پژوهش نامه عرفان
سال:1402 | دوره:15 | شماره:30 |تعداد مقالات:12

با تمرکز بر وجه عاطفی نظریه ی مراقبت می توان متونی از آثار کهن را بازخوانی کرد و مشابهت هایی را در جهت ترمیم روابط اخلاقی بازشناخت. این بازشناسی، به ویژه با رجوع به سنت عرفانی ایران و مستند به متون مرجع آن قابل گسترش است. مقاله ی حاضر با ملاحظه ی رساله قشیریه مضمون عدالت را در پیوندی نزدیک با «مراقبت اخلاقی از خود و دیگری» تفسیر می کند. از پی تثبیت جایگاه عدالتِ مراقبت محور در متن قشیری، به کارآمدی اخلاقی- هنجاری آن برای جهان امروز توجه می شود. این بررسی نقادانه، که در ادامه ی بحث آغازینِ تحقیقْ به روش توصیفی و تحلیلی به پیش رفته، با ارجاع به اخلاق موقت دکارت سامان یافته؛ چرا که خوانش این فیلسوف از اخلاقْ زمینه سازِ همزیستی در وضعیتِ منازعه ی فکری است. با تصدیق این که مشربِ موقت دکارت شرایطی روزآمد را برای مراقبت اخلاقی متصل به عدالت مهیا می سازد، ظرفیت رویکرد عرفانی قشیری در تحقق منظوری مشابه قابل بازشناسی است.

گرچه این مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی در دوره های مختلفی ساخته شده؛ اما در کتب تاریخی آمده، که طرح این مجموعه در رویا، از سوی صدرالدین موسی – فرزند شیخ-به معمار بنا، الهام شده است. با توجه به اعتقادات حاکم در دوره تاریخی ایلخانی و صفوی، می توان این مجموعه را تجلی ناخودآگاه تصوف دانست. از طرفی، در روانشناسی تحلیلی یونگ کهن الگوی«فرایند فردیت» مطرح شده است، که مرتبط با پرسش های معنوی از جمله معنای زندگی و هدف هستی است. که این کهن الگو را می توان با سلوک عرفانی در مکتب اسلام تطبیق و مقایسه نمود. هدف این مقاله پاسخگویی به این پرسش است که آیا با بررسی کهن الگوی فردیت می توان به درک مفهوم و نحوه عینیت یافتن آن در این مجموعه رسید؟ در این مقاله به روش تفسیری تاریخی، از رویکرد  ادراک نشانه ها نیز استفاده شده است. و سعی خواهد شد تا کیفیت و ارتباط بین این نشانه ها و کهن الگوهای مطرح در این زمینه بررسی گردد. نتیجه آن که، ساختار کالبدی این مجموعه بر اساس مراتب عرفان و همچنین مراحل چهارگانهکهن الگوی فردیت شکل گرفته، و در پایان این مجموعه نشانه های کالبدی نشان دهنده به ظهور رسیدن کهن الگوی کامل فردیت هستند. می توان گفت همانگونه که با سازگاری خودآگاه و ناخودآگاه (دایره و چرخه) نشانه کالبدی ماندلا شکل می گیرد. در معماری نیز دایره، علامت وحدت اصیل و آسمان می باشد و در مرکز همه چیز با همزیستی به وحدت می رسند. عدد هفت نیز که مراحل عرفان بر این اساس می باشد نیز سازمان دهنده فضاهای حرکتی معماری این مجموعه است.

چکیده: درنگاه پدیدارشناسانه به الگوهایِ گفتمان حکمت عملی و نظریِ عرفای مسلمان، با ربط و نسبت هایی میان اندیشه  و آرای عرفای باورمند به سایر ادیان وحیانی از جمله مسیحیت مواجهیم که این ربط و نسبت ها به نوبه خود، منشعب از اندیشه های معرفت شناسانه افلاطون گرایان سده های میانه است. الگوهای گفتمان مذکور، با مبانی فلسفه« فیثاغوری-سقراطی – افلاطونی»، انطباق و هم بستگی نشان می دهند.

