پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1398 | دوره:9 | شماره:22 |تعداد مقالات:12

منظر، نمونه ای از دیدگاه صریح رابطه ی انسان با خود و جهان پیرامون او در طول تاریخ است؛ به شهر و زمین به عنوان مکانی برای زندگی و مکانی مبهم از حافظه ی جهان. آنچه که امروز در محیط ما می گذرد چیزی جز رابطه ی بستر طبیعی و مردمانش طی زمان نبوده و این رابطه منجر به درک تمامی اتفاقاتی می شود که در آن رخ می دهد. منظرباستانی، بستری از طبیعت در جوامع انسانی است که در طول زمان به واسطه ی فعالیت های بشری تغییر یافته و شکل گرفته است. منظری که حاصل تلفیق فعالیت های انسان و طبیعت است و این مناظر نمایانگر تکامل جوامع بشری طی زمان اند که در اثر بازدارنده های فیزیکی، ویژگی های محیط طبیعی و عوامل درونی و بیرونی فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی خلق شده اند. آن ها نشانه های متنوعی از اثرات متقابل انسان و محیط طبیعی را دربر می گیرند و شامل منطقه ی جغرافیایی با فردی خاص یا یک فعالیت یا واقعه ی تاریخی مرتبط شده می باشند؛ بطوری که بیانگر رابطه ی متعادل بین فرهنگ و طبیعت است. در این مقاله، مسئله ی اصلی نحوه ی خوانش مناظر باستان شناسی است. هدف دستیابی به تکنیک های خوانش منظر است، که نیاز به توضیح مفاهیم و روش شناسی، با استفاده از کار نظری و تجربی دارد. از این رو مشاهده و درک تأثیرات فرهنگی گذشته در تکامل قلمرو و سازگاری گروه هایی ست که در آنجا زندگی می کردند، می باشد. در اصل این تکامل فرهنگی به درک برخی از عناصر، که حاصل تغییرات در گروه های فرهنگی مرتبط با محیط زیست و تأثیر آن در منظر بوده، مورد توجه قرار می گیرد. مهم ترین پرسش، چگونگی خوانش این مناظر است و این که چگونه می توانیم با تحلیل ساختار لایه های اکولوژیکی و ادراکی به مِتُدی برای بازسازی و درنهایت خوانش مناظر باستان شناسی دست یابیم؟ براساس این سلسله مراتب، روش شناخت صحیح ارزش های منظر، شناسایی و بررسی مؤلفه های سازنده ی منظر، تشخیص اولویت ها و بررسی ارتباطات میان آن ها، درنظر گرفتن منطقه ی باستانی و محیط پیرامونش به عنوان یک کل منسجم، توجه به اجزای محیطی، مانند: پوشش گیاهی، حیات وحش جانوری، عناصر مصنوع بشر، جامعه ی محلی و فعالیت هایشان، به همراه شناخت لایه های ادراکی (به کارگیری حواس) و نیز تجزیه و تحلیل اجزاء با درنظر گرفتن یک کل همگن و. . . با توجه به مکان و زمان باید مدنظر قرار گیرد.

