پژوهش نامه مذاهب اسلامی
سال:1397 | دوره:5 | شماره:10 |تعداد مقالات:12

چکیده فارسی:علم غیب مسئله ای کلامی و فرامذهبی است و نقش زیرساختی نسبت به دیگر مباحث کلامی دارد. متفکران اسلامی از جمله متکلمان معتزله واشاعره با توجه به پیشینه قرآنی روایی آن و اهمیت و جایگاه حساسی که در نظام اعتقادات اسلامی دارد، از دیرباز تا کنون با عنایت ویژه و با مبانی و رویکردهای متفاوت بر آن نظر انداخته اند. این جستار بر آن است، از رهگذر نمایاندن آرا و اندیشه های معرفت شناسانه دو چهره شاخص به نمایندگی از دو مکتب کلامی گفته شده، قاضی عبدالجبار معتزلی (359415ق) و ابوحامد غزالی اشعری (450505ق) بحث علم غیب غیر انبیا را بررسی کند. بررسی تطبیقی این مسئله از نگاه پیروان این دو مکتب کلامی، علاوه بر بازتاب اندیشه آنان درباره امکان آگاهی غیر انبیا ازغیب و قلمرو آن، اشتراکات مبنایی شیعه با اشاعره وافتراق مبنایی شیعه با معتزله را درباره آموزه علم غیب غیر انبیا از جمله امامان نشان خواهد داد. چکیده عربی: علم الغیب قضیة کلامیة وفوق مذهبیة، وذات دور بنیوی بالنسبة الى المباحث الکلامیة الاخرى . المفکرون المسلمون ومنهم متکلمی المعتزلة والأشاعرة أبدوا منذ القِدَم حتى الآن اهتماماً فائقاً بهذا الموضوع انطلاقاً من خلفیته القرآنیة والحدیثیة ومما له من مکانة وموقع حساس فی نظام الاعتقادات الإسلامیة، ووفقاً لتوجهات ورؤى متفاوتة. یرمی هذا البحث الى تبیین علم الغیب عند غیر الأنبیاء من خلال ابراز الآراء والأفکار المعرفیة لعلَمین بارزین یمثّل کل واحد منهما أحد هذین المدرستین الکلامیتین، وهما القاضی عبد الجبار المعتزلی (359 415 ه) وأبو حامد الغزالی الأشعری (450505 ه). البحث المُقارن لهذه المسألة من وجهة نظر اتباع هاتین المدرستین الکلامیتین، یعکس ما لدیهم من رؤى حول امکان اطلاع غیر الأنبیاء على الغیب ومدیات ذلک، ویکشف أیضاً عن أوجه الاشتراک المبدئیة بین الشیعة والأشاعرة، وأوجه الافتراق المبدئیة بین الشیعة والمعتزلة حول قضیة علم الغیب عند غیر الأنبیاء ومنهم الأئمة.

چکیده فارسی:وحی و کیفیت نزول آن از آغاز بعثت پیامبر(ص)، کانون توجه اندیشمندان بوده است. فرابشری بودن مبدأ وحی و بشربودن دریافت کننده آنْ فرایند فهم حقیقت وحی، چگونگی نزول، قرائت و تبیین آن و مسائلی از این دست را دشوار کرده است. اختلاف در تفسیر و قرائت این پدیده نزد وحی پژوهان از جمله فیلسوفان و نواندیشان عقل گرا شاهدی بر این مدعا است. این پژوهش روش فهم اندیشمندان وحی پژوه در ارائه قرائتی از وحی را بستر شکل گیری اختلاف می داند و در بحثی مقارن، وحی شناسی در نوگرایانِ دینی همچون نصر حامد ابوزید را که مبدأ وحی را فرابشری اما حقیقت خارجی آن را برگرفته از فرهنگ زمانه، تاریخی و تجربه بشری می داند با ملاصدرا به نمایندگی از جریان سنتی دینی که مبدأ و حقیقت خارجی وحی را الهی و مقدس می داند، مقایسه می کند. چکیده عربی: کانت قضیة الوحی وکیفیة نزوله موضع اهتمام المفکّین منذ بدایة بعثة النبی (ص). الطبیعة فوق البشریة لمبدأ الوحی وبشریة متلقّیه، صعّبت عملیة فهم حقیقة الوحی، وکیفیة نزوله، وقرائته وتبیینه، وما الى ذلک من القضایا والامور. إن الاختلاف فی تفسیر وفهم هذه الظاهرة بین الباحثین فی حقل الوحی ومنهم الفلاسفة والمفکرین العقلیین الجّدد، یمثّل شاهداً على هذا الادعاء. یرى هذا البحث أن طریقة فهم المفکرین الباحثین فی حقل الوحی فی طرح قراءة للوحی تشکل أرضیة لبروز الاختلاف، ویعقد بحثاً مقارناً، یعکس فیه أن معرفة الوحی عند ذوی الفکر الدینی التجدیدی مثل نصر حامد أبو زید، الذی یعتبر مبدأ الوحی فوق بشری، إلا أن حقیقته الخارجیة مستقاة من ثقافة عصره، وانه تاریخی وتجربة بشریة. ویقیس ذلک مع ما یذهب الیه الملا صدرا بصفته ممثلاً للتیار الدینی التقلیدی، الذی یرى أن المبدأ والحقیقة الخارجیة للوحی الهیّة ومقدّسة.