شاید بتوان تعاریف مورد نظر امام خمینی در باب ذوق عرفانی را به سه عنوان کلی تعاریفِ معرفت شناختی، وجودشناختی و جهان شناختی تقسیم کرد و هر عنوانی را دارای ویژگی هایی دانست اما نمی توان مؤلفه یا مؤلفه های مشترکی را در همه معانی و الفاظ مورد نظر امام خمینی در باب ذوق عرفانی یافت. لذا بهترین وسیله برای تبیین و صورت بندی ذوق عرفانی، ایده شباهت خانودگی ویتگنشتاین است. مفهوم شباهت خانوادگی در وهله اول با اشاره به مفهوم بازی ایضاح می شود. ویتگنشتاین معتقد است همان طور که هیچ چیز منحصربه فردی در بازی ها وجود ندارد که در همه آن ها مشترک باشد، هیچ چیز منحصربه فردی در کاربردهای مختلف زبان نیز وجود ندارد که در همه آن ها مشترک باشد بلکه، درست مانند بازی ها، نظامی از همپوشانی و تداخل شباهت ها وجود دارد. صبغه های معرفت شناختی، وجودشناختی و جهان شناختیِ ذوق عرفانی نیز تداخل و هم پوشانی هایی با هم دارند و یک مؤلفه یا مؤلفه های مشترکی در همه ویژگی های آن ها یافت نمی شود و این سه صبغه عرفانی در یک شباهت خانوادگی با هم قرار می گیرند. در واقع مؤلفه یا مؤلفه های مشترکی در تمام ویژگی های مفهوم ذوق عرفانی وجود ندارد بلکه نظامی از همپوشانی و تداخل شباهت ها وجود دارد؛ یعنی شبکه ای پیچیده از شباهت ها وجود دارد که با همپوشانی آن ها، انسجام شباهت ها حفظ می شود.

1دراویش ایران درجرگه صوفیان به شمار می آیند که درسیر سلوک آیینی خود از تبر استفاده می کنند. دلایل استفاده از این ابزار از سوی دراویش درهاله ای از ابهام قرار دارد. لذا در این جستار به جهت روشن شدن دلایل و نوع کارکرد این سلاح از سوی دراویش، با استناد به اطلاعات اسنادی به فلسفه وجودی آن از دوره های پیش و بعد از اسلام پرداخته شده است و به شیوه کتابخانه ای و به روش پژوهش تحلیلی – تاریخی ابتدا پیشینه تاریخی ظهور تبرزین های فلزی در فلات ایران مورد ارزیابی قرارگرفته است و با استناد به مستندات تاریخی ریشه و جایگاه ارزش معنوی تبر در فرهنگ و باور دراویش بررسی شده است و به دنبال راستی آزمایی این فرضیه هستیم که به نظر می رسد که تبر ابزار نظامی و آیینی است که توسط اسواران در دوره ساسانی و سپس توسط صوفیان در دوره های اسلامی استفاده شده است. نتیجه اینکه دراویش صوفی در زمره فرقه های باستانی هستند و تبر نشانه و شاهدی بر ارتباط باستانی دراویش با آیین های ایران باستان است.

نقش استاد اخلاق در تربیت عرفانی و معنوی سالک نقشی بی بدیل است به گونه ای که بدون استاد و راهنما طی کردن مسیر پرفراز و نشیب سیر و سلوک و وصول به معرفت عرفانی برای سالک سخت و ناممکن می نماید. در این میان در بسیاری از موارد سالک در شناخت و کارکردهای استاد اخلاق دچار سردرگمی می‎گردد، ازاین رو  پژوهش پیش‎رو با روش تحلیلی- توصیفی، تلاش نموده تا با واکاوی منابع و مصادر دینی و عرفانی دلائل متقنی جهت ضرورت شناخت و کارکردهای استاد اخلاق ارائه کند. براساس یافته و نتایج پژوهش می توان چنین گفت: دلیل عقلی رجوع عالم به جاهل و تعدادی از ادله قرآنی و روایی و کلام و سیره علماء به اثبات و لزوم استفاده از استاد اخلاق در تربیت دینی و عرفانی تاکید فروان دارد. برای شناخت استاد، شیوه‎های بیان شده است که مهم‎ترین آنها پرسش از اهل سیر و سلوک، اجازه استاد سلوک و شناسایی خصلت های مهم در وی می باشد. توجه به شناخت صحیح از استاد و جایگاه او، زمینه ظهور افراد متظاهر و عارف نما را به حداقل می رساند؛ همچنین از جمله کارکردهای استاد اخلاق توجه دادن شاگردان به کمالات معنوی و مقامات توحیدی است که با هدایت معنوی و گاها تکوینی شاگردان همراه است.

