل کاربرد تزیینات زراندود روی آن، یکی از گونه های خاص و تجملی سفال بوده است. با توجه به اسناد مکتوب کهن، زراندود کردن آثار گوناگون به عنوان یک حرفه مطرح بوده است. شناخت این حرفه، سبب افزایش دانش امروزی نسبت به فنون کهن گشته و درنهایت تنوع اجرای زراندود را روی مواد گوناگون و دوران گوناگون قابل تحلیل می سازد. با توجه به این که شناخت بهتر فنون کهن، علاوه بر روش های دستگاهی نیاز به دستورالعمل های کهن نیز دارد، در این راستا بازخوانی رسالات مرتبط و مقایسه ی آن با نتایج روش های دستگاهی ضروری به نظر می رسد. احتمال می رود زراندود کردن روی سفال مینایی به شیوه ی ورق طلای خالص و به عنوان آخرین مرحله ی تزیین روی لعاب اجرا شده باشد. این مقاله در جهت پاسخ به پرسش هایی همچون: نوع لایه ی زراندود، شیوه ی آماده سازی، اجرا و تثبیت آن روی سطح لعاب دنبال می شود. در این پژوهش لایه ی زراندود در سفال های مینایی مکشوف از ری و الموت که جزو جدیدترین یافته های سفال مینایی هستند با هدف دستیابی به تکنولوژی های وابسته به صنعت سرامیک کهن، با استفاده از میکروسکوپ اپتیکال، میکروسکوپ الکترونی و میکروسکوپ روبشی پروتون مطالعه شد. دستاوردهای پژوهش در انتها با مکتوبات عرایس الجواهر و جواهرنامه نظامی مقایسه شدند. نتایج نشان می دهد روش زراندود کردن سفال مینایی با شیوه ی مکتوب در عرایس الجواهر مطابقت دارد. در شیوه ی زراندود از ورق نازک طلای خالص استفاده شده است. ورق طلا، گاه خارجی ترین لایه بوده و روی قلم گیری قرمز یا سیاه کار شده، اما در برخی نمونه ها طلا زیر لایه ی قلم گیری قرار داشته و آخرین مرحله ی تزیین به شمار نمی رود. قرارگیری طلا زیر بخش قلم گیری و نفوذ چند میکرونی طلا درون لعاب زیرین، نشان می دهد مکانیسم نشاندن ورق طلا روی سطح به شیوه ی مکانیکی و حرارتی بوده است.

تاکنون تصویر روشنی از وضع فلزکاری ایران پس از هجوم مغول ترسیم نشده است. اغلب تصور می شود که عموم فلزکاران ایرانی، مخصوصاً فلزکاران خراسانی، بر اثر این واقعه ی ویرانگر متفرق شده و در کارگاه های جزیره و شام به فعالیت خود ادامه داده اند. با وجود این، شواهد و آثاری موجود است که نشان از ادامه ی فعالیت فلزکاران ایرانیِ سده ی هفتم ه. ق.، به ویژه در کارگاه های غرب ایران دارد. از این رو، هدف این مقاله، ضمن ارائه و بررسی بخشی از این مدارک، شناسایی و تبیین ویژگی های مکتب فلزکاری نوظهوری در غرب ایران در سده ی هفتم ه. ق. است؛ مشخصاً پس از هجوم مغول و قبل از تأسیس حکومت ایلخانی. در این جا، به منظور تحقق این هدف، آثار و مدارک موجود به دو دسته آثار به دست آمده از نواحی غربی ایران، مهم تر از همه یافته های گنجینه ی بوزینجرد، و آثار قابل انتساب به این نواحی تقسیم و با استفاده از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بررسی شده است. تحلیل سبک شناختی نمونه های موجود، نشان می دهد که در تزیین آثار فلزی تولید شده در کارگاه های غرب ایران نوعی سبک جدید ایجاد شده است که خود را بیش از هر چیزی در ترسیم و نحوه ی اجرای نقوش گیاهی، به ویژه اسلیمی ها نشان می دهد؛ علاوه بر اسلیمی های قاعده مند با برگ های لوزی شکل و پیچک های ماشینی و صنعتی، که خاص این سبک است، کاربرد نقوش هندسی برگرفته از تزیینات معماری نیز از دیگر ویژگی های این مکتب نوظهور به شمار می رود. از دیگر ویژگی های مهم آثاری که ذیل سبک موسوم به «سبک فلزکاری غرب ایران» می توان برشمرد، کاربرد طراحی جدیدی در ترسیم صحنه ها و پیکره های انسانی به ویژه پیکره ی شادنوشان و رامشگران است. هرچند این نوع شمایل نگاری در آغاز، متأثر از نقوش سفالینه های مرکز و غرب ایران است، در آثار بعدی این قرن سمت وسوی دیگری به خود گرفته و از شیوه ی نقاشی سفالینه ها دور شده است. حتی در آثار نیمه ی دوم قرن هفتم، احتمالاً به منظور تسریع در تولید و تزیین آثار، نوعی پیکره های قاعده مند و کلیشه وار به صورت تکراری در سطوح برنجینه ها و مفرغینه های غرب ایران به کار رفته است.