امروزه مطالعات فنی و آزمایشگاهی برروی آثار و مواد فرهنگی، بخشی از پژوهش های گسترده ی باستان شناسی را دربر گرفته و توجه زیادی به استفاده از علوم مختلف در توسعه ی مطالعات باستان شناسی معطوف شده است. یکی از زمینه های مورد توجه متخصصان علوم مختلف، فناوری تولید و ساخت آثار سفالی در دوران باستان است. در این مقاله، تعدادی از اشیاء سفالی مکشوف از محوطه ی گورستان عصر مفرغ ده دومن (هزاره ی سوم قبل ازمیلاد) واقع در جنوب غرب ایران مورد مطالعات آزمایشگاهی قرار گرفته اند. هدف از این پژوهش، شناسایی ترکیب شیمیایی و ریزساختاری سفال های عصر مفرغ محوطه ی ده دومن به منظور شناخت شیوه ی ساخت و تولید سفال در این ناحیه است. پرسش اصلی پژوهش این است که فناوری تولید سفال های مکشوف از محوطه ی دِه دومن در هزاره ی سوم قبل ازمیلاد به چه شیوه ای بوده است؟ به این منظور 24 نمونه از قطعات ظروف شکسته ی سفالی به دست آمده از گورهای این محوطه با استفاده از روش های آنالیز فلوئورسانس اشعه ی ایکس (XRF) و پتروگرافی مقطع نازک مطالعه شدند. نتایج مطالعات نشان داد که سفال های مورد مطالعه را می توان به دو دسته ی آهکی یا پرکلسیم و غیرآهکی یا کم کلسیم دسته بندی نمود. البته میزان Al2O3 و Fe2O3 در ترکیب نمونه های آنالیز شده چشمگیر است. از سوی دیگر، ساختار کلی نمونه ها دو گروه کاملاً متفاوت را نمایش می دهد که شامل سفال های بدنه ی نخودی و سفال ها با ساختار ساندویچ مانند هستند. ریزساختار سفال ها شامل زمینه ی رُسی ریزدانه همراه با کانی هایی مانند کوارتز و فلدسپات ها است. قطعات بزرگ و کوچک کلسیت خُرد شده و همچنین گلوله های رُسی پراکنده در زمینه هستند. براساس نتایج آزمایش ها می توان بیان نمود که بخش بزرگی از سفال های محوطه ی ده دومن احتمالاً به صورت محلی و با فناوری نسبتاً ساده و ابتدایی ساخته شده اند که موجب ایجاد ساختار ساندویچ مانند و حضور آخال های کوچک یا بزرگ کلسیتی و رسی در آن ها شده است. از سوی دیگر، وجود سفال هایی با ساختار متفاوت می تواند به دلیل واردات سفال از نواحی اطراف، مانند جلگه ی شوشان باشد.

با رشد و گسترش فرهنگ کورا-ارس در اواخر هزاره ی چهارم و به ویژه طی هزاره ی سوم قبل ازمیلاد بخش های بزرگی از شمال غرب ایران و شرق آناتولی تحت تسلط این فرهنگ قرار می گیرند. با این حال ارتباطات و تعاملات فرهنگی مابین این دو منطقه، مخصوصاً طی هزاره ی سوم به خوبی مطالعه و روشن نشده است؛ هرچند در سال های اخیر با گسترش کاوش های باستان شناختی در هر دو منطقه ی شمال غرب ایران و شرق آناتولی، زمینه جهت مقایسه و ارزیابی بین منطقه ای فراهم شده است، اما داده های مربوط به فرهنگ کورا-ارس در شمال غرب ایران در بیشتر موارد با محوطه های واقع در جنوب قفقاز که سرزمین مادری این فرهنگ دانسته شده، مقایسه می شوند. در پژوهش حاضر که برمبنای رویکرد مقایسه ای و تطبیقی انجام گرفته، سعی شده است تا مواد فرهنگی به دست آمده از محوطه های مربوط به فرهنگ کورا-ارس در شمال غرب ایران، مخصوصاً سفال و معماری که شاخصه ی اصلی این فرهنگ را تشکیل می دهد، با شرق آناتولی مقایسه شود. در واقع پرسش اصلی پژوهش حاضر، این است که میزان تشابهات و تمایزات مواد مادی یک فرهنگ همگون (کورا-ارس) در دو منطقه ی متفاوت جغرافیایی، چگونه بوده است؟ نتایج حاصله نشان می دهد که هرچند همانندی هایی بین مواد فرهنگی شرق آناتولی و شمال غرب ایران قبل از شکل گیری فرهنگ کورا-ارس به واسطه ی پراکنش سفال های کمتر شناخته شده معروف به «کاه رو» دیده می شود، ولی این همانندی ها در طول عصر مفرغ قدیم همزمان با گسترش فرهنگ کورا-ارس در هر دو منطقه ی شمال غرب و شرق آناتولی به اوج خود می رسد. از طرف دیگر، باوجود شباهت های شگرفی که در مواد فرهنگی مربوط به فرهنگ کورا-ارس در تمامی مناطق تحت نفوذ این فرهنگ دیده می شود، در مواردی از جمله در زمینه ی معماری نیز تفاوت های منطقه ای قابل توجه هست.

