پژوهشنامه نقد ادب عربی
سال:1401 | دوره:12 | شماره:24 |تعداد مقالات:12

شهادت امام حسین (ع) محور اصلی شعر «الصخر و الندی» اثر حسب الشیخ جعفر است. در این شعر، سراینده معاصر عرب، شهادت آن حضرت را بر پایه نمادها و مکاشفات درونی، در قطعاتی که عنصر گفت وگو و روایت، وجه غالب آن است با بهره گیری از شگردهای نمایشی بازآفرینی می کند. ضرورت نگارش مقاله حاضر، واکاوی ساختاری معنایی شعری است که ضمن بیان اندوه غنایی با کاربست الگوهای روایی، شهادت امام حسین (ع) را به عنوان رستاخیزی علیه ظلم، در پیوند با عصر حاضر می نمایاند. نگارندگان در این نوشتار بر آن هستند که با روش تحلیلی توصیفی از منظر روایت شناسی ژرار ژنت، که یکی از جامع ترین چارچوب های تحلیل متون روایی است، سه مقوله «زمان»، «وجه» و «لحن» روایی را در شعر مذکور بررسی نمایند. هدف از نگارش این مقاله سنجش بهره گیری شاعر از اصول روایی در تأکید بر ظرفیت های اجتماعی شخصیت و شهادت امام حسین (ع) است. رهیافت فرجامین این مقاله بیان می دارد که «الصخر و الندی» منطبق با نظریه روایی ژنت، روایتی چندصدایی برخوردار از زمان پریشی و بسامد مفرد است و دو نوع کانونی سازی بیرونی و درونی و سه شتاب ثابت، مثبت و منفی دارد؛ همچنین تبیین می نماید که این شگردهای روایت به جوهر شعر لطمه ای نزده و عناصر روایی به خدمت انتقال معنا درآمده اند. کلیدواژه ها

قضیّة المطبوع والمتکلّف من أشهر القضایا النّقدیّة الثنائیة التی احتلّت مکاناً واسعاً فی النّقد العربی القدیم. تعرّضت مفاهیم المطبوع والمتکلّف لتعاریف کثیرة من قبل النّقّاد وظهرت تلواً لذلک دراسات من قبل الباحثین فی العصر الحدیث حاولت أن تبیّن وتحلّل موقف کلّ من النّقاد القدامی حول المطبوع والمتکلّف وهذا الأمر نفسه یدلّ علی أهمیّة هذه القضیّة. علاقة الغرض والمضمون الشّعری وتأثیر السّیرورة التاریخیّة علی تطوّر مفاهیم المطبوع والمتکلّف وحتّی المصنوع من الموضوعات التی لم تنل حظها من الدراسات الشاملة والوافیة من قبل النقّاد ولذلک سعی هذا المقال أن یسلّط الضّوء علی دور الفترة التاریخیّة والأفکار السّائدة فی المجتمع وتطوّره فی رؤیة النقّاد بالنسبة إلی مفهومی المطبوع والمتکلّف. بحثت هذه الدّراسة عن التأثّرٌ بالآراء المنطقیّة التی جلبتها السیرورة التاریخیة فی الإقرار بوجود الشّعر المصنوع وجودته وکذلک العلاقة بین قضیّة المضمون الشّعری أو الغرض الشّعری والطّبع والتکلّف. حاولت هذه الدّراسة أن تستعید القراءة فی آراء کلّ من النّقّاد، الجاحظ وابن قتیبة وابن رشیق فی قضیّة الطّبع والتکلّف وفقاً للمنهج الوصفی-التحلیلی وارتکازاً علی الطّابع النّقدی. من النّتائج الهامّة التی توصّل إلیها هذا المقال یمکن الإشارة إلی أنّ لدور الفترة التاریخیّة والأفکار السّائدة فی المجتمع وکذلک تطوّر مجتمع النّاقد أثراً هامّاً لا یمکن تجاهله فی تحدید مفهومی المطبوع والمتکلّف بحیث یُشاهد تأثّرٌ بالآراء المنطقیّة التی جلبتها ثقافة النقّاد الواسعة والذی أدّی إلی الإقرار بوجود الشّعر المصنوع وجودته وأنّ قضیّة المضمون الشّعری أو الغرض الشّعری من القضایا الهامّة التی أصبحت فی علاقة مباشرة مع ثنائیّة الطّبع والتکلّف.

