پژوهش های معماری اسلامی
سال:1397 | دوره:6 | شماره:4 (پیاپی 21) |تعداد مقالات:7

انسان از زمانی که به معماری مبادرت ورزیده، به نیازهای روحی، باطنی و حس زیبایی شناسی نیز توجه داشته است. امروزه در معماری، زیبایی شناسی به دلیل عدم تبیین قاعده مند و کاربردی، صرفاً به عوامل جزئی صوری محدوده شده است؛ در حالی که این مفهوم دارای تعریفی فراتر بوده و با ساختار، جزئیات بنا، مخاطب و محیط ارتباط تنگاتنگ دارد. معماری ایرانی که متبلور زیبایی شناسی در طول سالیان متمادی بوده؛ می تواند منبعی غنی جهت اقتباس اصول زیبایی شناسی در معماری باشد. مبانی کمی و کیفی در معماری سنتی، که مربوط به مقوله ی زیباشناختی و اصول بصری حاکم بر ساختار و تناسبات هستند؛ منجر به بروز زیباشناختی می شود. این پژوهش سعی دارد با پاسخ به پرسش چگونگی تحقق اصول زیبایی شناسی در معماری ایرانی، راهکارهایی را جهت کاربست آن در معماری معاصر ارائه دهد. تحلیل خانه های مشهد، به دلیل داشتن پیشینه ی تاریخی آن شهر-که منبعی غنی از آثار معماری است-انجام پذیرفت. در این پژوهش با استفاده از روش تحقیق کیفی یافته های موجود در مکاتب مختلف و دیدگاه های اندیشمندان پیرامون زیبایی شناسی جمع آوری و با تکنیک تحلیل محتوا، آنالیز و تفسیر شدند که معیارهای تحلیل را شکل دادند. سپس با استفاده از مستندات، 10 تیپ از خانه های تاریخی مشهد که تمامی آنها متعلق به دوره ی قاجار بودند؛ با معیارهای زیبایی شناسی تحلیل گردیدند. در این تحلیل، باتوجه به تحولات معماری که متأثر از تاریخ زمان خود (دوره ی قاجار) بود؛ اصول فضایی و ساختاری خانه های دوره ی اول و شروع دوره ی دوم با معیارهای زیبایی شناسی مطابقت داشتند؛ اما خانه های متعلق به دوره ی دوم قاجار با عناصری چون سقف های شیب دار و. . .، مفاهیمی از قبیل کاربرد کم تر تقارن و تناسب در پلان، نما و برون گرایی بیش تر، در آنها متجلی بود که اقتباسی از معماری غرب بوده و با فرهنگ و اقلیم منطقه چندان متناسب نبود.

در فضای پژوهشی کشورمان، پیرامون فرآیند طراحی معماری، دو گرایش عمده نظری مشاهده می شود. یکی سامانه ی اندیشه ای حکمت و دیگری یافته های تجربی طراحی پژوهی معاصر. پژوهش حاضر به دنبال پیدا کردن نوع رابطه میان این دو دیدگاه نظری، برای مقابله با آسیب های این حوزه است. مسأله ی اصلی، بررسی تطبیقی شباهت ها و تفاوت ها، میان سازواره ی کلی معرفت در حکمت متعالیه، و روش شناسی تأویلی و تجربی خاص طراحی است. هدف کلان این پژوهش، تطبیق جایگاه دانسته ها در مورد معرفت شناسی و فرآیند طراحی است. هدف خُرد نیز ترسیم مدلی جامع نگر و وجودی برای فرآیند طراحی است. هدف کاربردی نیز، فهم سرشت طراحی برای یاددهی-یادگیری بهتر است. اهمیت و ضرورت چنین تحقیقی نیز، پرهیز از نسبی گرایی در رقابت عرضی تئوری ها، و در نتیجه وحدت ترکیبی و تطبیق مراتب نظریه ها، در ساختاری جامع برای معرفت طراحی است. پرسش های تحقیق شامل: چیستی معرفت طراحانه و ترسیم طرحواره از فرآیند آن (با هدف توصیف)، تطبیق علل معرفت طراحانه در نقشه کلی معرفت (با هدف تبیین)، و امکان نگاه ترکیبی و تطبیق طولی تئوری های معرفت بجای انتخاب عرضی آنها در پژوهش های طراحی است (با هدف کاربست). روش تحقیق، در چارچوب پارادایم واقع گرایی استعلایی است؛ که با راهبرد «پس کاوی» برنامه ریزی شده است. در فرآیند تحقیق، پس از تخیل (فرض) مدلی توصیفی-تمثیلی و هسته-پوسته ای از چارچوب نظری معرفت شناسی حکمت متعالیه، آزمون کارکرد مکانیسم مدل با شواهد تجربی طراحی پژوهی، در ده قضیه مربوط به اقسام و فرآیند معرفت، بررسی شده است. مکانیسم های مدل شامل دانش حضوری/حصولی، تصور/تصدیق، وحدت/کثرت، علم اجمالی/تفصیلی، مراتب فرآیند ادراک، حرکت جوهری و کمال، صعود/نزول، حکایت و وجود ذهنی، اتحاد نفس، و فاعلیت نفس است؛ که به ترتیب با شواهد تجربی طراحی پژوهی شامل دانش ضمنی/صریح، تصور/ارائه/آزمون، کل/جزء، طرح مایه/جزئیات، مراتب طراحی، خبرگی، خودآگاه/ناخودآگاه، تفکر انعکاسی، راه حل محوری، قاب، و سازنده گرایی، مقایسه و تطبیق داده شده است. یافته های حاصل از تطبیق حاکی از آنست که، شواهد تجربی طراحی پژوهی در فرآیند دانستن خاص طراحان، با کلیات مکانیسم نظری معرفت وجودی حکمت متعالیه، در مقوله روش، اقتران دارد، که بصورت مدل توصیفی-تمثیلی و هسته-پوسته ای ترسیم گردید. دامنه این تطابق، به فرآیند شناخت)اقسام علم و فرآیند کسب آن( محدود است، و به مباحثی همچون مبانی، محتوا، هدف و غایت معرفت، قابل تعمیم نیست. بنابراین در پژوهش پیرامون فرآیند طراحی، معرفت شناسی وجودی حکمت متعالیه، و طراحی پژوهی )هرمنوتیک( اخیر، نظریه های رقیب و هم عرض یکدیگر نیستند، بلکه تفاسیر عام و خاص)مِن وَجه( از یک فرآیندِ شناخت هستند، که در مراتب متفاوت تأمل و عمل، بعنوان وجوه تجربه واحد، قرار دارند. پس شناخت شناسی تجربی-علمی طراحی، قابلیت قیاس طولی از گستره معرفت شناسی نظری-فلسفی صدرایی را دارد.

معماری تشریفاتی ایرانی در سده های نخستین دوران اسلامی چندان شناخته شده نیست؛ با این حال در «لشکرگاه»، از شهرهای ولایت «هلمند» در جنوب غربی افغانستان، مجموعه ای از معماری تشریفاتی برجای مانده که دو اثر آن یعنی «کاخ جنوبی» و «کاخ میانی» به علت سلامت کالبدی، می توانند به شناخت محدود ما در این مورد ویژه بیفزایند. به رغم انجام پژوهش هایی در این باره، چون ساختارشان با داده های منابع ادبی به طور فراگیر تطابق نیافته اند؛ شناخت کاملی از آنها به دست داده نشده است. از این روی، پژوهش پیش رو با روش تحقیق تاریخی-توصیفی و اتخاذ رویکردی در حوزه ی «ادبیات تطبیقی» به مطالعه ی آنها پرداخته است. برآیند تحقیق نشان می دهد ساختار معماری این دو اثر با بخش های چندگانه که ساختار مستقل و گاه مرتبطی در کالبد کاخ دارند؛ با توصیفات منابع تاریخی و ادبی همپوشانی می یابند؛ بخشی به منزله ی شاه نشین محل استقرار سریر سلطنتی بود و به طور مشخص هم اندازه ی بزرگی داشت و هم آرایه های معماری بیشتر در آنجا متمرکز می شدند. آنچه در برخی از پژوهش ها به منزله ی واحد معماری/ «آپارتمان خصوصی» در برخی از پژوهش ها مورد اشاره قرار گرفتند؛ همان «سرایچه »های توصیف شده در کالبد کاخ ها و کوشک های امرای غزنوی در برخی از منابع تاریخی-ادبی اند که در اختیار کارگزاران حکومت بوده اند. محل استقرار «دیوان رسالت»/ دبیرخانه ی سلطنتی به طور مشخص در کاخ جنوبی، «طارم»/ گنبدخانه ای بوده که در نزدیکی شاه نشین طراحی و ساخته شده است. اشکوب بالای این کاخ ها، همان «فروار»ی است که به طور انحصاری محل نشستن امرای غزنوی و حَرم شان بوده است.