چکیده فارسی: ابن تیمیه را می توان پدر فکری سلفیه دانست؛ به همین دلیل دیدگاه های وی، از جمله درباره چیستی انسان و مسئله خلافت الهی او، اهمیت دارد. او با استناد به قرآن و روایات، انسان را متشکل از روح و جسم می داند که بخش اصلی وجودش روح او است که موجودی قائم بنفسه، حادث و مخلوق است. ابن تیمیه که در معرفت شناسی، ظاهر گرا و در هستی شناختی، حس گرا است، به شدت بر فلاسفه، منطقیان و عرفا و مبانی آنان می تازد و نگاهی کاملاً مادی و زمینی به انسان دارد. در آثار وی انسان موجودی کاملاً زمینی است که قدرت هیچ تأثیر و دخل و تصرفی در این عالم را ندارد. علاوه بر این، از آنجا که وی برای محافظت بر توحید ربوبی، هرگونه مماثلت و تشابه در صفات خداوند و انسان را نفی می کند، نمی تواند خلافت الهی آدمی را بپذیرد. این نگاه ابن تیمیه به انسان، زمینه ساز سایر نظریات و فتاوای وی می شود. در اندیشه او، زیارت و استعانت و توسل به انسان صالح نه تنها جایز نیست، بلکه شرک و متناقض با توحید عبادی است. در این پژوهش با روش کتابخانه ای و با رویکرد تحلیلی توصیفی، از مکتوبات به جا مانده از ابن تیمیه مدد جسته ایم تا به دو پرسش پاسخ دهیم: در نگاه ابن تیمیه، انسان چه حقیقت و ماهیتی دارد؟ با توجه به این ماهیت، ابن تیمیه مسئله خلافت الهی انسان را چگونه تبیین می کند؟ چکیده عربی: یمکن اعتبار ابن تیمیة الأب الفکری للسلفیة. ولهذا السبب هنالک أهمیة لآرائه، ومنها رأیه فی ماهیّة الإنسان ومسألة خلافته الإلهیة. فهو یرى من خلال الاستناد الى القرآن والروایات أن الإنسان یتکون من روح وجسم، وأن القسم الأساسی من کیانه روحه، وهی قائمه بذاتها، وحادثة ومخلوقة. کان ابن تیمیة یمیل الى النزعة الظاهریة فی النظریة المعرفیة، والى النزعة الحسیة فی معرفة الوجود، وقد هاجم الفلاسفة، والمناطقة، والعرفاء ومبادئهم، ونظر الى الإنسان نظرة مادیة وأرضیة. یقول فی تراثه إن الإنسان موجود أرضی تماماً، ولیست لدیه قدرة على التأثیر فی هذا العالم أو التصرف فیه. بالاضافة الى ذلک، بما أنه کان یرمی الى المحافظة على التوحید الربوبی، لذلک کان ینفی أی نوع من المماثلة والتشابه فی صفات الله والإنسان، وهذا یعنی أنه لا یقبل خلافة الإنسان لله. نظرة ابن تیمیة هذه الى الإنسان، کانت بمثابة الممهد لسائر آرائه وفتاواه؛ فهو یرى عدم جواز زیارة قبور الصالحین والتوسل بهم الى الله، بل ویعتبر ذلک شرکاً ویتناقض مع التوحید العبادی. استعنّا فی هذا البحث بالطریقة المکتبیة وباسلوب تحلیلی ووصفی، بما ترکه ابن تیمیة من مدوّنات من أجل الإجابة عن سؤالین: ما هی حقیقة الإنسان وماهیته فی نظر ابن تیمیة؟ وفی ضوء هذه الماهیة، کیف یبیّن ابن تیمیة مسألة الخلافة الإلهیة للإنسان؟

چکیده فارسی: حق تعیین سرنوشت یکی از حقوق شهروندی است که برخی گمان می کنند این حق را کنوانسیون های حقوق بشر برای انسان به ارمغان آورده اند. با توجه به اینکه حقوق مبتنی بر آموزه های اسلامی بدون شناخت انسان بر پایه همان آموزه ها قابل درک و تحلیل نیست، می توان ادعا کرد که مکتب امامیه با توجه به ویژگی هایی که برای انسان برمی شمرد، حق تعیین سرنوشت را به رسمیت می شناسد و یکی از حقوق مسلّم انسان ها می داند. تحقیق حاضر با روش توصیفی تحلیلی، آیات و روایات انسان شناسی امامیه را بررسی و تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که مبانی انسان شناختی امامیه، شامل مبانی ارزشی و نگرشی، لزوم حق تعیین سرنوشت را برای انسان ها اثبات می کند. انتخابگری انسان، چنانکه امامیه طرح می کند، مبنای نگرشی انسان شناسیِ حق تعیین سرنوشت است. انسان