نظریات تحلیل گفتمان با پلی که میان زبان شناسی و علوم اجتماعی و سیاسی زده، عرصه جدیدی را به روی نقد ادبی گشوده است. برخی از نظریات بیش تر به سمت زبان شناسی و برخی دیگر بیش تر به سمت علوم اجتماعی و سیاسی گرایش دارند؛ اما نقطه اشتراک همه آن ها کشف گفتمان های اجتماعی و سیاسی حاکم بر متن از طریق کشف نشانه ها است. نظریه تحلیل گفتمان لاکلا و موف بیش از دیگر نظریه ها به سمت علوم اجتماعی و سیاسی متمایل است و همچنین به سیالیت نشانه ها تأکید دارد. گفتمان ادونیس نیز بر محور همین سیالیت بنا شده و از این رو روش تحلیل گفتمان لاکلا و موف برای بررسی مؤلفه های این گفتمان در جهت رسیدن به اهداف اجتماعی-سیاسی اش می تواند نتیجه بخش باشد. این پژوهش در پایان به این نتیجه می رسد که گفتمان ادونیس، گفتمان تغییر و اصلاح طلبی است و به دنبال مبارزه ای است که سلاح آن، قدرتِ زبان است. وی راه برون رفت کشورهای عربی از عقب ماندگی را بازخوانی دوباره مفاهیم ارزشی می داند، چراکه معتقد است این مفاهیم در طول تاریخ به آنچه که نظام قدرت به آن ها تحمیل کرده، آلوده شده اند. همچنین نتیجه می گیرد که شعر با ترغیب افراد جامعه با ساختن جامعه بهتر، آن ها را به سوژه های انقلابی مبدل می سازد. روش پژوهش نیز بدین صورت است که دال های مختلف از درون شعر استخراج شده و در راستای پاسخ به سؤالات پژوهش طبق نظام تحلیل گفتمان لاکلا و موف که ارتباط میان دال ها و نیز میان گفتمان ها را بررسی می کند، به تحلیل اثرگذاری اجتماعی – سیاسی گفتمان ادونیس پرداخته می شود.

نشانه شناسی ادبی یکی از روش های جدید نقد ادبی است که با کاوش در لایه های ثانویۀ متن، کنش های جهان درون متن را تحلیل می کند و نقش نشانه های زبانی را در تشکیل ساختار معنایی شعر واکاوی می کند. الگوی نشانه شناسی پیرس از مناسب ترین و دقیق ترین ابزارها برای نقد آثار ادبی به شمار می رود که با آن، نظام دلالتی شعر تحلیل می شود و نقش نشانه های زبانی در خلق قصیده بیان می شود. بدیع القشاعله شاعر فلسطینی از شاعران مقاومت است که با زبان شعری خاص خود مضمون های مقاومت را در اشعارش ساخته و پرداخته می کند و جهان بینی خود را با زبانی مجازی و غیرصریح بیان می کند. این نوشتار می کوشد با رویکردی توصیفی-تحلیلی و با تأکید بر الگوی نشانه شناسی پیرس، نحوۀ شکل گیری نشانه های مربوط به مفهوم مقاومت در قالب محور همنشینی و جانشینی کلام در اشعار بدیع القشاعله را تحلیل کند و تأثیر ارتباط میان بازنمون، موضوع و تفسیر را در خلق این نشانه ها نقد کند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که نشانه های مفهوم مقاومت در اشعار القشاعله در محور همنشینی از ترکیب و چینش واژگان کنار هم در بافت متن پدید می آیند و در محور جانشینی نیز واژگان با جایگزینی معانی مجازی و ثانویه به جای معنای حقیقی شان از زبان معیار عدول کرده و تبدیل به نشانه های زبانی می شوند که به مدلول ختم می شوند. این نشانه ها حاصل ارتباط میان مثلث معنایی بازنمون، موضوع و تفسیر هستند.