عصر مفرغ، یکی از ادوار فرهنگی پیش ازتاریخ ایران محسوب می گردد. در این رابطه، یکی از مناطق مهم فرهنگی ایران در عصر مفرغ، منطقه ی زاگرس مرکزی است. باوجود کاوش ها و بررسی های باستان شناسی متعددی که در این منطقه انجام شده، گاهنگاری عصر مفرغ منطقه ی زاگرس مرکزی همچنان دارای اشکالات عدیده است. این مشکل به ویژه در ناحیه ی شرق زاگرس مرکزی و لرستان بیشتر به چشم می خورد. در این ناحیه، گاهنگاری رایج در تپه گودین از حدود 5 دهه ی پیش تاکنون، مبنای گاهنگاری عصر مفرغ منطقه بوده است. کاوشگران، گاهنگاری تپه گودین را به گونه ای تنظیم نموده اند که موجب شده خلأ فرهنگی در نیمه ی اول هزاره ی سوم قبل ازمیلاد در بخش های وسیعی از شرق زاگرس مرکزی شکل بگیرد. دوره ی IV گودین هم زمان با مفرغ قدیم درنظر گرفته شده که با فرهنگ یانیقی (کورا-ارس) معرفی شده است. با توجه به عدم مشاهده ی این دوره در نواحی گسترده ای در زاگرس مرکزی، گاهنگاری این نواحی دچار مشکل گردیده است. نگارندگان در این پژوهش سعی نموده اند با روش تاریخی-تحلیلی، و از طریق تحلیل و تطبیق یافته های لایه نگاری تپه گریران الشتر، بخشی از پرسش های مربوط به گاهنگاری شرق زاگرس مرکزی را پاسخ دهند؛ بنابراین، در این پژوهش سعی شده تا به پرسش های ذیل پرداخته شود: گاهنگاری عصر مفرغ تپه گریران به چه صورتی است؟ و خلأ دوره ی مفرغ قدیم در ناحیه ی شرق زاگرس را چگونه می توان از طریق گاهنگاری تپه گریران رفع نمود؟ در این راستا، داده های سفالی سه گمانه ی پلکانیW. 260، W. 275a و W. 275b مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و 44 نمونه سفال مربوط به بافت مفرغ قدیم گونه شناسی شده اند. مطالعات صورت گرفته نشان داد که در دوره ی مفرغ قدیم انواعی از سفال مربوط به فازهای III: 6 و III: 5 و همچنین سفال دو رنگ رواج داشته است؛ بنابراین، در لرستان و شرق زاگرس مرکزی در نیمه ی اول هزاره ی سوم قبل ازمیلاد انواعی از سفال های منقوش رنگی رواج داشته است.