1بیان ناپذیری، از شاخصه های مهم زبان نمادین عرفان است و بیان اسرار شهودی و تجربیات عرفانی در ادبیات فارسی از طرق مختلف، به­ویژه از طریق قصه­های عرفانی منظوم صورت ­پذیرفته است. پرداختن به قصه­های عرفانی پس از قرن هفتم -که عرفان شکل و قوام یافته و اوج درخشش خود را پشت سر نهاده و مبانی نظری آن تدوین شده- اهمیت خاصی دارد. هدف پژوهش حاضر، بررسی و تحلیل محتوایی منتخب قصه­های منظوم عرفانی در شعر شعرای عارف­ و شاخص در قلمروی زمانی قرون هشتم تا یازدهم هجری است. سؤالات پژوهش حاضر عبارتند از: 1- آیا قصه­های عرفانی علاوه بر داشتن ویژگی­های مشترک با قصه­های کهن، دارای ویژگی­های منحصر و مختص به خود هستند؟ 2- آیا شاعران قرن هشتم تا قرن یازدهم در خلق قصه­های عرفانی، صرفاً مقلد شعرای پیش از خود بوده­اند یا در این زمینه مبتکر بوده­اند؟ این پژوهش از نوع کیفی است که با روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از روش تحلیل محتوا و بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای به انجام رسیده است. یافته ها نشان می­دهد که در این دوران، شاهد عمومی شدن عرفان و ورود عرفان ابن­عربی به عرفان خراسان هستیم و ارتزاق شاعران عارف این دوره از شعرای پیش از خود، آن ها را به مقلدان صرف بدل ننموده و با زاویه و منظر شخصی و ابتکاری نسبت به اصطلاحات عرفانی، دامنه تعاریف آنها را توسیع نموده اند. در برخی موارد نیز، قصه ها، از شهودات و تجربیات عرفانی شاعر سرچشمه گرفته و ساخته و پرداخته شده اند. در برخی موارد اندک، قصه ها، دارای استدلال سست بوده و به­شکلی عامیانه بیان شده اند. به­کارگیری تمثیل عرفانی، سبک قصه در قصه و سمبل­های عرفانی با هدف عمومی نمودن عرفان، از دیگر مشخصات قصص عرفانی منظوم این دوران است. همچنین در این دوران در آثار برخی شاعران مانند: امیر خسرو، جامی، شیخ بهایی، وحشی و دیگران قصه­های مشترک و تکراری به­ندرت به­چشم می­خورد و این شاعران غالباً خود، نتیجه­ی داستان را در اثنای قصه بیان نکرده و نتیجه­گیری را به­عهده مخاطب می­گذارند، اما برخی شعرای دیگر مانند شیخ بهایی و در برخی موارد عماد فقیه بر خلاف این شاعران عمل کرده­اند.

یکی از پرسش های بنیادین انسان، پرسش از چیستی و هستی خدا است که مکاتب فلسفی، کلامی و عرفانی بنابر روش خود به آن پاسخ می دهند. از همین رهگذر با خوانش آراء معرفتی مولوی و آراء فلسفی لایب نیتس ، می توان دریافت که در پس پدیده ها و مظاهر عالم آفرینش، وجودی است نامتناهی، سرمدی، واحد ، آگاه و کامل. هر دو متفکر، این وجود نامتناهی را خدا می نامند. از این رو خدا را مرکز و محور عالم آفرینش ، علت فاعلی و علت غایی همه موجودات و مکوّنات می دانند که هستی سایه وار موجودات، مرهون این مرکزیت است. این مقاله به روش تحلیلی- مقایسه ای به واکاوی رگه های فلسفه خداشناسی لایب نیتس در اندیشه مولوی می پردازد. نتیجه پژوهش، حکایت از آمیختگی فلسفه غرب و عرفان شرق در ذهن و زبان این دو اندیشمند دارد که در دو فرهنگ و زبان مختلف می زیسته اند؛ به گونه ای که مظاهر عالم آفرینش و انسان را هم چون آینه ای می دانند که خدا در آن انعکاس یافته است.

1 «قرب» یکی از احوال عرفانی و عبارت از اطاعتی است که موجب تقرّبِ مطیع به مطاع می شود. نگارندگان در این جُستار، ضمن بررسی نوع تلقی ابن عربی و مولانا از احوال عرفانی «قُرب»، اندیشه­ها، باورها و تجارب مشترک و متفاوتِ این دو اندیشمند حوزه تصوف و عرفان اسلامی را در این باب بازنموده اند. این مقاله با روش تطبیقی_تحلیلی، به شیوه رنه ولک (مکتب آمریکایی)، مبتنی بر تبیین وجوه اشتراک و اختلاف سامان یافته است. براساس یافته های تحقیق، ابن عربی برآن است که اگر منظور از قرب، قرب مکانی یا زمانی نباشد، این نوع قرب، جزو مقامات است ولی اگر منظور از قرب، قرب بین دو ماده باشد در آن حالت، قرب، تابع احوال است. مولانا نیز در توصیف «قرب» عقیده دارد که قرب خداوند به انسان و جهان، ماورای چگونگی و مبرّا از ابعاد مکانی است و مهم تر از همه، ناکارآمدی عقل در بیان وقوع شهودی قرب است که برای سالک رخ می دهد. در نظر هر دو اندیشمند، قرب صفت بنده است که متصف به قرب حق می شود و این به دلیل فقر انسان و نیازش به غنی محض است. انسان به سبب مجلا بودن صفات الهی در همه حال به خداوند تقرّب می جوید. از نوآوری های ابن عربی در تبیین «قرب» عرفانی، توجّه به قرب از خداست که مختص خلفا و رسولان بوده و نقش رسول در ابلاغ پیام، نقش نیابتی دارد؛ زیرا نبوّت در نظر شیخ اکبر، نعت و صفت الهی نیست که در محل ظهور قرار بگیرد.