پوشش های ایرانی به مقتضیات زمان و نیاز، ابداع و در گذر قرون و اعصار روندی تکاملی را طی کرده است؛ به طورکلی، پوشش ها بر دو نوعِ تخت و منحنی (سغ) هستند؛ گنبد، یکی از انواع پوشش های منحنی است که در بین آن ها، گنبدهای دوپوسته ی گسسته ی ایرانی، ویژگی های بارزی دارند. گنبدهای گسسته از عناصر مهم معماری اسلامی از نظر فرم معماری، سازه و هندسه هستند، که در این حوزه ها به تحقیق و بررسی نیاز دارند. تحلیل ساختار و جزییات این گنبدها می تواند راهکاری در جهت مرمت بهتر آن ها باشد؛ لذا کنکاش و مطالعه ی پیرامون آن، در این حوزه ضرورت پیدا می کند. باور بنیادین این پژوهش این است که فن آوری ساخت گنبدهای دوپوسته ی گسسته شیوه ی نایین به شکل مستقیم، از یک سو از فرم و اندازه، از سوی دیگر از خلاقیت های معماران سنتی تأثیر می پذیرد. این مقاله بر آن است تا ساختارگنبدهای دوپوسته در شیوه ی نایین را به صورت موشکافانه مورد تحلیل قرار دهد. بدین منظور، ابتدا اطلاعات از طریق «مطالعات کتابخانه ای»، «مشاهده و برداشت مستقیم میدانی»، «مصاحبه با استادکاران و مرمت گران» استخراج خواهد شد؛ و سپس، نظام هندسی و ساختار سازه ای نمونه ها از طریق مدل سازی با نرم افزارهای سه بُعدی سازی، پیاده می شود. درنهایت، مقایسه و تحلیل یافته های مرتبط، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. از این روی، این مقاله بر آن است تا نقش هندسه و خلاقیت استادکاران را در فن آوری ساخت و فرم نهایی گنبدهای گسسته ی نایین، مورد بررسی قرار دهد. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که، مصالح، امکانات در دسترس، توانمندی های معمار محلی (ناشی از تجارب گذشتگانش) و هندسه ی فرمی گنبد، بر عناصر تشکیل دهنده ی ساختار گنبدهای دوپوسته ی گسسته در شیوه ی نایین تأثیرگذار بوده است.