إنَّ عنوان هذه المقالة هو (نقد ومناقشة) والمقصود بالنقد و المناقشة هو أبو یعقوب السکاکی المتوفی سنة (626ه)، صاحب کتاب مفتاح العلوم وهو أحد علماء البلاغة البارزین، والسبب الذی دفعنی لمنقده ومناقشته ونقده هو رأیه فی تأویل القصر فی قوله تعالی: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ﴾ (آل عمران/144) حیث قال: " ومن الوارد فی التنزیل علی قصر الإفراد قوله تعالی: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ﴾؛ فمعناه محمدٌ مقصورٌ علی الرسالة لایتجاوزها إلی البُعد عن الهلاک. نُزِّلَ المخاطبُونَ لِاستعظامهم أنْ لایبقی لهم منزلَ المُبعِدینَ لِهلاکِهِ. (السکاکی، 1983: 289) (أی: نَزَّلَ اللهُ –تعالی-الصحابةَ لاستعظامهم موتَ الرسول الأکرم «ص» منزلةَ المعتقدین بخلوده؛ یراجع شرح التلخیص لأکمل الدین البابرتی: 337 وقال عصام الدین الحنفی: " نُزِّلَ استعظامُهم هلاکَهُ منزلةَ دعویٰ أُلُوهِیَّتِهِ. . . واعتقادُ الأُلُوهِیَّةِ یُنافی الرسالةَ" الحنفی، 2001: 559) وهذا الکلام معناه أنَّ السکاکی نسب إلی الله تعالی أنه هو الذی نّزَّلَ الصحابةَ منزلةَ المعتقدین بأنَّ الرسولَ الأعظمَ «ص» خالدٌ لذلک قصرَهُ اللهُ تعالی علی الرسالة، ونفی عنه الخلودَ، وقد تبعه فی هذا الرأی بحسب اطلاعی جمیعُ علماءِ البلاغة الذین جاءوا بعده إلی یومنا هذا، وإننی حین دَقَّقْتُ النظر فی رأیه هذا وجدتُ أنَّ نقدَهُ و مناقشَتَهُ وإعطاءَ الرأی الصحیح أمرٌ ضروریٌّ ومهمٌ جداً؛ لأنَّ هذا التأویل وهذا التفسیر یرتبط ارتباطاً وثیقاً ومباشراً بتفسیر الآیات القرآنیة التی من جملتها هذا القصرُ، وبفمهما فهماً مدعوماً بالأدلة المحکمة أیضاً علماً بأنَّ السکاکی حین نَسَبَ ذلک إلی الله-تعالی-نسبه بضرس قاطع، ولم­یُتبِعْهُ بجملةٍ مثل هذه الجملة: ( والله –تعالی-أعلمُ). وإنَّ الذی عملتُه هو أنّی نظرتُ إلی هذا القصر من زاویةٍ أخری هی أقربُ إلی حقیقة الأمر مستنداً فی ذلک إلی سبب النزول، و إلی علم المعانی و إلی الواقع التاریخی لذلک ناقشتُ رأیَهُ من الجهات الأربع التالیة: شأن النزول، والصفات التی نفاها هذا القصر، والمقام الاعتبار المناسب، وارتباط البحث البلاغی فی القرآن الکریم بالتفسیر. وکان من النتائج التی توصلتُ إلیها أنَّ اللهَ تعالی لم­یُنَزِّلِ الصحابةَ منزلةَ المعتقدین بخلود الرسول الأکرم «ص» وأنَّ نسبة ذلک إلیه –تعالی-دون دلیل إنما هی عملیة تأویلیة لعلَّ المرادَ منها إخضاعُ الآیة للقاعدة البلاغیة وأهم النتائج أنَّ الصفات التی نفاها هذا القصر هی: السحر والجنون والکذب (ادّعاءُ النُّبُوَّةِ) ولیست هی الخلودَ. وإنی لم­أرَ-بحسب إطلاعی-مَن ناقش رأیَ السکاکی هذا و نَقَدَهُ وأعطیٰ الرأیَ البَدیلَ المدعمَ بالدلیل قبلی.