شهر سوخته در هزاره ی سوم قبل ازمیلاد دارای محوطه های اقماری برای تولید سفال بوده است؛ که از جمله ی این محوطه ها می توان به دو محوطه ی تولید سفال رود بیابان 2 و تپه ی دشت اشاره نمود. تپه ی دشت در 3 کیلومتری جنوب غربی شهرسوخته قرار گرفته و به عنوان یک کارگاه سفال پزی ایفای نقش می کرده است. باوجود انجام مطالعات فراوان در ارتباط با سفال شهرسوخته، اما درخصوص نوع سوخت و میزان دمای موجود در کوره های سفال پزی عصر مفرغ منطقه ی سیستان تحقیقات کمتری انجام شده؛ لذا کشف کوره در تپه ی دشت، موجب طرح دو پرسش شده است: 1-سوخت کوره های سفالگری تپه ی دشت چه بوده؟ 2-سوخت کوره ها چه میزان دما را فراهم می نموده؟ براین اساس فرضیه ها عبارتند از: 1-احتمالاً از چوب و کود حیوانی به صورت توأمان برای سوخت کوره های تپه ی دشت استفاده می شده است. 2-به نظر می رسد چوب و کود حیوانی دمایی بین 900 تا 600 سانتی گراد را فراهم می نموده اند. پژوهش حاضر با هدف بررسی نوع سوخت و میزان دمای کوره های سفال پزی تپه ی دشت از سه طریق 1-باستان شناسی تجربی: ساخت کوره هایی با ابعاد و اشکال مختلف، سنجش دمای کوره ها به وسیله ی ترموکوپل و تحلیل میزان دما و فشار موجود در این کوره ها توسط نرم افزار Solid Works. 2-قوم باستان شناسی: مصاحبه با اهالی تعدادی از روستاهای سیستان در ارتباط با کاربردهای کود حیوانی و جمع آوری شواهد استفاده از کود حیوانی در روستاهای سیستان. 3-مطالعات آزمایشگاهی: انجام آزمایش XRF برای نمونه های خاکستر کود امروزی حرارت دیده در آزمایشگاه با دمای 900 سانتی گراد و خاکستر مکشوف از کاوش تپه ی دشت. کشف پیکرک های گاو کوهاندار، بقایای کود حیوانی و لایه های خاکستر از تپه ی دشت، نشانه ی استفاده از کود حیوانی به عنوان سوختی مناسب برای کوره های سفال پزی در این محوطه می باشد. مطابق آزمایش های تجربی، میزان دمای تولید شده توسط این نوع سوخت بین 900-600 سانتی گراد و حتی بالاتر نیز بوده که این خود گواه کیفیت سوختی مناسب کود حیوانی برای پخت سفال در کوره های سفال پزی تپه ی دشت می باشد.

مُهرها و گل مُهرها دست ساخته های مهمی هستند که از همان آغاز پدیدار شدنشان در دوران نوسنگی متأخر برای مشخص کردن مالکیت خصوصی و همچنین محدود کردن دسترسی به کالاهای عمده در نظام های اداری هم مورد استفاده قرار می گرفته اند؛ بنابراین، منبع مهمی برای مطالعه ی تاریخ اجتماعی-اقتصادی جوامع باستانی هستند. با این حال این دست ساخته ها، به ویژه آن هایی که بافت باستان شناختی مشخصی ندارند، بیشتر به عنوان آثار هنر حکاکی جوامع و از منظر مطالعات تاریخِ هنری مورد بررسی قرار گرفته اند. مُهر استوانه ای تپه کیدان نمونه ای از این دست ساخته ها است که در بررسی های باستان شناختی سال 1375 ه‍ . ش. در دشت سیلاخور به دست آمد. یکی از ساکنان روستای پیرامون این تپه مُهر را به سرپرست گروه بررسی تحویل داد و مدعی شد آن را برروی تپه یافته است. این مُهر یک صحنه ی نبرد بین النهرینی را نشان می دهد. پیش تر، 10 نمونه از این مُهرها از زاگرس مرکزی معرفی شده که مُهر کیدان شرقی ترین آن ها است. مقاله ی پیشِ رو می کوشد تا با بررسی سبک و شمایل نگاری مُهر کیدان، با تکیه بر شواهد باستان شناختی و داده های مدارک مکتوب به پرسش هایی پیرامون تاریخ گذاری این مُهر و فراتر از آن، به خاستگاه، زمینه های پیدایش، بافتِ استفاده و کاربرد این گونه مُهرها در زاگرس مرکزی بپردازد. در نتیجه، مُهر کیدان به دوران سلسله های قدیم 3 و با احتمال سلسله های قدیم 3 ب، تاریخ گذاری و پیشنهاد شده است که مُهرهای نبرد زاگرس مرکزی در بین النهرین و یا شوش تراشیده شده و با توجه به برهم کنش های فزآینده ی زاگرس مرکزی، شوش و جنوب بین النهرین، که در شواهد باستان شناسی و مدارک مکتوب این دوران بازتاب یافته، از رهگذر گرفتنِ غنیمت در جنگ ها، جابه جایی مردم، از جمله سربازان عیلامی که به عنوان کادر نظامی توسط قدرت های بین النهرینی به خدمت گرفته می شدند و از همه مهم تر، تجارت به منطقه راه یافته اند. این مُهرها می توانسته اند همچون نمونه های بین النهرینیِ خود با نخبگان و طبقه ی ممتاز سیاسی، نظامی و اقتصادی محلی در ارتباط بوده و بعضاً برای مُهروموم مورد استفاده قرار گرفته باشند.