باغ ایرانی، غنی ترین منظر انسان ساخت ایرانیان است که باوجود پیشینه ای بسیار طولانی ابعاد ناشناخته ی بسیاری دارد؛ شناخت الگوهای سرزمینی در مناطق مختلف ایران به این مهم، کمک شایانی خواهد کرد. در این میان، عواملی که در شکل و الگوی قرارگیری عناصر باغ نسبت به هم دخیل بوده اند را می توان به دو دسته ی کلی کاربردی و کالبدی تقسیم نمود. کرانه ی جنوبی دریای خزر به واسطه ی برخورداری از مواهب طبیعی، محل مناسبی برای باغ سازی بوده است. مع الاسف در اقلیم منطقه باغ ها، ماندگاری بالا نداشته و به واسطه ی وجود آثار اندک، مطالعات گسترده ای نیز در مورد آن ها صورت نگرفته است. هدف مقاله ی حاضر، بازشناسی معماری منظر باغ های عصر صفوی در کرانه ی جنوبی دریای خزر و الگوی شکلی باغ جهان نمای فرح آباد از طریق بررسی نقش عناصر منظر در آن و مقایسه ی تطبیقی با اصول باغ ایرانی است. پژوهش حاضر، در راستای شناخت الگوهای سرزمینی و رهیافتی به تأثیر محیط طبیعی منتج از سرزمین در شکل باغ، در پی پاسخ به این پرسش است که، وجود عنصر طبیعی رود در حاشیه ی باغ چه تأثیری بر الگوی شکلی، هندسه ی باغ و جانمایی عناصر مختلف در آن داشته است؟ به این ترتیب، الگوی معرفی نشده ای از باغ ایرانی به نام «باغ رودکناری» را معرفی کند. روش تحقیق در این مقاله، توصیفی-تحلیلی است که با گردآوری اطلاعات به روش مطالعات اسنادی، متون تاریخی، سفرنامه های سیاحان و مستندات تصویری همچون نقاشی ها و عکس های تاریخی، به توصیف مجموعه می پردازد و سپس با تحلیل و ارزیابی داده ها و به کمک نقشه های وضع موجود، عکس هوایی، آخرین یافته ها از کاوش های باستان شناسی و مشاهدات میدانی به اثبات می رساندکه کوشک اصلی در این باغ، که دارای الگویی چهاربخشی است، جهت بهره مندی از بهترین چشم انداز از موقعیت مألوف خود در راستای محور اصلی خارج و در امتداد محور شرقی-غربی در مجاورت رودخانه قرار گرفته است تا بتواند هم از منظر محور مربوطه و هم از منظر رودخانه بهره ببرد. به گونه ای که می توان نام «الگوی رودکناری» بر این باغ نهاد.

در عصر قاجار تعدادی از عناصر معماری غربی وارد معماری ایرانی شد. این عناصر، ابتدا تأثیر خود را بر ساختمان های سلطنتی و اعیانی، سپس بناهای عمومی و معماری مسکونی و بناهای مذهبی گذاشتند. تا زمانی که تکنیک به کار گرفتن آن ها وارد ایران نشده بود، زبان معماری در حد تکرار الگوی بعضی از عناصر باقی ماند یا در حد ایده گرفتن و ساختن آن به شیوه ای سنتی دگرگون نشد. تا آن زمان، تغییر آن با تزیینات و روحیه ای ایرانی بود؛ بنابراین نفوذ این عناصر در ساختمان ها و ترکیب آن با معماری ایرانی، سبکی متفاوت به وجود آورد و ساختمان هایی با این سبک جدید بنا شد. یکی از این نمونه ها، مسجد و مدرسه ی سپهسالار است. این مسجد، نخستین و بزرگ ترین مسجد و مدرسه ی عالی در شهر تهران و از نزدیک ترین تلفیق های میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است. در این مقاله، ویژگی های معماری دوره ی قاجار و میزان تأثیر غربی بر معماری این دوره پرداخته شده است. همچنین روند تاریخی در مسجد سپهسالار و نوآوری های به وجود آمده در عناصر تشکیل دهنده ی آن با توجه به نحوه ی تکامل این اجزا در بنا بررسی شده است. روش تحقیق استفاده شده، تحلیلی-کیفی بوده و از روش جمع آوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای استفاده گردیده است. در این مقاله به سؤالاتی چون: 1-عناصر تأثیرپذیرفته معماری مسجد سپهسالار از معماری غربی در دوره ی قاجار کدام اند؟ 2-تعامل الگوی معماری مسجد-مدرسه ی سپهسالار با معماری غربی در چه سطحی می باشد؟ پاسخ داده می شود؛ هدف از بیان این سؤالات رسیدن به میزان و نحوه ی نفوذ معماری اروپایی به معماری ایرانی می باشد. در ادامه ی بررسی های انجام گرفته، مسجد-مدرسه ی سپهسالار با تأثیراتی که از معماری غربی در ساختار و تزیینات بنا به همراه داشته است؛ با بومی سازی و حفظ شخصیت معماری ایرانی ظاهری شبیه به معماری غربی (عثمانی) پیدا کرده است. اما به وضوح معماری این مسجد-مدرسه، ایرانی-اسلامی دوره ی قاجاری می باشد.