ها سرنوشت خود را انتخاب می کنند و در قبال این انتخاب مسئولیت دارند. کرامت ذاتی انسان، که مبنای ارزشی انسان شناسی است، نیز حق تعیین سرنوشت را برای تک تک شهروندان، از حیث انسان بودن و فارغ از مشخصه های ظاهری و باطنی، ثابت می کند. جایگاه خلیفه اللهی انسان نیز دیگر مبنای ارزشی ثابت کننده حق تعیین سرنوشت است. چکیده عربی: حق تقریر المصیر أحد حقوق المواطنة، ویظنّ البعض أن هذا الحقّ قد أوجدته اتفاقیات حقوق الإنسان. ونظراً الى أنه لا یمکن فهم الحقوق القائمة على التعالیم الإسلامیة دون معرفة الإنسان فی ضوء ما جاءت به تلک التعالیم، لذلک یمکن القول إن مدرسة الإمامیة بما تراه للإنسان من خصائص، تقرّ بکلّ وضوح بحق تقریر المصیر، وترى أنه من الحقوق المسلّم بها لکلّ الناس. یتثصّى هذا البحث باسلوب وصفی وتحلیلی، آیات وروایات معرفة الإنسان فی نظر الإمامیة، وقد توصل من خلال ذلک الى نتیجة وهی أن اصول معرفة الإنسان عند الإمامیة تشمل الاصول القیمیة ومبادئ النظرة الى الإنسان وتثبت له حقّه فی تقریر مصیره. حریة الاختیار للانسان على النحو الذی یطرحها الامامیة تمثّل الأساس لحقّ الإنسان فی تقریر مصیره. فالناس یختارون مصیرهم وهم من یتحملون مسؤولیة هذا الاختیار. کما أن الکرامة الذاتیة للإنسان، التی تشکل الأساس القیمی لمعرفة الإنسان، تثبت أیضاً حق تقریر المصیر لکل فرد من المواطنین، من حیث کونه إنساناً وبعیداً عن صفاته الظاهریة والباطنیة. کما أن مکانة الإنسان فی استخلافه تمثل أساساً قیمیاً یثبت حق الإنسان فی تقریر مصیره.

چکیده فارسی: مفسران شیعه و سنی درباره مقصود از آیه «فَسَوْ فَ یَأْ تِی اللَّهُ بِقَوْ مٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ. . . » در آیه54 سوره مائده، دیدگاه های مختلفی مطرح کرده اند. بیشتر مفسران شیعه و شماری از مفسران اهل سنت، «امام علی(ع) » را مصداق بارز این آیه شریفه دانسته اند. در مقابل این دیدگاه، برخی نیز احتمالات دیگری را مطرح کرده اند، از جمله «امام مهدی و یاران ایشان»، «ابوبکر»، «سلمان فارسى و قوم او»، «قوم و طایفه ابو موسى اشعرى ». برخی نیز گفته اند این آیه عام است و اختصاصى به شخص یا قومى خاص ندارد؛ اما از آنجا که آیه متضمن صفاتى است که اطلاق آن، بر غیر امام علی(ع) سزاوار نیست، در این مقاله، که با شیوه تحلیلی و توصیفی نگاشته شده است، ضمن بررسی دیدگاه های کلامی مفسران فریقین و تحلیل آنها، با توجه به سیاق آیه و روایات معصومان(ع) و اسناد تاریخی، تطبیق آیه بر مصداقی غیر از آن حضرت نقد و بررسی خواهد شد. چکیده عربی: طرح مفسرو الشیعة وأهل السنّة آراء مختلفة حول المقصود من الآیة «فَسَوْ فَ یَأْ تِی اللَّهُ بِقَوْ مٍ یُحِبُّهُمْ ویُحِبُّونَهُ. . . » وهی الآیة54 من سورة المائدة. معظم مفسری الشیعة وعدد من مفسری أهل السُنّة یعتبرون «الإمام علی (ع) » المصداق البارز لهذه الآیة الشریفة. وفی مقابل هذا الرأی، طرح آخرون احتمالات اخرى أیضاً، منها أنها تنطبق على «الإمام المهدی وأنصاره»، و«أبی بکر»، و«سلمان الفارسی وقومه»، و«قوم أبی موسى الأشعری ورهطه». وقال آخرون أیضاً إن هذه الآیة عامّة ولا تختص بشخص ولا قوم بعینهم؛ ولکن بما أن الآیة تتضمن صفات لا یلیق اطلاقها على غیر الإمام علی (ع)، فقد اهتم هذا البحث الذی أُجری باسلوب تحلیلی ووصفی، فی سیاق النظر فی الآراء الکلامیة لمفسّری الفریقین وتحلیلها، وانطلاقاً مما جاء فی سیاق الآیة وما ورد فیها من روایات المعصومین (ع)، والمستندات التاریخیة، بتمحیص ونقد الآراء التی قالت بانطباق الآیة على مصداق آخر غیر أمیر المؤمنین (علیه السلام).