موضوع هندسه به رغم ظاهر مادّی آن کاملاً وابسته به حوزه های ارزشی و فرهنگی پذیرفته شده در معماری است. در این مقاله در بخش نخست با روش تفسیری تاریخی چهار حوزه ی ارزش دهنده به موضوع هندسه (چه از نظر مبنا و خاستگاه و چه از نظر معیار و میزان) شناسایی و اثر آنها در تولید گونه های متمایز رویکرد به هندسه بررسی شد. این چهار حوزه عبارت بودند از حوزه ی استعلایی، حوزه ی فردی، حوزه ی اجتماعی و حوزه ی مادی. اصالت دادن به هر یک از این حوزه ها به عنوان مبدا ارزشمند بودن ساختار هندسی و نیز محل تجلی اصلی این ارزش در حوزه های چهارگانه دو موضوعی است که گونه بندی های متمایزی از رویکرد هندسی را به دست می دهد. این گونه ها به دلیل وابستگی پایه ای به بحث ارزش و تجلی آن ارتباط مستقیم با بحث تربیت دارند. در این پژوهش پنج گونه پایه ی هندسی بر اساس نحو ه ی ظهور ارزش ها بازشناسی شد: 1. هندسه خنثی، 2. هندسه به منزله تصویر امر استعلایی، 3. هندسه به منزله ی ظهور سرشت فردی، 4. هندسه به منزله ی ظهور طبیعت مادّی، و 5. هندسه به منزله ی سرشت واحد عالم. هر یک از این انواع هندسه دارای تداعیات مشخصی در آموزش معماری در دوره های تاریخی و معاصر بوده است. بررسی نسبت تربیت اسلامی با هندسه، نشان دهنده ی آن است که امکان بازتعریف برخی از گونه های پنج گانه در بالا به سود موضع گیری های انسانی تر و در نهایت اسلامی تر وجود دارد. این گونه در پژوهش، به عنوان گونه ی ششم به صورت «هندسه به منزله ظهور امر استعلائی اجتماعی» توصیف شد. در این گونه از هندسه، سه بحث «ماورائی دینی»، «روانشناسی-جامعه شناسی» و «هندسه مادی» با هم پیوند برقرار می کنند. کلیدواژه های قدر و کیل در معارف دینی اتصال دهنده ی این سه حوزه است. مفهوم «کیل» در قیاس با «قدر» نسبت بیشتری با اهداف تکلیفی اسلام در معماری دارد که اثار آن در تأثیر هندسه ی اجتماعی-استعلایی، ظهور می کند و محصول تربیتی آن فرایندی مبتنی بر «استعلای خلّاقانه» و «به آوری مسئولانه» خواهد بود.

