آموزه های فلسفه اسلامی
سال:1395 | دوره:- | شماره:18 |تعداد مقالات:8

چکیده فارسی:ابن سینا براهین متعددی در اثبات مجرد بودن نفس ناطقه اقامه می کند و در طی آن ها اثبات می نماید که قوه عقلی جسم یا جسمانی نیست. فخر رازی همه این براهین را نقد و بررسی می کند. برخی از انتقادات او به نظر صحیح نمی آید و ناشی از عدم تامل کافی در مبانی ابن سیناست، زیرا او در طرح این اشکالات، حکم علم حضوری را با حصولی، اعتبار لابشرطی ماهیت را با بشرط لایی آن، و جهات فاعلی نفس ناطقه را با جهات قابلی آن خلط می کند و دچار مغالطه میان احکام آن ها می گردد. با وجود این، برخی دیگر از این اشکالات مانند نقض به قوه خیال و مادی نبودن آن وارد است و مبانی ابن سینا فاقد توانایی پاسخ گویی به آن هاست، زیرا که برخی از براهین او تجرد قوه خیال را نیز اثبات می کنند، ولی شیخ الرئیس آن را مادی می داند. چکیده عربی:لقد أقام ابن سینا براهین عدّة لإثبات تجرّد النفس الناطقة وعلی أساسها یثبت أنّ القوّة العقلیّة لیست بجسم وجسمانیّ. فإنّ فخر الدین الرازیّ ناقش وفنّد جمیع هذه البراهین. ولکن یبدو أنّ بعض نقوده غیر وجیهة ونابعة عن عدم التأمّل المناسب فی مبادئ ابن سینا. لأنّ فخر الدین یخلط بین حکم العلم الحضوریّ والحصولیّ واعتبار اللا بشرطیّ للماهیّة مع اعتبار بشرط لائیّتها والجهات الفاعلیّة للنفس الناطقة مع جهاته القابلیّة ویغالط فی أحکامها لوازمها. ولکن بعض هذه النقود وجیهة کالنقض بقوّة الخیال وعدم مادّیّتها ومبادئ ابن سینا غیر قادرة علی الإجابة علیها. لأنّ بعض براهین فخر الدین یثبت تجرّد قوّة الخیال ولکنّ شیخ الرئیس یری أنّها مادّیّة.

چکیده فارسی:صدرالمتالهین شیرازی در تبیین فلسفی پدیده وحی، از مبادی و پیش فرض های متعددی بهره می گیرد. نگارنده در این مقال کوشیده است تا این مبادی و پیش فرض ها را از متن آثار ملاصدرا استخراج کند و ارتباط هر کدام از آن ها با وحی را توضیح دهد. مبادی فلسفی وحی شناسی ملاصدرا عبارت اند از: «پذیرش خداوند و انتساب برخی از صفات خاص به او»، «ترکیب انسان از نفس و بدن»، «وجود قوای مدرک معارف وحیانی در انسان»، «نظام طولی عالم و سعه وجودی نبی»، «عقل فعال یا واهب الصور»، «نفوس فلکی و علم آن ها به جزئیات عالم طبیعت»، «اتصال نفس نبی به عالم مثال یا خیال متصل» و «هم سنخی وحی و رویا». در مقاله پیش رو، هر کدام از مبادی فوق به تفصیل واکاوی شده و نقش هر کدام از آن ها در نظام وحی شناسی این فیلسوف متاله به بحث گذاشته شده است. چکیده عربی:من المعلوم أنّ ملّا صدرا فی التبیین والتحلیل الفلسفیّ لظاهرة الوحی یستفید من مبادئ ومفروضات کثیرة. لقد حاول باحث هذه الدراسة أن یعالج ویناقش هذه المبادئ والمفروضات بانیًا علی نصّ آثار ومٶلّفات ملّا صدرا وأن یوضّح ویبیّن صلة کلّ منهما مع الوحی. المبادئ الفلسفیّة لمعرفة الوحی فی فکرة ملّا صدرا کما تلی: «تسلیم وجود اللّٰه سبحانه وانتساب عدد من الصفات إلیه»، «ترکیب الإنسان من النفس والبدن»، «وجود القوّة المدرکة للمعارف الوحیانیّة فی الإنسان»، «النظام الطولیّ للعالم وسعة النبیّ الوجودیّة»، «العقل الفعّال أو واهب الصور»، «النفوس الفلکیّة وعلمها بجزئیّات عالم الطبیعة»، «اتّصال نفس النبیّ إلی عالم المثال أو الخیال المتّصل» و«مسانخة الوحی والرٶیا». فی الدراسة الراهنة، لقد نوقشت کلّ من المبادئ المذکورة أعلاها وعولجت وبیّنت دور کلّ منها فی نظام معرفة الوحی فی فکرة هذا الفیلسوف المتألّه.