دوره ی هخامنشی یکی از اعصار طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی است که در آن هنر و معماری اعتلا پیدا می کند. در این دوره ی معماری هخامنشی با تکیه بر میراث سایر تمدن های باستان، به ترکیبی نوین و پیشرفته در استفاده از پیمون دست یافت که پیش از آن، هرگز مشاهده نشده بود؛ و آن مشتمل بر استفاده از شبکه بندی پنهان و خشت به عنوان پیمون است. متأسفانه ابهامات اساسی در ارتباط با شکل گیری و سیر تحول و تغییرات پیمون معماری دوره های مختلف تاریخی ایران وجود دارد. تمرکز این پژوهش برروی مطالعه ی روشمند نظام پیمون در معماری هخامنشی تخت جمشید است. روش تحقیق این پژوهش توصیفیِ تاریخی-تحلیلی است که جمع آوری اطلاعات آن با استفاده از اسناد و نقشه های کتابخانه ای، مشاهده و ثبت میدانی و روش تحلیل و آنالیز اطلاعات هم به کمک نرم افزار مَتلب و اتوکد صورت گرفته است. این پژوهش در راستای پاسخ به پرسش هایی هم چون: مبانی شکل گیری نظام پیمون هخامنشی، میزان تأثیرپذیری معماری این دوره از نظام های رایج پیمون و بررسی پیمون رایج در دو کاخ آپادانا و صدستون می باشد. نتایج حاصل از بررسی ها، نشان می دهد که اساس نظام پیمون هخامنشی بر پایه ی پیمون خشتی و ابعاد استاندارد خشت های متداول این دوره (13×33×33 سانتی متری) شکل گرفته است؛ همچنین، این نظام تحت تأثیر نظام پیمون خشتی رایج در بابل و نیز متأثر از واحدهای اندازه گیری طول در یونان بوده است. پیمون رایج در این دو کاخ «ذراع شاهی» و «ذراع» است که در ارتباط مستقیم با کاربری کاخ ها مورد استفاده بوده است. نظام پیمون در معماری تخت جمشید سنتی ترکیبی از پیمون خشتی بابلی و واحدهای اندازه گیری یونانی است. این نظام به کمک روش شبکه بندی مصری برروی پلان اجرا شده است و سنتی کاملاً ترکیبی، اما مستقل از سایر نظام های پیمون است. برآیند این تحقیق، هرگونه مطالعات پیشین در زمینه ی پیمون هخامنشی توسط مایکل رف و فردریش کرفتر را مردود می شمارد.

