پژوهش های راهبردی سیاست
سال:1394 | دوره:3 | شماره:12 (پیاپی 42) |تعداد مقالات:7

در پی انقلاب اسلامی و برآمدن نظام جمهوری اسلامی ایران بر فراز خلیج فارس و خاورمیانه، موج تازه ای از ایستارها و انگاره ها به پهنه سیاست خارجی ایران و ساختار روابط بین الملل وارد شد. اصول و مفاهیم این انقلاب و ساختار سیاسی نوپدید، عموما متاثر از اندیشه و عمل امام خمینی به عنوان ایدئولوگ و رهبر آن بوده است. این نوشتار با به پرسش گرفتن ساختار نشانه شناختی و سامانه مفصل بندی گفتمان سیاست خارجی امام خمینی، به دنبال ارائه چارچوبی تبیینی برای تحلیل آن است. بر پایه فرضیه نگارندگان، سامانه مفصل بندی گفتمان سیاست خارجی امام خمینی، در چارچوب سه وجهی ایدئولوژی، استراتژی و دیپلماسی تبیین پذیر است. ایدئولوژی، ناظر بر اصول و موازین باورداشتی و اعتقادی است که عموما از منبع اسلام انقلابی - انتقادی تغذیه می شود. استراتژی، محاسبات امنیت پایه و سیاست سخت افزاری، و دیپلماسی الگوهای پذیرفته شده گفتگو و مذاکره برای دستیابی به منافع ملی را دربر می گیرد. بروندادهای این گفتمان، خود را به ترتیب در گزاره های استوار بر اسلام انقلابی - انتقادی، واقعگرا - عملگرا و مصلحت اندیش - نوگرا نمایان می سازد.

به قدرت رسیدن حزب «عدالت و توسعه» در ترکیه در سال 2002 میلادی، سیاست خارجی این کشور در روابط منطقه ای و فرامنطقه ای دستخوش تغییرات جدی شد. سیاست خارجی ترکیه قبل از 2002 یک سیاست خارجی به مراتب غرب گرا و تک بعدی بود و این کشور بخش عمده سیاست های خود را در جهت رابطه با غرب به ویژه ایالات متحده آمریکا و عضویت در اتحادیه اروپا شکل داده بود. اما با روی کار آمدن دولت عدالت و توسعه، سیاست خارجی ترکیه از یک سیاست تک بعدی تبدیل به یک سیاست خارجی چندبعدی، عملگرا و منافع محور در محیط پیرامونی و جهانی شد. یکی از ابعاد مهم این سیاست خارجیِ متحول شده، توجه به مناطق پیرامونی و کشورهای همسایه به منظور افزایش نقش و جایگاه ترکیه در این مناطق از جمله قفقاز جنوبی میباشد. این مقاله در صدد است با روشی توصیفی و تحلیلی به بررسی جنبه های سیاست خارجی ترک یه در قفقاز و تقابل منافع آن با دو کشور قدرتمند ایران و روسیه در این منطقه از منظر جغرافیای سیاسی بپردازد. سیاستهای ترکیه در این منطقه در تقابل با منافع ایران و روسیه می باشد و سبب تحدید منافع منطقه ای ایران و روسیه شده است. سوال اصلی مقاله این است که سیاستهای قفقازی ترکیه چه تاثیراتی بر منافع ایران و روسیه گذاشته است که سبب به وجود آمدن تقابل منافع میان آنها در قفقاز شده است؟ فرضیه مقاله حاضر نیز این است که، سیاستهای ترکیه در قفقاز، به دلیل تاثیرگذاری مستقیم بر منافع منطقه ای ایران و روسیه و تحدید منافع آنها، سبب به وجود آمدن تقابل منافع میان ترکیه با ایران و روسیه در قفقاز جنوبی شده است.

ماهیت پدیده های بین المللی نشان داده است که قدرت های بزرگ در یک ساختار چندجانبه، به موازات همکاری و رقابت، درصدد ثبات معادله قدرت در محیط بین المللی هستند. با وقوع بحران در کشور سوریه نشانه هایی از این نوع روابط میان روسیه و ایالات متحده از سال 2011 مشاهده شده است. مهمترین ویژگی های این روابط مفاهیمی همچون تشویق، مهار، کناره گیری، ایجاد توافق و حلوفصل بحران می باشد. در این مقاله برآنیم تا کارکردهای هر یک از این مفاهیم را بر اساس مدل کنترل بحران جورج مدلسکی مورد بررسی قرار دهیم. سوال مقاله آن است که مهمترین راهبرد دو قدرت مهم ساختار بین المللی یعنی روسیه و آمریکا نسبت به بحران سوریه چیست؟ یافته های مقاله حاکی از آن است که روسیه و آمریکا، مدیریت بحران یاد شده را در قالب های تعاملات دوجانبه میان خود و با در نظر گرفتن سایر علاقمندی های بین المللی دنبال می کنند و در این راستا، تا حدود زیادی به الگوی رقابت و همکاری - به جا مانده از دوران جنگ سرد - نزدیک شده اند.