چکیده فارسی: فتوت نامه رساله­ ای با رویکرد عرفانی است که در آن، شرایط عضویت در حلقه اهل فتوت (جوانمردان) ذکر شده است. این متون قوانین و آداب خاص هر صنعت (هنر یا پیشه) و دستورالعمل های آموزش آن به فراگیران را بر اساس سلسله مراتب استاد شاگردی ارائه می کنند. این مقاله به سبک مسئله محور و با روش تحقیق کتابخانه ای و مراجعه به منابع معتبر و مرتبط با مسئله، ضمن تحلیل مفهوم فتوت و مراتب و قواعد آن در متون عرفانی، به بررسی ارتباط فتوت نامه ها با اصناف، حرفه ها، هنر و صنعت پرداخته است. مهم ترین یافته های این پژوهش، ناظر به راهکارهای آموزش هنر اسلامی و تربیت حرفه ای هنرآموزان در فتوت نامه ها است که برخی از آنها عبارت اند از: تربیت توأم با نظم و سختگیری از جانب استاد، توجه و تأکید بر ظاهر و باطن در شیوه های آموزشی، تلفیق آداب و رسوم ایرانی با ارزش های اسلامی، اجرای نظام استاد و شاگردی. چکیده عربی: کتاب الفتوّة رسالة ذات طابع عرفانی تُذکر فیها شروط الانضمام الى حلقات أهل الفتوة (الفتیان). تطرح هذه النصوص القوانین والآداب الخاصّة بکل حرفة (فناً أو مهنة) وارشادات تعلّمها لمتعلمیها على أساس سلسلة مراتب الاستاذ والتلمیذ. یسیر هذا البحث وفقاً لاسلوب المسألة المحوریة ویتقدم بطریقة التحقیق المکتبی، وبالرجوع الى المصادر المعتبرة وذات العلاقة بالمسألة، وفی سیاق تحلیل مفهوم الفتوة ومراتبها وقواعدها فی النصوص العرفانیة، لیبحث علاقة کتب الفتوّة مع الأصناف، والحِرف، والفنون، والصناعات. أهمّ مُعطیات هذا البحث تشیر الى أسالیب تعلیم الفن الإسلامی والتربیة المهنیة للمتعلمین فی کتب الفتوّات، التی نذکر منها على سبیل المثال: أن التربیة تقترن بالنظم والصرامة من قبل الاستاذ، والاهتمام والتأکید على الظاهر والباطن فی طرائق التعلیم، والمزج بین آداب والتقالید الایرانیة والقیم الإسلامیة، وتطبیق نظام الاستاذ والتلمیذ.