إن الأسلوبیة فی المصطلحات الأدبیة هی تفسیر النص بناءً علی اختیار الشاعر اللغة ولحن النص. فالأسلبة کانت موقفا عاطفیا وخیالی للعالم الداخلی والخارجی، وترتبط بلغة تصویریة وعاطفیة، وعادة لا تستخدم الکلمات والجمل فی معناها الأصلی؛ والجمالیة تشرح جمالیات الشعر بالإدراک الحسی، وتعنی وصف الحقیقة الخفیة وتفسیرها فی الفن والأدب. وثمة شتی المشترکات بین هذین المصطلحین، والفوارق أیضا. وحسب الدراسة إن العلاقة بینهما، علاقة العموم والخصوص من وجه. إتجهت الدراسة هذه، إلی آثار حب الوطن فی شعر الشاعر العمانی المعاصر سعید الصقلاوی معتمدةً علی النظرات النقدیة الاُسلوبیة والجمالیة. الحدیث فی الدراسة هو التحلیل وشرح العلاقات بینهما فی أشعار الصقلاوی عن الموطن والوطن الذی هو من أجمل مظاهر العواطف الإنسانیة فی الشعر، إن طریقة البحث، مکتبیة والمنهج فیه، هو المنهج الوصفی– التحلیلی-الإسنادی.

نقد ادبی عرب تا قبل از رنسانس عربی را نقد کلاسیک می نامیم چون هنوز در فضای مبانی سنتی نقد از جمله نقد ذوقی، نقد لغوی، نقد اخلاقی، نقد روان شناختی نفس می کشد. نقد از عصر جاهلی تا پایان قرن سوم در چنین فضایی سر می کرد. اما در قرن چهارم با ورود فلسفه یونان صبغه فلسفی می گیرد. مشارکت فرقه های اسلامی در حوزه های ادبی و نقدی و تأثیر جریان های کلامی در تحوّل مسایل فکری و دینی، همگی در رشد و بالندگی ادبیّات به ویژه نقد تأثیرگذار بوده اند. از این دوره است که اندیشه های فلسفی یونانی به ویژه دو کتاب «الخطابة» و «الشعر» ارسطو بیش ترین تأثیر را در شکل گیری رویکرد فلسفی در نقد ادبی، می گذارند. و نقد در این دوره تحت تاثیر دو اثر، فلسفی می شود. پس از این مرحله است که جهان عرب با دو بوطیقا مواجه می شود. بوطیقای ارسطویی و بوطیقای عربی. نقد ادبی با توجه به این دو گونه بوطیقایی متاثر از فلسفه ارسطویی فلسفی می شود ولی همچنان در مبانی نقد سنتی است. این مقاله با این فرضیه که نقد عربی از بوطیقای ارسطویی متاثر است این پرسش را مطرح می کند که آیا این تاثیر در مبانی نقد ناقدان تاثیر گذار بوده است یا موجب و موجد رویکرد ثابت شده است؟ نتیجه این بررسی آن است که تا قرنها این تاثیر موجب شکل گیری رویکرد عموم ناقدان عرب تا ظهور رنسانس عربی

آثار ادبی پس از آفرینش، به ناگزیر در برابر نگاه ناقدانه­ی ادیبان و همچنین مردم عادی قرار می گیرند و از آن پس، پیوسته داوری و ارزیابی می شوند. نقد به همراه تحلیل اثر ادبی و هنری و سنجش و ارزیابی آن با معیارهای علمی، از سویی خواننده را به سوی گزینش اثر برتر رهنمون می شود و از سویی دیگر چون راهنمایی با بصیرت، ادیبان و هنرمندان را به سوی آفرینش آثاری نیکوتر سوق می دهد. از آنجاکه نقد و گزینش آثار ادبی در درازای تاریخ ادبیات، پیوسته بر پایه­ معیارهایی انجام شده است، چگونگی و نیز چرایی پدید آمدن هر کدام از آن معیارها در بستر دوره های ادبی گوناگون، بیانگر بسیاری از واقعیات در زمینه های متفاوت تاریخی، فرهنگی و ادبی است. واقعیت هایی که با گذشت زمان دستخوش دگرگونی های فراوانی نیز شده است. پژوهش پیش رو تلاش نموده تا روشن نماید که ادبیات غنایی سده های نخستین هجری، در نبود بسیاری از معیارهای ادبی که نتیجه پیدایش دیرهنگام و یا عدم تدوین کامل دانش­های ادبی در آن زمان بوده است، چگونه توانسته با تکیه بر اندک معیارهای شخصی و به­ویژه با تکیه بر جنبه های لفظی و معنایی معیاری مانند معیار عاطفی و همچنین انطباق آن با ادبیات غنایی سده های نخستین، تا مرز شکوفایی ادبی پیش برود و اینکه این معیار در درازای سه سده نخستین هجری چه دگرگونی هایی را پذیرفته و از آن مهمتر چه تأثیراتی بر بهبود آثار ادبی سده های یاد شده و در نهایت بر روی ادبیات پس از آن بر جای گذاشته است.