میزان تشخص عناصر اصلی شهر به ویژه بناهای مذهبی، در سیمای شهرهای اسلامی از گذشته تا به امروز، تغییرات بسیاری داشته است. نما، ارتفاع و موقعیت بنا در پلان شهر از جمله راه های ایجاد تشخص است. همچنین در ادوار مختلف برخی بناها با فعالیت های خاص در بستر شهر تشخص یافته اند. عناصری که در گذشته مسجد، بازار، خانقاه، مزار، حمام، آب انبار، تکیه و حسینیه، مدرسه و ارگ بودند و امروز بناهای سیاسی، اداری، تجاری و گاه مسکونی و مذهبی. این که چه عناصری تشخص بیشتری دارند ریشه در ایدئولوژی حاکمان وقت و یا سازندگان بنا دارد. از میان عناصر شهری، تشخص بناهای مذهبی از پر مناقشه ترین موارد است. هدف این پژوهش، گونه شناسی تشخص بناهای مهم ارسن شهری به ویژه بناهای مذهبی است که می تواند برای طراحی شهری معاصر راه گشا باشد. این پژوهش با تحلیل بستر شکل گیری شیوه های چهارگانه ی معماری ایرانی اسلامی و همچنین با شیوه ی پدیدار شناسی از عمل به نظر، به گونه شناسی تطبیقی تشخص عناصر شهری در سیمای شهرهای سنتی ایران پرداخته است. در ادامه پژوهش، تلاش می شود با معیارهای نظری و فرهنگی به نقد و ارزیابی عناصر شاخص شهری پرداخته شود. براساس یافته های به دست آمده دو گونه برخورد در تشخص سیمای شهری از هم قابل تفکیک است. گونه ی نخست ضرورت گرا-کارکردگرا است که ظهور و تشخص بناها را بیش از سیما، در موقعیت قرارگیری در شهر دنبال می کند و چندان به تمایز زیباشناسانه اهمیت نمی دهد. این گونه ی تشخص در دوره های نخست تمدن اسلامی (شیوه ی خراسانی) همچون ارسن شهری نایین بیشتر رایج بود. در گونه ی دوم بر تشخص زیباشناسانه ی بناها به ویژه بناهای مذهبی تأکید می شود. تشخص بنا در شهر، از مرحله تشخص به واسطه کارکرد و موقعیت شهری به مرحله ایجاد تشخص از طریق نما و برخورد زیباشناسانه با آن سیر می کند، سپس در دوره صفویه با نگاهی تعادلی، علت تشخص ترکیبی است از عملکرد و موقعیت بنا در شهر و پرداخت زیباشناسانه به نمای آن. این پژوهش دوره ی صفویه را به عنوان رویکردی متعادل در نحوه تشخص یافتن عناصر شهری معرفی کرده و تداوم الگوهای این دوره را توصیه می نماید.

خلوت به عنوان نیازی انسانی، حاصل تنظیم تعامل بین انسانها در محیط است؛ که تحت تأثیر الگوهای جاری فعالیّت و زمینه ی فرهنگی، خلوت مطلوب را سبب می شود. تنظیم خلوت در خانه های ایران، از ویژگی های بنیادین معماری ایرانی است که تأثیر بسزایی در شکل گیری سازمان فضایی و عناصر کالبدی خانه های سنتی داشته است. با این حال، تنوع اقلیمی و فرهنگی در گستره ی جغرافیایی ایران، گونه های متفاوتی از خانه ایرانی را موجب شده و شرایطی از این دست، در شهرهای حاشیه ی دریای خزر سبب شکل گیری معماری برون گرا گردیده است. معماری برونگرای خانه های روستایی گیلان به گونه ای متفاوت خلوت مطلوب را، مطابق با ضروریات اعتقادی اسلامی و فرهنگ بومی، در بناها مهیا کرده و حریم فضاهای درون خانه را تأمین نموده است. به عبارت دیگر، ویژگی های تنظیم خلوت در این خانه ها از نظر ساختار فضایی و عناصر معمارانه منحصر به فرد بوده و متفاوت با خانه های درون گرا در نواحی مرکزی ایران است. راهکارهای معمارانه ی این گونه از خانه ها در تأمین و تنظیم خلوت، تاکنون مورد مطالعه ی پژوهشگران قرارنگرفته است. به همین جهت، این مقاله به تشریح و تبیین تنظیم خلوت و سازوکارهای آن می پردازد و چگونگی تحقق خلوت مطلوب را در آثار شاخص معماری برون گرا، در خانه های روستایی گیلان جستجو می کند. این پژوهش ابتدا با استفاده از منابع کتابخانه ای و مشاهدات میدانی، ساختار