چکیده فارسی: آیه مباهله یکی از مهم ترین آیات قرآنی است. این آیه که درباره مباهله مسلمانان با مسیحیان نجران است، هم حقانیت پیامبر(ص) را ثابت و هم رفعت، مقام و علو درجه اهل بیت را بیان مى کند. به همین دلیل علما و مفسران بسیاری از مذاهب مختلف اسلامی درباره این آیه بحث کرده اند. با توجه به اهمیت موضوع، در این مقاله آیه مباهله به روش توصیفی تحلیلی از دیدگاه امامیه و اشاعره بررسی شده است. از مهم ترین یافته های این تحقیق این است که اشاعره و امامیه بر حضور حسنین، حضرت فاطمه و علی(ع) در مباهله و دلالت «ابنائنا» بر حسنین و «نسائنا» بر فاطمه زهرا(س) اذعان دارند. همچنین امامیه و بیشتر علمای اشعری مصداق «انفسنا» را علی(ع) می دانند؛ ولی بعضی از اشاعره آن را سبب افضلیت ایشان نمی دانند و در مورد افضلیت امام دو دسته شده اند: 1. تقدیم در خلافت، تقدم در فضیلت است؛ زیرا تقدیم مفضول بر افضل محال است و 2. تقدم در خلافت دلیل بر افضلیت نیست. گروه دوم مجبور شده اند که قائل به جواز تقدیم مفضول بر فاضل شوند و دلایلی برای آن ذکر کنند که هیچ یک از دلایلشان تمام نیست. چکیده عربی: آیة المباهلة واحدة من أهمّ الآیات القرآنیة. تتحدث هذه الآیة عن مباهلة المسلمین لمسیحیی نجران، وهی تثبت حقانیة النبی (ص) من جهة وتبیّن رفعة، ومقام، وعلو درجة أهل البیت من جهة اخرى . وهذا هو ما دفع الکثیر من العلماء والمفسرین من مختلف المذاهب الإسلامیة الى الإدلاء بدلوهم فی بیان تفسیر هذه الآیة. ونظراً الى أهمیّة هذا الموضوع، فقد تناول هذا البحث آیة المباهلة باسلوب وصفی وتحلیلی من وجهة کلّ من الإمامیة والأشاعرة. من أهمّ المُعطیات التی توصل الیها بحثنا هذا هو أن الأشاعرة والإمامیة یقرّون بحضور الحسنین، وفاطمة وعلی (ع) فی المباهلة ودلالة «أبناءنا» على الحسنین، و«نساءنا» على فاطمة الزهراء (س). کما ذهب الإمامیة ومعظم علماء الأشعریة الى القول إن مصداق «أنفسنا» هو علی (ع)؛ غیر أن بعض الأشاعرة لا یرون فی هذا مدعاة لأفضلیته، وانقسموا فی ما یخصّ أفضلیة الإمام الى طائفتین: تقول احداهما إن التقدّم فی الخلافة یعنی التقدم فی الفضیلة؛ لأنه من المحال تقدیم المفضول على الأفضل، بینما تقول الاخرى إن التقدم فی الخلافة لیس دلیلاً على الأفضلیة. وهذا ما اضطر الطائفة الثانیة الى القول بجواز تقدیم المفضول على الفاضل، وساقوا مجموعة من الأدلة على ذلک، إلا أن أدلتهم کلها غیر تامة.

چکیده فارسی: مسئله مجاز در تاریخ مباحث کلامی و تفسیری از مسائل پرچالشی بوده که هر فرقه بر اساس ادله خود، سعی در اثبات یا نفی آن کرده است و منکران مجاز با انکار آن، در مواضعی دچار تشبیه و تجسیم شده اند. در این میان سلفیه اعتقادی در شناخت صفات الهی غالباً راه انکار مجاز را پیش گرفته اند، چراکه توجیه عقلانی در مجاز را بی اعتبار می دانند. چنین دیدگاهی موجب شد تا نگارنده به روش کتابخانه ای و با استفاده از سخنان علمای اهل سنت و به وسیله مؤلفه مجاز و نقش آن در معناسازیِ صفات الهی، مبانی و اصول سلفیه در صفات مورد را بررسی و نقد و با خلاقیت در استخراج ادله ناپیدای سلفیه در انکار مجاز، اشکال اساسی سلفی ها را در سوء فهم آیات و روایات تحلیل کند. بعد از تحلیل و بررسی، ثابت شد که جلوه های معناشناسانه مجاز از چنان قوت و قدرتی برخوردارند که نشان می دهند این فرایند، بیش از آنکه یک فن ادبی در حوزه ادبیات باشد، یک فرایند معنایی در حوزه زبان است که در ایجاد دائمی مفاهیم بدیع و تغییرات معناساز بسیار دخیل است. همچنین مشخص شد که اشتباه مفهومی اهل ظاهر و سلفی ها در نداشتن درک صحیح از مجاز، ناشی از نفهمیدن قدرت نهفته در معنای پنهان واژه ها است که وضع اول لفظ نمی تواند گویای آن باشد و وضعی جدید با عنوان مجاز می تواند آن لفظ را گویا