مقاله «نقدی بر نظریه کامل شدن نفس، علت جدایی از بدن» مندرج در مجله وزین «آموزه های فلسفه اسلامی» (سیدموسوی، 1393: ش 15/99 118)، حاوی مدعیاتی نامدلل و نامبین در راستای نقد نظریه صدرا در توجیه مرگ از دیدگاه حکمت الهی می باشد. مهم ترین ایهامی که سبب بروز شبهه مکرر بر نظر صدرا در مقاله مزبور انجام گرفته، خلط بین واژه «کمال» و «فعلیت» است. مقاله توهم کرده است که هر فعلیتی عین سعادت و کمال به معنای ایجابی آن در نهایت درجه است، اما درباره برخی نفوس چون کمال مطلق به این معنا موجود نیست، باید نظریه صدرا وافی به توجیه رخداد مرگ نباشد و نظر رقیب یعنی نظر رایج ظاهرگرایان، پزشکان طبیعت گرا و مادی گرایان را باید برگزید که پیری و نابودی بدن را سبب انحصاری وقوع مرگ پنداشته اند! بنا بر این نظر، اگر قابلیت فسادپذیری از بدن سلب شود، باید به عمر جاودانه دنیوی مطمئن بود و هیچ عامل ماورایی باعث انتقال نفوس به جهان اخروی نخواهد شد! در تحکیم این ایرادات، هیچ توجهی به غایتمندی نفوس و آخرت گرایی فطری انسان نشده و رویکرد مادی گرایانه به رویداد مرگ تقویت شده است. این نگاشته قصد دارد برخی خلل های آن مقاله را گوشزد کند. چکیده عربی:مقالة «نقد علی نظریّة تکامل النفس، هی سبب انفکاک النفس عن البدن»، المطبوعة فی مجلّة تعالیم الفلسفة الإسلامیّة العدد ال‍ 15، خریف وشتاء 1393 (ص99ـ 118)، تتضمّن مدّعیات غیر مدلّلة وغیر مبیّنة حول تفنید نظریّة صدرا فی تبریر الموت من وجهة نظر الحکمة الإلهیّة. فإنّ أهمّ الإیهام الذی سبّب إیجاد شبهة مکرّرة علی نظریّة صدرا فی المقالة المذکورة، وهذا هو الخلط بین مصطلح الکمال والفعلیّة. لقد توهمّت هذه المقالة کلّ فعلیّة بمعناها الإیجابیّ فی غایة الدرجة، أمّا حول بعض النفوس لأنّها لیست بکمال المطلق بهذا المعنی. لذلک وجهة نظر ملّا صدرا لا بدّ وأن تکون غیر وافیة فی تبریر ظاهرة الموت وعلیه لا بدّ وأن تختار نظریّة الرقیب أی نظریّة الظاهریّین، الأطبّاء الطبیعیّین والمادّیّین. النظریّة التی ارتئت أن بلاء البدن وهلاکه هو السبب المنحصر لوقوع الموت. علی هذه النظریّة لو سُلبت عن البدن قابلیّة الفساد، لا بدّ علینا وأن نطمئنّ علی الحیاة الخالدة فی هذه الدنیا ولا یکون أیّ عامل ما ورائیّ سببًا لنقل النفوس إلی الآخرة. وفی تحکیم وتشیید هذه الإیرادات لم یُلتفت إطلاقًا إلی أنّ للنفوس غایةً وشوق الإنسان الفطریّ إلی الآخرة کما قُوّی الاتّجاه المادّیّ إلی ظاهرة الموت. هذا المکتوب یرمی إلی الإشارة إلی بعض خلل هذه المقالة.