محوطه ی کِشت دشت، یکی از محوطه های دوره ی پارت در منطقه ی دیباج دامغان است. مطالعه و مقایسه ی مواد فرهنگی آن، که از اهداف مهم این مقاله است، نشانگر تعلق و شباهت سبکی آن ها با مواد فرهنگی دوره ی پارت می باشد که پیش تر در همین منطقه ی جغرافیایی از محوطه هایی همانند تورنگ تپه، دامغان و قومس به دست آمده بود؛ لذا تعلق این محوطه به دوره ی پارتیان محرز گردید. منطقه ی شمال شرق ایران به عنوان خاستگاه تاریخی و یکی از مراکز اصلی استقرار قوم پارت، خصوصاً در دوره ی اولیه ی اشکانیان حائز اهمیت فراوان است و یافته های تاریخی حاکی از بسط و گسترش قدرت اشکانیان از این منطقه به سمت مرزهای غربی و نهایتاً تسلط تا حوضه ی فرات دارد. در این دوره، شاهد مناسبات ایران با مناطق همجوار نیز هستیم؛ لذا این نوشتار تلاش می کند با توجه به مطالعه ی سنت های فرهنگی پارتیان به این پرسش پاسخ دهد که تعاملات فرهنگی ساکنان کِشت دشت با مناطق همجوار و خارج از مرزهای سیاسی ایران چگونه بوده است؟ پژوهش حاضر برمبنای کاوش های باستان شناسی و مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است و با رویکرد توصیفی-تحلیلی، سعی در تبیین مواد فرهنگی پارتیان در شمال شرق دارد. از سوی دیگر، نظر به قرار داشتن محل مورد مطالعه در مسیر جاده ی ابریشم که به عنوان یک شاهراه تجاری بین شرق و غرب در دوره ی اشکانی شکل گرفته، تأثیر سبک شناختی و فرهنگی داده های این محوطه با دیگر مراکز استقراری آن ها قابل شناسایی است؛ از جمله وجود مُهری با نقش عقرب، به روشنی نسبت هنری آن با هنر بلخ و مرو را نشان می دهد. در لایه های فوقانی محوطه و برفراز انباشت دوره ی پارت، بقایایی از یک استقرار غیردائم-احتمالاً کوچ رو-شناسایی شد که به اوایل قرون دوم و سوم اسلامی متعلق بوده، و نشان از عدم گسترش آن در سرتاسر محوطه داشت. درمجموع از لایه های فوقانی محوطه ی کِشت دشت، تعداد 6 گور به دست آمده است که یکی از این تدفین ها درون تابوت چوبی انجام یافته بود.

منطقه ی ایلام از جمله مناطقی است که در زمینه ی آثار باستانی، بناهای درخورتوجهی را از نظر پراکندگی و تعدد بی شمار این آثار، در خود جای داده که نشان دهنده ی اهمیت موقعیت سوق الجیشی آن در طول تاریخ است. از جمله ی این آثار شهرهای باستانی بوده که تاکنون برروی آن ها بررسی علمی و باستان شناسانه صورت نگرفته و به صورت ناشناخته باقی مانده است. از جمله ی این شهرها، شهر باستانی سیمره ی دره شهر است که با توجه به کاوش هایی که طی سال های اخیر در آن انجام گرفت، داده های باستان شناختی آن اطلاعات ارزشمندی را در اختیار پژوهشگران قرار داد. داده های باستان شناسی ضمن تأیید اطلاعات تاریخی از تداوم حیات این شهر از دوره ی ساسانی تا قرون اولیه ی اسلامی حکایت دارند. در اینجا با مطالعه ی داده های باستاݣ ݣ ن شناسی و مطابقت آن ها با داده های تاریخی و زمین شناسی که تاریخی را برای فروپاشی این شهر باستانی که بیشتر مورخان به اوج آن اشاره کرده اند، پرداخته خواهد شد. هدف از انجام این پژوهش، بررسی تحولات شکل گیری سیمره و تغییرات احتمالی که در طول تأسیس این شهر رخ داده و همچنین علت اصلی نابودی این شهر با توجه به داده های قابل دسترس، اعم از: اطلاعات زمین شناسی، متون تاریخی و جغرافیایی و داده های باستان شناسی می باشد. در این پژوهش، داده ها به دو روش میدانی و کتابخانه ای گردآوری شده و پژوهش به روش توصیفیِ تاریخی-تحلیلی صورت گرفته است. برهمین اساس، دو پرسش مطرح می شود: وضعیت سکونت در شهر سیمره چگونه است و به چه زمانی می رسد؟ باوجود اهمیت و موقعیت جغرافیایی سیمره، با توجه به اطلاعات زمین شناسی، متون تاریخی و جغرافیایی و داده های باستان شناسی، علت اصلی متروک شدن سیمره چیست؟ به طور کلی مشخص گردید که شهری با این چنین بستر جغرافیایی و تاریخی معتبر، به ناگاه متروک شده است. در نتیجه، برمبنای متون تاریخی و جغرافیایی، داده های باستان شناسی و اطلاعات زمین شناسی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت و مشخص گردید که شهر در قرون اولیه ی اسلامی در سال 258 ه. ق. در اثر زلزله ای به صورت کلی ویران و نابود می شود.