و معنای مقصود را پویا کند. چکیده عربی: کانت مسألة المجاز فی تاریخ المباحث الکلامیة والتفسیریة من المسائل المثیرة للجدل، حیث حاولت کلّ فرقة الى اثباته أو نفیه استناداً الى أدلّتها. وأما منکرو المجاز فقد وقعوا بسبب انکارهم له فی بعض المواقف فی التشبیه والتجسیم. وفی هذا المضمار غالباً ما انتهجت السلفیة الاعتقادیة طریق انکار المجاز فی معرفة الصفات الإلهیة، وذلک لأنها ترى عدم اعتبار التوجیه العقلانی فی المجاز. مثل هذا الرأی دفع کاتب البحث الى الأخذ بالاسلوب المکتبی، والاستعانة بأقوال علماء أهل السُنّة، والتطرّق الى عناصر المجاز ودورها فی تکوین معنى الصفات الإلهیة، لکی یضع مبادئ واصول السلفیة فی الصفات، على طاولة البحث والنقد، ویستخرج بطریقة ابداعیة عدم کفایة أدلة السلفیة فی انکار المجاز، وتسلیط الضوء على الاشکال الاساسی للسلفیین فی سوء فهم الآیات والروایات. وقد ثبت من بعد التحلیل والبحث أن المعالم الدلالیة للمجاز تتسم بدرجة من القوّة والقدرة التی تکشف عن أن هذه العملیة قبل أن تکون فناً أدبیاً فی حقل الآداب، تمثل عملیة دلالیة فی حقل اللغة، ذات مدخلیة وتأثیر فی فی ایجاد دائم للمفاهیم البدیعة والتغییرات المولدة للمعانی. کما تبیّن أیضاً أن الاشتباه المفهومی لأهل الظاهر والسلفیین فی عدم الاستیعاب الصحیح للمجاز، ناتج عن عدم فهم القوّة الکامنة فی المعنة الخفی للکلمات، حیث أن المعنى الاول الموضوع للألفاظ لا یمکن أن یعبّر عن معانیها، والمعنى الجدید الذی یوضع لها تحت عنوان المجاز یمکن أن یکون معبّراً عن المعنى المقصود.

چکیده فارسی: تقیه مداراتی یکی از اعتقادات کلامی فقهی شیعه است که امروزه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. وجود اختلافات مذهبی در جهان اسلام و هجمه و تخریب بی سابقه ای که در عصر حاضر در مورد شیعیان صورت می گیرد، تبیین تقیه مداراتی به عنوان نشانه اهتمام مذهب شیعه به همزیستی مسالمت آمیز و اتحاد صفوف مسلمانان را ضرورتی انکارناپذیر کرده است. این نوع تقیه را که از آموزه های دینی نشئت می گیرد، بیشتر فقهای امامیه قبول دارند و امام خمینی(ره) آن را راهی در جهت جلب محبت مخالفان بدون ترس از ضرر با هدف وحدت کلمه مسلمانان می داند. تحقیق حاضر تقیه مداراتی و احکام آن از دیدگاه امام خمینی(ره) را بررسی می کند. ایشان مشروعیت تقیه مداراتی را از روایات و قواعد مستنبط فقهی برگرفته و معتقد است تقیه با اهل سنت از بهترین عبادات به شمار می رود. در اندیشه فقهی امام(ره) عمل به مأموربه تقیه ای، مُجزی است و نیاز به اعاده و قضای آن نیست، ضمن آنکه بنا به مقتضای عموم ادلّه، همه آثار صحت بر اعمال تقیه ای مترتب است. چکیده عربی: تقیّة المداراة من المعتقدات الکلامیة والفقهیة عند الشیعة، وتحظى الیوم بأهمیّة فائقة. إن وجود اختلافات مذهبیة فی العالم الإسلامی، والهجمة الشرسة التی تُشنّ فی العصر الحاضر بهدف تشویه صورة الشیعة والنیل منهم، جعل تبیین تقیّة المداراة کدلالة على اهتمام المذهب الشیعی ة بالتعایش السلمی وتوحید صفوف المسلمین ضرورة لا بدّ منها. هذا النوع من التقیّة المنبثق من التعالیم الدینیة یقبله معظم فقهاء الإمامیة، ویرى فیه الإمام الخمینی (رحمه الله) طریقاً لاستمالة قلوب المخالفین دون خوف من الضرر، بهدف توحید کلمة المسلمین. یتناول هذا البحث تقیّة المداراة وأحکامها فی رأی الإمام الخمینی (رحمه الله) الذی یعتقد أن مشروعیة تقیّة المداراة منبثقة من الروایات والقواعد الفقهیة المستنبطة، وأن التقیّة مع أهل السُنّة من أفضل العبادات. فی الفکر الفقهی للإمام (رحمه الله) یُعدّ العمل بالمأمور به تقیّة، مُجزٍ ولا حاجة لإعادته أو قضائه، مع الإشارة الى أنه بناءً على مقتضى عموم الأدلّة، جمیع آثار الصحة تترتب على اعمال التقیّة.