ایران هراسی فرهنگی پدیده ای است که نشان دهنده ترس و هراس کشورهای حوزه خلیج فارس از فرهنگ و هویت ایران است. هراس این کشورها متاثر از معنای غیرواقعی است که آن ها به مبانی و مولفه های فرهنگی ایران بخشیده اند. در اثر این معنادهی، منظومه ای از معنا در ذهن آنان برساخته گردیده نامید. این گفتمان از مجموعه ای عناصر چون مذهب تشیع، «گفتمان» است که می توان آن را یک قومیت ایرانی، ماهیت انقلابی تشکیل شده است. این پدیده می تواند آثار جبران ناپذیری بر تصویر و سیمای فرهنگی ایران بر جای گذارد. همچنین راهبردها و برنامه های ایران جهت گسترش فرهنگ خود به فضای فرهنگی پیرامونی و جهانی را با شکست و عدم کارآیی روبرو سازد. از این رو این تحقیق در پی واکاوی نقش و جایگاه فرهنگ در تکوین ایران هراسی فرهنگی در کشورهای حوزه خلیج فارس است و این سوال را مطرح می سازد که فرهنگ چه جایگاهی در تکوین ایران هراسی فرهنگی در کشورهای حوزه خلیج فارس دارد؟ فرضیه پژوهش این است که دوگانه سازی عرب / عجم، دگرسازی شیعه / سنی، الگوپردازی مداخله و رویکرد محافظه کاری / انقلابی از ابعاد فرهنگی ایران هراسی در کشورهای حوزه خلیج فارس محسوب می شود و از طریق وارونه سازی این ابعاد به کمک دولت های مخالف ایران و ارائه تصویری تهدیدساز از جمهوری اسلامی ایران ظهور می یابد که منجر به کاهش و تنزل روابط فرهنگی و گسترش تنش های فرهنگی می شود.

بخش عمده ای از کنش انسان انسانی تابع ادراکی است که از محیط پیرامونی دارد؛ فهم این برداشت ها در شناخت رویکردها و فرآیندهای تصمیم گیری بسیار کارآمد نشان داده است. در این میان، پدیدارشناسی از جمله روش هایی است که بر کیفیت و خاص بودن پدیده های سیاسی تاکید دارد و به دنبال ادارک پدیده های جهان است. از این رو، ارتباط میان رویکرد ادراک محیطی و پدیدارشناسی وجود دارد که پژوهشگر را در درک پدیده های انسانی و اجتماعی همراهی می کند. بر اساس ادراک محیطی، زمانی که درک عینی مکان جایگزین درک ذهنی آن می شود، الگوهای پدیدار مکان به این دلیل که در ایجاد حس تعلق مکانی موثر می شوند، اهمیت می یابند. مقاله حاضر بر این فرض استوار است که اندیشه زمانمند و مکانمند بر اساس ادارک محیطی متفاوت جنبش های اسلامی شیعی و سنی خاورمیانه اعم از رادیکال و میانه رو در راهبرد آنها منشاء اثر شده است.

ایران و عربستان سعودی با توجه به مختصات ژئوپلیتیک و ویژگی های جغرافیایی خود، دو کشور مهم و تعیین کننده در منطقه به شمار می آیند. این دو کشور، تقریبا از دهه 1950 به این سو، یکدیگر را به عنوان یک رقیب در نظر گرفته اند. تنش و ناسازواری میان این دو کشور، پس از پهلوی دوم شکل جدیتری گرفت و به دلیل متقارن بودن حوزه های نفوذ این دو کشور در منطقه، ایران و عربستان سطح پیوسته ای از تنش را میان خود تجربه کرده اند. رقابت ایران و عربستان، زمینه گسترده ای را دربر می گیرد. این زمینه رقابت در کنار شماری از عوامل مادی و معنوی سبب بروز تنش و تیرگی در روابط تهران - ریاض شده است. ایران، بهویژه پس از رخداد انقلاب اسلامی در پی نفوذ در میان کشورهای مسلمان منطقه است و به دلیل خاستگاه ایدئولوژیک شیعی خود با ایدئولوژی وهابیت عربستان ناهم سازی دارد. از این گذشته، پیوستگی های ژئوپلیتیک و رقابت در منطقه بر پایه کسب قدرت و هژمونی نیز بر رویارویی این دو کشور افزوده است. پژوهش حاضر، از لحاظ روش شناسی توصیفی - تحلیلی است و برپایه نظریه سازه انگاری می کوشد تا به واکاوی مهمترین دلایل ناسازواری در روابط میان ایران و عربستان بپردازد. بر پایه مشترک در «هویت» و «انگاره»،«هنجار» نتایج این تحقیق، به نظر میرسد که فقدان سه شاخص میان ایران و عربستان، در کنار رقابت و قدرت بر بنیاد ژئوپلیتیک، از عوامل مهم ایجاد تنش در روابط تهران - ریاض به شمار می رود.

بررسی سیاست خارجی مصر به عنوان کشوری عربی، اسلامی و آفریقایی و کشوری تاثیرگذار در خاورمیانه اهمیتی خاص دارد. عوامل سازنده، تغییر دهنده، استمرار و تغییر سیاست خارجی مصر، شباهتها و تفاوتهای آن با دیگر کشورهای منطقه همواره مورد توجه صاحب نظران بوده است. پرسش اصلی مقاله حاضر این است که چگونه سیاست خارجی سادات و مبارک بر مبنای «برداشت از نقش ملی» شکل گرفت. مقاله حاضر با استفاده از ابزارهای تحلیلی که نظریه نقش در سیاست خارجی ارائه می دهد، سیاست خارجی سادات و مبارک را بررسی می کند و با استفاده از روش ردیابی فرآیند که در آن توالی علی رویدادهای سیاست خارجی و تکوین برداشت از نقش ملی نشان داده می شود، برآن است که برداشت از نقش ملی متفاوت روسای جمهور مصر به اجرای سیاست خارجی متفاوتی توسط آنها منجر شده است. یافته اصلی مقاله این است که تکوین نقش فرعون گرایانه در دوره سادات و نقش دولت پاسدار همبستگی اعراب در دوره مبارک به اجرای نقش متفاوتی در عرصه سیاست خارجی توسط سادات و مبارک انجامید.