چکیده در این پژوهش نوع عرفان بندیکت قدیس به عنوان یکی از مهم­ترین شخصیت­های رهبانی و عرفانی مسیحی و خواجه عبدالله انصاری مورد بررسی تطبیقی قرار گرفته است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی با تمرکز بر کتاب قواعد بندیکت و منازل السائرین خواجه انجام شده است. با تجزیه و تحلیل متون عرفانی این دو شخصیت بدست می آید که هردو عرفان از نوع عرفان عملی و استادمحور، و نیز دینی و شریعتمدار و وحدت وجودی هستند. همچنین عرفان بندیکت، عرفانی رهبانی و دارای طریق عشقی است؛ اما عرفان خواجه رهبانی نیست و دارای طریقی ترکیبی از سکر و صحو است. از نظر سطح مراتب عرفانی، عرفان بندیکت برای مبتدیان مناسب است؛ اما خواجه در منازل السائرین برنامه جامع سلوکی را از ابتدا تا بالاترین سطح بیان کرده است.

این پژوهش بر آن است تا به روش اسنادی ـ تحلیلی، اصلی­ترین مباحث مرتبط با مقوله توبه را از دیدگاه آموزه­های دینی و همچنین اهل معرفت، بررسی کرده و در نهایت، میزان هماهنگی دیدگاه عارفان با شریعت را در این ساحت، بسنجد. در نگاه قرآن و حدیث و در نگاه عارفان، اصل «بازگشت به خداوند» در مفهوم­شناسی توبه و هویت آن، اخذ شده است. از سوی دیگر، عارفان به پیروی از قرآن و حدیث و هم­سو با شریعت بر این باورند که توبه هم مانند بسیاری دیگر از مفاهیم دینی، یک حقیقت تشکیکی است؛ بنابراین روح معنای توبه، یعنی همان بازگشت به خداوند را در همه سطوحِ مترتّب بر هم آن می­توان مشاهده کرد. هر انسانی در هر مرتبه­ای هم که باشد نیازمند به بازگشت به حق متعال است، پس توبه به تعداد مراتب گوناگون انسان­ها، دارای مراتب است. همچنین شواهد گوناگونی از آموزه­های دینی وجود دارد که بر این مطلب تأکید دارند که توبه، در نهایی­ترین مراتب خود، به توبه از ما سوی الله می­انجامد. عارفان نیز با ارائه بهترین تحلیل­ها از این آموزه دینی، اثبات کرده­اند که متعالی­ترین مرتبه توبه، توبه از هر چه جز خدا است.

روشن امیر به اصطلاح اهالی محل (بابا روشن)  یکی از مهمترین و با نفوذ ترین عارفان قرن6 ه.ق محسوب می شود. این شخصیت مذهبی و برجسته در طول دوران حیات خود مصادف با اوج ظهور علمای عرفانی و شیوخ درایران بود ، مسلک صوفی گری و تصوف را در پیش گرفت.  بااشاره اندک منابع تاریخی وی پدر شیخ زاهد معرفی می شود، شیخ با داشتن نقش محوری در میان عارفان مشهور هم دوره خود و تبدیل به شخصیت فرا منطقه ای اهمیت بسیاری پیدا کرد.  علاوه برآن سالکان، نواده گان و احفاد خود را نیز در حلقه صوفیعت گرد آورد، از جمله مهمترین آن شیخ زاهدگیلانی، استاد شیخ صفی الدین اردبیلی رهبر طریقت صفویه را می توان نام برد. این عارف و محل آرامگاه وی از منظر هویت یابی، مطالعات تاریخی و باستانشناختی مورد بررسی قرار نگرفته و تاکنون ناشناخته و مغفول مانده است. بنا برین نوشتارحاضر سعی درمعرفی و شناخت آن وپاسخ به چگونگی شخصیت عرفانی وی دارد. هم اکنون مقبره ایشان که  از بناهای  قرون میانی اسلامی  بوده، در نزدیکی قریه خشه حیران، شهرستان نمین از استان اردبیل قراردارد. تحقیق پیش رو برای اولین بار از رویکرد تحلیلی و توصیفی به آن پرداخته است.