چکیده فارسی: قاعده «اهم و مهم» امروزه سیطره خویش را در همه عرصه ها نمایان ساخته است. مذاهب پنج گانه فقهی بر اساس مبانی و ادله ای که برای حجیت آن ذکر کرده اند، به شیوه های مختلف آن را مورد استناد قرار می دهند. تمام مذاهب خمسه، در اصل وجود این قاعده و لزوم برگزیدن اهم بر مهم هنگام تزاحم احکام در مقام عمل مشترک اند، اما ادله و مبانی شرعی قاعده در آنها متفاوت است؛ یعنی در برخی ادله، همچون کتاب و سنت، مشترک اند و در ادله دیگر چون اجماع، عقل، قیاس، استحسان، مصالح مرسله و سد ذرایع اختلاف دارند. در نهایت، با توجه به معنای اصطلاحی «اهم و مهم» که در ادله و مبانی مذکور نمود یافته است، به این نتیجه رسیده ایم که این قاعده را عمدتاً باید در تزاحم احکام بررسی کرد. در باب تزاحم نیز توجه به مصالح و مفاسد، ترتب احکام، زمان و مکان از مواردی است که احرازکننده قاعده «اهمیت» شمرده می شود. چکیده عربی: أظهرت قاعدة «الأهم والمهم» الیوم هیمنتها فی جمیع المجالات. وتستند الیها المذاهب الفقهیة الخمسة بطرائق وأسالیب مختلفة على أساس المبانی والأدلة التی ذکروها لحجیتها. تشترک جمیع المذاهب الخمسة بالقول بأصل وجود هذه القاعدة ولزوم ترجیح الأهم على المهم عند حصول تزاحم بین الأحکام فی مقام العمل. غیر أن الأدلّة والمبانی الشرعیة للقاعدة فیها متفاوتة؛ أی أنها فی بعض الأدلة کالکتاب والسنّة، مشترکة. وفی أدلّة اخرى مثل الاجماع، والعقل، والقیاس، والاستحسان، والمصالح المرسلة، وسدّ الذرائع مختلفة. وفی الختام، وفی ضوء المعنى الاصطلاحی للأهم والمهم، الذی تجسد فی الأدلّة والمبانی المذکورة، توصلنا الى هذه النتیجة وهی أن هذه القاعدة یجب بحثها أساساً عند تزاحم الأحکام. وفی باب التزاحم أیضاً یثعدّ الاهتمام بالمصالح والمفاسد، وترتب الأحکام، والزمان والمکان، من الامور التی تحرز قاعدة «الأهمیّة».

چکیده فارسی: منطق پژوهشیِ استقرایی اساس بسیاری از شیوه های تحلیل محتوا ویکی از روش های متداول در پژوهش های علمی است. در این روش محقق مفاهیمی را به صورت هدفمند انتخاب و در قالب عناوین معینی ساماندهی می کند، سپس با مراجعه به داده ها و یافته ها به جمع بندی ای می رسد و نوعی توصیف را ارائه می دهد. مقاله حاضر کوشیده است با توجه به منطق استقرا، ادبیات اجتهادی یا شیوه گفتمان علمی شیخ طوسی را از طریق بسامدگیری واژه های اجماع، روایات، قرآن واصطلاحات فقهی و اصولی و همچنین شیوه های استدلالی شیخ با رأی مخالف، شیوه استفاده شیخ از اقوال فقهی اهل تسنن و منابع استنباطی فقه شیعه به شیوه فقه مقارن، کتاب الخلاف را به روش سندی و آماری تحلیل کند. از اولویت های پژوهشی حاصل از استقرای مبانی اجتهادی شیخ طوسی این است که شیخ به دلیل شرایط سیاسی و مذهبیِ زمان حیات خود و ضرورت ایجاد وحدت میان فقهای شیعه، اجماع را در تعریف جدیدی به معنای کاشفیت از رأی معصوم ابداع کرده و بیش از هر اصل دیگری به آن استناد کرده است. ایشان علی رغم اینکه قیاس به عنوان منبع استنباط در مذهب تشیع نپذیرفته، در راستای تبیین احکام فقهی شیعه و پذیرش آن از سوی فقهای اهل تسنن، در مواردی به قیاس استناد کرده است؛ همچنین با درایت و زمان سنجی شرایط جامعه آن روز، با اشراف به منابع فقهی مذهب شافعی و تا حدودی دیگر مذاهب اسلامی، با تکیه بر عقل گرایی، سعی بر توسعه فقه مقارن داشته است. چکیده عربی: یشکل منطق البحث الاستقرائی أساساً لکثیر من أسالیب تحلیل المحتوى ، واحدى الطرائق المتداولة فی فی البحوث العلمیة. فی هذه الطریقة اختار الباحث مفاهیم معینة على نحو هادف، ونظمها فی قالب عناوین معینة، ثم توصل من خلال الرجوع الى البیانات والمُعطیات