دوره ی حکومت پیروز ساسانی را باید یکی از پرتنش ترین دوره های تاریخ دانست؛ خشک سالی، جنگ های پی درپی و طولانی، تصرف ایران از دو جناح مختلف، و درنهایت خراج گذاری ایرانیان به هپتالیان را باید عوامل این تنش های سیاسی-اقتصادی دانست. به طورکلی سکه های پیروز ساسانی در چهار گونه ی مختلف در چهار بازه ی متفاوت زمانی از حکومت وی، در ضرابخانه های مختلف به ضرب رسیده اند؛ بنابراین، تجزیه ی عنصری فلزات این سکه ها اطلاعات با ارزشی در مورد شرایط اقتصادی-سیاسی، نوع معادن و طریقه ی آماده سازی سکه را در اختیار قرار می دهد. در پژوهش حاضر، جهت تجزیه ی عنصری این سکه ها از روش آزمایش غیرمخرب پیکسی استفاده شده است. پرسش های پژوهش عبارتنداز: حال قدرت اقتصادی ایران در چهار بازه ی زمانی حکومت پیروز ساسانی با شاخصه ی عیار سکه­ ها چگونه است؟ با توجه به تجزیه عنصری این سکه ­ ها، می­ توان نوع معادن، نحوه ی استحصال فلز از سنگ معدن، و عیارکردن سکه­ ها را مشخص نمود و شرحی از آن ارائه داد؟ داده های این مقاله را 41 سکه ی غیرتکراری از 183 سکه ی گنجینه ی پیروزگت که در سال 1380 در تیسِ چابهار کشف شده را تشکیل می دهد. اما برخلاف این تصور که عیار سکه ها به علت تنش های سیاسی این دوره، باید پایین می آمد؛ چنین نشده و با آزمایش پیکسی ثابت گردید که عیار این سکه ها به طور میانگین همیشه بالاتر از 96 درصد بوده است. مقدار طلای موجود در این سکه ها همواره به طور میانگین 1 درصد بوده است و چون این مقدار میان 0. 2 تا 1. 5 درصد بوده، نشانگر استفاده از معادن سروسایت در آن دوره است که وجود سرب در برخی از سکه ها نیز این نظر را تأیید می کند؛ فقط یک سکه (120, GOM) مقدار پایینی از طلا به اندازه ی 0. 15 درصد داشته است که می تواند علتی بر استفاده از معادن گالنا در بازه ی چهارم حکومت پیروز باشد. اما مقدار پایین مس، به علت آلیاژ نشدن در این سکه ها و همچنین وجود مقدار سرب و تنوع عنصری، به خصوص در دوره ی دوم و سوم، می تواند نشانگر تعجیل در ضرب سکه ها و عدم دقت کافی در استحصال نقره باشد.

سکه های تاریخی، افزون بر ویژگی اصلی اشان به عنوان وسیله ای برای تسهیل تجارت، همواره ابزار تبلیغی توانمندی در دست فرمانروایان بودند. در این پژوهش، مسأله ی اصلی بررسی جنبه های تصویری و نوشتاری فرّه بر سکه های ساسانی بود. ضرورت پرداختن به آن، چرایی انتخاب این مفهوم از میان ده ها مفهوم دینی دیگر بر این اشیاء بوده است. هدف اصلی پژوهش آن است که نوع خاص فرّه ای که بر سکه ها نمایش داده شده به دست آید و به این پرسش ها پاسخ داده شود؛ چرا بر سکه های ساسانی بر این نوع فرّه تأکید می شده است؟ این فرّه چه جنبه های نوشتاری و نگاره ای داشته و این که از پیش تا بعد از دوره ی ساسانی چه اثرپذیری و اثرگذاری داشته است؟ فرض، دارا بودن جنبه ی نمادین نگاره ها بوده است. روش پژوهش و نوع تحقیق براساس بررسی تصویرهای به نمایش در آمده در معتبرترین مراجع کتابی و مقاله ای و به صورت کتاب خانه ای خواهد بود. با این روش، با ابزار پژوهش که تصاویر سکه ها را دربر دارند، جامعه ی آماری شامل همه ی سکه های ساسانی از آغاز تا پایان این دودمان در مراجع مورد مطالعه، بررسی شدند. در نتیجه، روشن شد که فرّه ای که از زمان هخامنشیان بر سکه ها نمایش داده شده بود؛ در کل دوره ی ساسانی نیز بسیار پُررنگ تر بر سکه ها و به صورت نگاره در تاج شاهین، تاج تابان، تاج قوچ و نیم تنه ی هاله دار شاه یا ایزد به نمایش درمی آمد و به صورت نوشته در عبارات دعایی و نام شهرها نگاشته می شد. نوع تأکید شده ی فرّه بر سکه های ساسانی، «فره ی شاهی» است و دلیل آن نیز تلاش فرمانروایان ساسانی برای تبلیغ فرّه ی خویش، به عنوان مفهومی که هم زمان ریشه در دین و سیاست داشت، بوده و به این روش برحق بودن شاهی خود را از دیدگاه دین زرتشتی تأیید می کردند. آخرین نمونه ی این نگاره و نوشته پس از اسلام بر سکه ای بویی دیده شد که دودمانی ایرانی بودند و از این راه تلاش بر زنده کردن سنت ساسانی داشتند.

استان آذربایجان غربی به دلیل حلقه ی ارتباط با بین النهرین و آسیای صغیر، از جمله مناطق کلیدی و مهم در مطالعات باستان شناسی دوره ی اسلامی ایران (خصوصاً در دوره های ایلخانی و صفوی) به شمار می آید که کمتر مورد توجه باستان شناسان بوده است. در این میان شهرستان سردشت از نظر ژئوپولیتیکی و سوق الجیشی، همچون گذرگاهی به حساب می آید که در مسیر شبکه راه های ارتباطی شمال غرب به عراق و سوریه قرار گرفته است. بر این اساس پرسش های اصلی عبارتنداز: 1-چه مدارک باستان شناختی در زمینه ی راه های ارتباطی این منطقه وجود دارند؟ 2-جایگاه کاروانسراها و پل های تاریخی سردشت در بازشناسی این راه های باستانی چیست؟ هدف اصلی این مقاله، بازشناسی راه های باستانی سردشت است که با استفاده از متون تاریخی و شواهد باستان شناسی انجام شده است. روش تحقیق در این پژوهش، از نوع توصیفیِ تاریخی-تحلیلی است؛ نگارندگان در بررسی راه های ارتباطی باستانی منطقه ی مورد نظر، روش کار میدانی خود را براساس اصول ذیل تعریف کرده اند: 1. بررسی متون تاریخی و مطالعات کتابخانه ای در ارتباط با موضوع مورد نظر، 2. شناسایی و بررسی پل ها و کاروانسراهای منطقه به عنوان عوامل مرتبط با راه های تجاری، 3. بررسی شواهد باستان شناختی جاده های قدیمی و محوطه های باستانی و تحلیل موقعیت آن ها در ارتباط با مسیرهای پیشنهادی، 4. تهیه ی نقشه های جغرافیایی با استفاده از GIS و تلفیق آن با شواهد باستان شناختی و تفسیر عکس های ماهواره ای. شواهد باستان شناسی، شامل: پنج پل، دو کاروانسرا، بقایای راه ها، توده سنگ هایی با کاربری احتمالی میل راهنما و تعداد زیادی محوطه های اسلامی و تاریخی است. براساس نتایج به دست آمده، دو گذرگاه اصلی ارتباطی در سردشت وجود دارند که تا اواخر دوره ی قاجار مورد استفاده بوده است. گذرگاه موسوم به «آلان» در جنوب شهرستان سردشت که در ضلع شمال غربی به گذرگاه کورتک وصل می شود، به عنوان مسیر اصلی و گذرگاه موسوم به «قاسمَ رَش» در غرب به عنوان مسیر فرعی، ازجمله مسیرهای ارتباطی سردشت به شمال عراق بوده است.