نشانه­شناسی رمزگان­های زبانی، یکی از روش­های نوینی است که ناقدان و پژوهشگران در بررسی و تأویل متون ادبی و به­ویژه شعر به آن اهتمام ورزیده­اند. این دانش، از مفاهیمی اساسی شکل می­گیرد که نشانه­ها به وسیلۀ آن، معنا و مفهوم ویژۀ خود را می­یابند. «کاظم السماوی» از جمله شاعران توانای معاصر عراق است که نشانه­ها، رمزها و اسطوره­ها، بیشترین محتوای ادبی اشعار او را به خود اختصاص داده­اند. سرودۀ «هجره عروه بن الورد» از جمله قصاید برجسته­ای است که شاعر در آن، مجموعه­ای از رمزگان­های زبانی را در خدمت ارائه بهتر مفهوم و مقصود خود به­کار برده است. این پژوهش کیفی، به شیوۀ توصیفی-تحلیلی، با استفاده از نسخه­های خطّی و کتابخانه­ای، به بررسی این قصیده برای یافتن مهم­ترین رمزگان­های زبانی آن و بیان ارتباط آن­ها با زندگی شاعر از یک­سو و نقش آن در هماهنگی قصیده از سوی دیگر، پرداخته است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می­دهد که نشانه­های شخصیّت شاعر و گرایش­های شخصی او در رمزگان­های مربوط به صاحب متن و عنوان تجسّم یافته است و در خدمت بیان اهداف شاعر قرار گرفته­اند؛ همانطور که یکپارچگی قصیده به کمک رمزگان­های زیبایی­شناختی و بینامتنی به اضافه دیگر رموز محقّق شده است که این امر، بر ارزش ادبی قصیده افزوده است.

هویت، انگار ه ای شخصیتی و ذهنی است که فرد در واکنش به پرسش «کیستی و چیستی» زیست خود ارائه می دهد. این مفهوم در بستر جامعه، شخص را به تفکر دربارۀ شناخت شخصیت خویش وادار می کند و سبب می شود تصویری از کیفیت و کمیت شعور، کردار و رفتار خود به نمایش بگذارد. این مقوله باعث می شود که انسان با تأثیر پذیری از مسائل روحی و روانی خود و جامعه، درک بهتری نسبت به شرایط مختلف داشته باشد. هویت در بادی امر از جمله ریشه ای ترین مضامین فرهنگی-شخصیتی به شمار می رود که با توجه به انواع گوناگون آن می تواند در معرض آسیب قرار گیرد و بحران هایی را برای شخص و اجتماع به بار آورد. در جهان معاصر عرب، وقوع تحولات و حوادث مهم در جامعه، هویت فرد عربی را با تعارضاتی روبرو کرده و آسیب هایی را برای او به همراه آورده است که بحران هویت یکی از پیامدهای ناگوار آن است. نزار قبانی از جمله بزرگ ترین شاعران عرب است که این پدیده در گسترۀ شعری او آشکار گشته است. آنچه در این تحقیق اهمیت دارد، درک این مسئله است که چه عواملی در اندیشۀ قبانی زمینه ساز ایجاد بحران هویت و سرگشتگی در انسان و پیکرۀ جهان عرب و زبونی آنان در میان جهانیان شده است. در این راستا هدف نویسندگان از نگارش پژوهش پیش رو این است که با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی ابعاد مختلف این بحران (فردی، ملی-قومی) در اشعار این شاعر و همچنین نحوۀ نگرش وی به این موضوع بپردازند. نتایج تحقیق بیانگر آن است که عوامل زیر در ایجاد بحران هویت قومی و ملی در سروده های این شاعر نقش اساسی دارد: 1-فضای نابسامان و پر تشتت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، 2-ناسازگاری میان منافع نظام سلطه و فرد، 3-مبتلا شدن اعراب به بحران هویت فردی (نزار شعر خود را شناسنامه و هویت خویش معرفی می کند که به کمک آن در پی احیای هویت اصیل عرب هاست)، 4-بی کفایتی، انفعال و ناکارآمدی سران عرب و شکست آنان از اسرائیل و رخنۀ بیگانگان به خاک این کشور ها، 5-مشکلات اقتصادی، 6-تشتت، سر گردانی و از بین رفتن عظمت گذشتۀ اعراب و نماد های قومی آنان.