الى استخلاص وطرح نوعاً من التوصیف. حاول هذا البحث فی ضوء معطیات منطق الاستقراء، تسلیط الضوء على الأدبیات الاجتهادیة أو اسلوب الخطاب العلمی للشیخ الطوسی عن طریق تواتر کلمات الاجماع، والروایات، والقرآن، والاصطلاحات الفقهیة والاصولیة، وکذلک الأسالیب الاستدلالیة للشیخ مع الرأی المخالف، وطریقة استخدام الشیخ للأقوال الفقهیة لأهل السُنّة والمصادر الاستنباطیة للفقه الشیعی باسلوب الفقه المقارن، لیجری عملیة تحلیل لکتاب الخلاف بمنهجیة توثیقة واحصائیة. من الأولویات البحثیة المستحصلة من استقراء الاصول الاجتهادیة للشیخ الطوسی هو أن الشیخ وبسبب الظروف السیاسیة والمذهبیة التی کانت سائدة فی زمان حیاته، وضرورة ایجاد وحدة بین فقهاء الشیعة، أبدع للاجماع تعریفاً جدیداً یفید معنى الکاشفیة عن رأی المعصوم، واستند الیه أکثر من الاستناد الى أی أصل آخر. وعلى الرغم من عدم اقراره للقیاس وعدم القبول به کمصدر للاستنباط فی المذهب الشیعی، فقد استند الیه فی بعض الحالات فی سیاق تبیین الأحکام الفقهیة الشیعیة وقبوله من قِبَل فقهاء أهل السُنّة؛ کما انه عمل بدرایة ومعرفة بظروف الزمان الذی کان یعیشه المجتمع یومذاک، وباطلاع على المصادر الفقهیة للمذهب الشافعی، والمذاهب الاسلامیة الاخرى الى حدّ ما، عمل على توسیع وتنمیة الفقه المقارن عن طریق التعویل على الاتجاه العقلی.

چکیده فارسی: سلیمان بن جریر طبری شیعه را قائل به دو آموزه بداء و تقیه می داند و می نویسد شیعه با ترویج این آموزه ها همواره خود را پیروز نگه داشته است. معنایی که وی از بداء به شیعه نسبت می دهد مستلزم انتساب لوازمی چون جهل به خداوند است. خواجه نصیرالدین طوسی (597672ق) در جواب این شبهه به انکار بداء روی می آورد. خبر مورد نظر ابن جریر را خبر واحد و غیر مفید علم (در اعتقادات) و عمل (در فقه) می داند و آن را ناظر به خلافت اسماعیل پس از امام صادق(ع) می داند که مطابق آن چون امام رفتاری از اسماعیل را مشاهده کرد که از وی نمی پسندید جانشینی خود در امامت را به امام موسی کاظم(ع) سپرد. این پاسخ های خواجه در میان امامیه مخالفان و موافقانی جدی دارد. نوشتار حاضر با اتخاذ رویکرد توصیفی-انتقادی بعد از ذکر دیدگاه­ های موافقان و مخالفان هر یک از پاسخ­ های خواجه طوسی، تلاش می­ کند آنها را داوری و سازگار کند و سرانجام نشان خواهد داد که خواجه طوسی در پاسخ های خود، معنایی از بداء را منکر شده که امامیه هرگز به آن معتقد نبوده است. چکیده عربی: بیّن سلیمان بن جریر الطبری أن الشیعة یعتقدون بمبدَئَی البداء والتقیّة، وقال فی ذلک إن الشیعة بترویجهم لهذین المبدأین، وضعوا أنفسهم فی موضع المنتصر والمتفوق على الدوام. کان معنى البداء الذی نسبه الى الشیعة یستدعی انتساب صفات مثل صفة الجهل، الى الله. وقد مال الخواجة نصیر الدین الطوسی (597672 ه)، عند محاولته الردّ على هذه الشبهة، الى انکار البداء. ولهذا فقد اعتبر الخبر الذی قال به ابن جریر، خبر واحدٍ وغیر مفید للعلم (فی الاعتقادات)، ولا للعمل (فی الفقه)، وزعم أن الخبر یشیر الى خلافة اسماعیل من بعد الإمام الصادق (ع)، ومفاده أن الإمام شاهد من اسماعیل عملاً لم یرتضه منه فعدل عن استخلافه وأوکل الإمامة الى موسى الکاظم (ع). هذا الردّ الذی صدر من الخواجة کان له مؤیدون ومعارضون فی أوساط الشیعة الإمامیة. حاول هذا البحث عن طریق انتهاج الاسلوب الوصفی والنقدی، من بعد ذکر آراء المؤیدین والمعارضین لکل واحد من ردود الخواجة الطوسی، اصدار حکمٍ بشأنها والعمل على التوفیق بینها. وبیّن فی الختام أن معنى البداء الذی الذی أنکره الخواجة الطوسی فی ردوده، لم یکن من الامور والمبادئ التی تعتقد بها الإمامیة.