فضایی و ویژگی های معمارانه ی بناهای منتخب را شناسایی کرده است. سپس، پژوهشگران از طریق حضور همراه با مشارکت در میدان تحقیق و نگریستن از عینک ساکنین به ادله ی نهفته در پس رفتار ها و کنش های قلمروپایی ایشان دقت کرده اند و سعی در آشکارسازی معانی عمیق داده های تجربی حاصل از مصاحبه ها و مشاهدات داشته اند و به «توصیف ضخیم» از پدیده مورد نظر دست یافته اند. یافته های این تحقیق نشان می دهد که تنظیم خلوت نقش مهمّی در شکل گیری ساختار فضایی و عناصر معماری خانه های برون گرا ایفا می کند. وجود درختان و پرچین1 در اطراف حیاط تا حدودی مانع دید به داخل و سبب محصوریّت فضایی می گردد و مرز خانه، مزرعه و شالیزار را معیین می کند. ورودی با چرخشی، سبب شکستن دید به درون بنا می شود و در نتیجه، ارتباط بصری به داخل بنا از بین می رود. بَلته2 مانع ورود غیر به خانه می شود. همچنین قرارگیری پله ها در محور فرعی، سبب شکستگی و کاهش دید هنگام ورود به اتاق است. ایوان و کوتوم3 و اسبو4 در جلوی اتاق ها، موجب تعدد فضایی و همچنین مرحله بندی برای حضور افراد به خانه می شود. اصولاً تَلار5 و تَلاراتاق6 که محل پذیرایی مهمان است، در طبقه ی بالا قرار می گیرد و یُلَ که7 و جیربن8 که آشپزخانه و محل زندگی خانواده است در طبقه ی همکف یا نیم طبقه ی اول جای می گیرد. این عناصر ضمن عملکرد اصلی خود سبب تسلسل ارتباطی، عدم اشرافیت بصری و محصوریّت فضایی می شوند و بدین ترتیب حوزه ی خصوصی خانواده حفظ می گردد.

اسلام به طور سریع و در مدتی کوتاه تر از نیم قرن، در ابعاد گسترده ای-از اسپانیا تا مرزهای چین-گسترش یافت. درصورتی که مسیحیت با روندی بسیار آرام و در خلال چندین قرن صورت گرفت. پس از گسترش اسلام در غرب آسیا، نیاز به شهرهایی متناسب با الگوی زندگی اسلامی، باعث گردید در بسیاری از شهرها مسلمانان به دنبال تحول در زیربناهای فکری جامعه و درعین حال با ایجاد کم ترین تغییر در کالبدهای موجود، رویکردی را به وجود آوردند که بناهایی مانند کلیساها را به مساجد تبدیل نمایند. این پژوهش با مطالعه ی روند تبدیل کلیساها به مساجد در دوره صدر اسلام به بررسی جنبه های مختلف تأثیرات اعتقادی آیین اسلام و مسیحیت بر معماری خواهد پرداخت. پرسش های مطرح شده در این پژوهش مربوط است به ریشه های شکل گیری فضای مسجد و کلیسا و بررسی روند جریانات اعتقادی-مذهبی ادیان اسلام و مسیحیت که چگونه متأثر و متبلور از اندیشه های اسلامی در معماری مسیحیت در جریان تبدیل کلیسا به مسجد بوده است. فرضیه پژوهش علت شکل گیری جریان تاریخی تبدیل کلیسا به مسجد را ناشی از حضور وجوه موازی در اندیشه های عرفانی و الهیات ادیان اسلام و مسیحیت دانسته و بیانگر اندیشه های انعطاف پذیر دین اسلام در تأثیرپذیری از الگوهای زیبایی شناسانه است. بر اساس پرسش های مطرح شده و با هدف اثبات فرضیات فوق، این پژوهش با کمک راهبرد تحقیق تفسیری-تاریخی و با استفاده از روش تحقیق کتابخانه ای، با رویکرد تطبیقی به تحلیل موردی نمونه های کلیساهای تبدیل شده به مساجد، می پردازد. ریشه یابی و تطبیق عرفان و الهیات مشترک تأثیرگذار بر معماری بناهای عبادتگاهی اسلام و مسیحیت، با بیان جنبه های مؤثر در ایجاد جریان تاریخی تبدیل کلیسا به مسجد، نشانگر انعطاف پذیری دین اسلام در مقابل انتخاب بهترین الگوهای موجود برای تأمین نیاز مسلمانان و اجتماع در یک بنای عبادتگاهی بوده است. بنای کلیسا بر مبنای نظام اعتقادی مسیحیان توانسته به مکان مناسبی برای مسلمانان با هدف مشترک تجمع یکتاپرستان برای عبادت پروردگار تبدیل گردد.