با در نظر داشتن ظرفیت معناگستری رمز، دنیل چندلر با اعتقاد به لزوم برخورداری یک پژوهشگر ادبی از دانش کیفی و تشخیصی، نظریه آگاهی را مبنی بر نمایش نحوه و میزان تأثیرگذاری عناصر گوناگون اجتماعی و فرهنگی در یک اثر منظوم یا منثور با تکیه بر نقش زبانی و ادبی عناصر کلام پایه­ریزی کرده است؛ یعنی صاحب سخن هر قدر از این عناصر بهره­جویی آگاهانه­تری کرده باشد، به طبع مفهوم مطلوب خود را پخته­تر و ارزنده­تر ساخته است؛ مفهومی که از نظر چندلر بیش از هر موضع دیگری در ساختار رمز ادبی و تبدیل شدن آن به رمزگان یعنی ساختار تفصیل شده بر اساس عوامل تأثیرگذار نامبرده حاضر می­گردد. پژوهش حاضر درصدد است تا با روش مطالعه کتابخانه ای و با رویکردی توصیفی-تحلیلی و در کار بستن رمزواره یعنی کشف مفاد نظریه آگاهی در شعر سعدی یوسف-شاعری عراقی که همواره وطن خویش را از پنجره کوچک غربت نگریسته و وصف نموده است-و نمود نقش هر یک در آفرینش رمزگان اشاره کرده و مدعای خویش را به یاری عناصر درون­زا یعنی ادبی، زبانی، ساختاری و گاه نگارشی به اثبات برساند؛ از مهمترین دستاوردهای رمزواره در این نوشتار تبیین روشن بهره­برداری هوشمندانه سراینده از موارد مذکور در راستای تعمیق معانی فرهنگی و اجتماعی پنهان شده در پس هر رمزگان است؛ زیرا شاعر هیچگاه به برشماری عیان مزایا یا معایب اکتفا نکرده و همواره سیاق سخن خود را به گونه­ای ترتیب داده است که ابتدا کل کلام، معنای مدّ نظر او را تصدیق کرده و سپس جزء جزء سخن با تأکید آن به واسطه ابزار­های گوناگون زبانی و ادبی از جمله الفاظ، تعابیر، افعال، قیود، روایتگری و دیگر وسائط، مقصود اصلی را به گوش مخاطب برساند.

من أهم مباحث علم اللغة الوظیفی هی نظریة التماسک النصی التی تبحث فی العوامل التی تربط عناصر النص ومکوناته، وهذه النظریة تشتمل علی أدوات وعناصر مهمة ولازمة لتحلیل أی نص ما، من أهم هذه العناصر وأکثرها انتشارا وظهورا علی سطح النص عنصر الإحالة الذی یقوم بوظیفته الإحالیة عن طریق مجموعة من الأدوات، ویجعل النص وحدة متلاحمة ومترابطة ومتماسکة. نحاول من خلال المنهج الوصفی التحلیلی، دراسة وتحلیل الإحالیة الضمیریة لسورة الرعد ومدی استخدامها فی ترابط وتماسک وانسجام نص السورة. من أهم النتائج التی توصل البحث إلیها أن الإحالة الضمیریة بکل أنواعها ساهمت بشکل فعال فی تحقیق الحرکة والدوران بین آیات سورة الرعد وقامت بوظیفة هامة فی تحقیق التماسک النصی بین أجزاء الآیات من خلال رجوع اللفظ المحیل إلی المحال إلیه، وأن الإحالة فی السورة المدروسة استخدمت بکثیر بصورة نصییة قبلیة، کما أنه جاءت الضمایر المحیلة إلی الله تعالی ورسوله الکریم والکفار و المؤمنین بکثیر؛ الأمر الذی یدل دلالة واضحة علی الاتساق الظاهر والترابط النصی لنص السورة، وکثرة استخدام الضمائر المحلیة إلی الله والنبی والمؤمنین تدل علی الإصرار علی تثبیت الربوبیة والخالقیة والتأکید له کما أن جمیع الإحالات إلی الکفار جاءت بصفة عامة قبلیة نصیة.