چکیده فارسی:علامه طباطبایی با تقسیم ادراکات بشری به حقایق و اعتباریات، در صدد اثبات نوعی از ادراکات ثابت و غیر متغیر در گذر زمان بر آمد تا در پرتو آن، مقدمات دفاع از فلسفه، دین و اخلاق را در مقابل حملات مادی گرایان فراهم آورد. بررسی ادراکات اعتباری و شناخت لوازم معرفتی آن ها علاوه بر جلوگیری از بسیاری مغالطات، تاثیرات شگرفی در حوزه مدرکات عقل عملی به ویژه علم اخلاق بر جای خواهد گذاشت. ایشان در نظریه اعتباریات در بحثی نظری به منشا بایدها و نبایدها و سازوکار اعتبارسازی ذهن در مقام عمل پرداخته و نوعی پیوند و ارتباط میان طبیعت و احساسات طبیعی موجودات ذی شعور با ادراکات اعتباری را اثبات می کند. این ارتباط به زعم بعضی نه تنها باعث حفظ اصول اخلاقی از گزند گذر زمان و تغییرات محیطی نمی شود، بلکه گزاره های اخلاقی را دچار نوعی نسبیت و تزلزل می نماید. این مقاله بر آن است تا با تحلیل دقیق فعالیت دستگاه اعتبارسازی ذهن و کیفیت ارتباط آن با نیازها و احساسات طبیعی، چگونگی پیدایش گزاره های اخلاقی از درون اعتبارات بشری را تبیین کند و ثبات یا نسبیت اصول این گزاره ها را بررسی نماید. چکیده عربی:من الواضح أنّ العلّامة الطباطبائیّ عبر تقسیم الإدراکات الإنسانیّة إلی الحقائق والاعتباریّات، حاول أن یثبت قسمًا من الإدراکات الثابتة وغیر المتغیّرة وغرضه من تشیید هذه المقدّمات، الدفاع من الفلسفة والدین والأخلاق أمام هجمات وغارات المادّیّین. وممّا لا شک فیه أنّ دراسة الإدراکات الاعتباریّة وملاحظة لوازمها المعرفیّة إضافةً إلی الوقایة عن کثیر من المغالطات لها آثار هائلة وهامّة فی صعید مدرکات العقل العملیّ خاصّة علم الأخلاق. وهذا هو العلّامة الطباطبائیّ الذی فی نظریّة الاعتباریّات وفی بحث نظریّ أشار إلی منشأ الإلزامات والملازمات («ما ینبغی أن یُفعل» و«ما لا ینبغی أن یُفعل») وأسلوب الذهن فی جعل الاعتبار فی مقام العمل کما یثبت نوع من الصلة بین الطبیعة والأحاسیس الطبیعیّة لموجودات ذات الشعور مع الإدراکات الاعتباریّة ولکنّ طائفة من العلماء یری أنّ هذه العلاقة والصلة إضافة إلی أنّه لا تٶثّر علی حفظ المبادئ الأخلاقیّة من لطمات مضیّ الزمان والتطوّرات البیئیّة، توجب نسبیّة ونوع من التزلزل للقضایا الأخلاقیّة. المقالة الراهنة ترمی إلی التحلیل الدقیق لفعّالیّة نظام جعل الاعتبار من ناحیة الذهن وکیفیّة صلتها مع الحاجات والأحاسیس الطبیعیّة وتبیّن أسلوب ظهور القضایا الأخلاقیّة من صمیم الاعتبارات الإنسانیّة وأن تناقش ثبات هذه القضایا أو نسبیّتها.

چکیده فارسی:پرسش از آغاز آفرینش و آفریده اول از نخستین مسائل فکری بشر بوده است، مساله ای باسابقه که مکاتب بشری و الهی کم و بیش به آن پرداخته و در مواردی شبیه به هم سخن گفته اند. روایات «اول ما خلق» در حوزه معارف اسلامی، مجموعه ای به ظاهر ناهمگون با تعابیر مختلف در این باره ارائه کرده است و دستگاه های معارفی فلسفی، عرفانی و کلامی هر کدام سعی کرده اند که این روایات را تبیین، تفسیر و توجیه نمایند. در این مقاله با تحلیل و مقایسه دو مواجهه حکمی عرفانی و اخباری با این روایات، ضمن نقد دیدگاه اخباری، نشان داده ایم که دیدگاه فلسفی و عرفانی، تفسیر نظام مند و منطقی تری در این باره ارائه کرده است. چکیده عربی:لا ریب فی أنّ السٶال عن بدایة الخلق والمخلوق الأوّل یعتبر من أولی المسائل الفکریّة للإنسان، مسألة عریقة التی بحث عنها المکاتب الإنسانیّة والإلهیّة وفی عدد من الموارد کلماتهم شبیهة فی هذا المجال. لنا أن نشیر إلی أنّ «روایات أوّل ما خلق» عرضت مجموعة غیر مناسبة بعضها مع الآخر علی الظاهر مع تعابیر منوّعة وکما حاولت کلّ من النُّظُم المعارفیّة الفلسفیّة، العرفانیّة والکلامیّة أن یبیّن ویفسّر ویبرّر هذه الروایات. فی الدراسة الحالیّة ضمن تحلیل ومقارنة المواجهتین الحکمیّة ـ العرفانیّة والأخباریّة مع هذه الروایات مع تفنید الاتّجاه الأخباریّ، أثبتنا وعرضنا أنّ الاتّجاه الحکمیّ والعرفانیّ قد عرض تفسیرًا أوجه وأنسب فی هذا المجال.

چکیده فارسی:انسان با پیمودن راه کمال می تواند مظهر اسمای الهی گردد و در نتیجه جانشین خداوند در زمین شود. قرآن کریم در آیات 30 تا 33 سوره بقره، ظرفیت وجودی انسان را برای کسب مقام خلیفه الهی بیان می کند. در این آیات، خداوند خطاب به فرشتگان اعلام می کند که با آفرینش انسان خلیفه ای برای خود بر روی زمین تعیین کرده است و در ادامه به منظور تبیین مقام خلیفه الهی می فرماید، جانشین خدا در روی زمین کسی خواهد بود که علم به اسماء داشته باشد. بنابراین رابطه ای محکم بین علم انسان به اسماء و مقام خلیفه الهی در روی زمین وجود دارد. در بیان معنای اسماء و چگونگی علم به آن، مفسران اقوال متعددی ارائه داده اند. ملاصدرا در تفسیر این آیه معنای تعلیم اسماء به آدم می داند و نشان می دهد که چگونه جهان شمول بودن انسان می تواند او را لایق جانشینی خداوند در زمین و رسیدن به مقام ولایت تکوینی کند. چکیده عربی:لا مجال للشک فی أنّ الإنسان یستطیع عبر تطرّق طریق الکمال أن یصیر مظهرًا لوجود اللّٰه سبحانه وتعالی وبالتالی أن یخلف وجود اللّٰه علی الأرض. یبیّن القرآن الکریم فی الآیات ال‍ «30» إلی ال‍ «33» من سورة البقرة، الظرفیّة وسعة الإنسان الوجودیّة لکسب مقام کونه خلیفةً للّٰه تعالی. فإنّه سبحانه وتعالی فی هذه الآیات یبیّن ویخبر الملائکة بأنّه خلق الإنسان وجعله خلیفة له تعالی. ثمّ یبیّن اللّٰه تعالی بأنّ خلیفة اللّٰه تعالی سبحانه هو الذی یکون عالمًا بالأسماء. فعلیه ثمّة صلةً متقنة بین علم الإنسان بالأسماء ومقام کونه خلیفة للّٰه تعالی. لقد ذکر المفسّرون فی بیان الأسماء وکیفیّة العلم بها آراءً وأقوالًا عدّة. فإنّ ملّا صدرا فی تفسیر هذه الآیة یری أنّ معنی تعلیم آدم الأسماء یکون مظهریّة الإنسان للأسماء والصفات الإلهیّة وکون الإنسان جامعًا لحقائق العالم ویثبت أنّ کون الإنسان عالمیًّا کیف یساعده علی کونه خلیفة للّٰه تعالی فی الأرض والوصول إلی مقام الولایة التکوینیّة.

چکیده فارسی:ابوحامد محمد غزالی نخستین دانشمند اسلامی است که آشکارا منطق ارسطویی را با علوم اسلامی درآمیخته است. او روش تعریف و استنباط منطقی را وارد علم اصول و علم کلام کرد و تحول شگرفی در این دو علم پدید آورد. شناخت آرای منطقی غزالی، در فهم آرای منطق دانان پس از وی به ویژه فخر رازی، اهمیت به سزایی دارد. نقش غزالی در تبیین جایگاه رفیع علم منطق و رشد میزان مقبولیت آن در میان متشرعان آن زمان انکارنشدنی است. مرکب انگاری تصدیق و بررسی تمایز آن با معرفت، ابداع نسبت های چهارگانه منطقی، الحاق منطق به اصول فقه، درآمیختن قواعد منطقی با اصطلاحات ابتکاری جدید و مثال های اصولی و اسلامی و استخراج قیاس های منطقی از قرآن کریم، از ابتکارات و آرای منطقی غزالی است که ما در این نوشتار به ذکر و بررسی آن ها می پردازیم. چکیده عربی:من الواضح أنّ أبا محمّد الغزّالیّ هو أوّل عالم ومفکّر إسلامیّ الذی مزج المنطق الأرسطوئیّ بالعلوم الإسلامیّة بشکل صریح. کما تجدر الإشارة إلی أنّ الغزّالیّ هو الذی أدخل منهج التعریف والاستنباط المنطقیّ إلی علمی الأصول والکلام وأوجب ظهور تقدّم وتطوّر هائل فی هذین العلمین. لا شک فی أنّ معرفة الآراء المنطقیّة للغزّالیّ لها دور هامّ فی فهم آراء المنطقیّین المتأخّرین عنه، خاصّة فخر الدین الرازیّ. کما لنا أن نشیر إلی أنّه لا ریب فی دور الغزّالیّ فی تبیین المکانة الرفیعة لعلم المنطق وتوسیع مستوی مقبولیّة المنطق عند المتشرّعین فی ذلک الزمان. الدراسة الراهنة ترمی إلی ذکر عدد من إبداعات الغزّالیّ فی هذا الصعید وهی کما تلی: القول بترکّب التصدیق ومناقشة تمایزه عن المعرفة، ابداع النسب الأربع المنطقیّة، إلحاق المنطق إلی أصول الفقه، مزج القواعد المنطقیّة مع الاصطلاحات الجدیدة الابتکاریّة والأمثلة الأصولیّة والإسلامیّة واستخراج أقیسة المنطقیّة من القرآن الکریم.