پژوهش نامه مذاهب اسلامی
سال:1398 | دوره:6 | شماره:11 |تعداد مقالات:12

وجود امنیت راه سرزمین وحی و انجام مناسک حج یکی از مسائل مهم فقه اسلامی است. نظر به وجوب حج و اهمیت خالی نماندن کعبه معظمه از حجاج، حکم وجود یا تأمین استطاعت طریقی به عنوان شرط وجوب حج برای مکلفان، از منظر فقه مذاهب اسلامی چندان روشن نیست؛ از این رو پرسش از ماهیت شرط استطاعت طریقی با رویکرد تعطیلی حج در صورت عدم تأمین امنیت حجاج از دیدگاه فقه مذاهب اسلامی، مسئله­ ای است که نیازمند کاویدن تا مرحله پاسخی درخور است. تأمین نبودن امنیت حجاج در سرزمین وحی و مسیر منتهی به آن برای امتثال مناسک حج، موجب نبود استطاعت طریقی مکلفان و در نتیجه واجب نشدن حج برای او خواهد بود. چنانچه این امر به تعطیلی حج برای عموم مسلمانان منجر شود، بر حاکم اسلامی است که مقدمات انجام مناسک حج را فراهم آورد. این تحقیق با هدف شناخت حدود و ثغور ادله استطاعت طریقی و اثر آن بر تعطیلی حج و در سایه توصیف و تحلیل گزاره­ های فقه مذاهب اسلامی با داده های کتابخانه ای و به شیوه تطبیقی انجام شده است که نتیجه آن، واجب نبودن حج در صورت تأمین نبودن امنیت در سرزمین وحی و مسیر منتهی به آن است.

آشنایی با عمق معنای واژه­ ها و فرایند تحول آنها در بستر زمان و مکان، نقش بسزایی در فهم متون دینی دارد و اختلاف در فهم واژه­ ها تأثیر شگرفی در بروز تفاوت های فکری و حتی انشعاب مذاهب ایفا می کند. شواهد تاریخی نشان می­ دهد با ظهور اسلام، واژه­ های جدیدی وارد محاورات عمومی گشت، چنان­ که بسیاری از واژه­ ها نیز از وضع اولیه در محاورات مردمی فاصله و معنای جدیدی به خود گرفتند. یکی از این واژه ها، واژه­ «اهل البیت» بود که هرچند از لغات متداول ترکیب شد، کاملاً رنگ خاص مذهبی به خود گرفت و مورد توجه و عنایت مسلمانان واقع شد. پرسش این است که رویکرد مسلمانان در تبیین معنای واژه مزبور چه تفاوت هایی دارد و کدام رویکرد با واقعیت منطبق است. هدف این مقاله ارائه رویکردها و بیان دیدگاه منتخب با تأکید بر منابع اهل سنت با روش توصیفی تحلیلی است و یافته­ های آن نیز حاکی از جدایی بین وضع لغوی و معنای مصطلح دینی می­ باشد.

تجدید بنا یکی از موضوعات مهم در مسائل مذهبی به شمار می رود. مهم ترین تجدید بنایی که اباضیه معاصر انجام دادند و البته در آن هم بسیار موفق بودند، بحث اتهام­ زدایی است. اباضیان هنگامی که با اتهام­ هایی از طرف مذاهب یا شخصیت­ ها روبه رو شدند، برای ادامه حیات خود در جهان اسلام ناچار شدند دامان خود را از این­ گونه اتهامات پاک و منزه کنند. این مقاله با رویکرد توصیفی تحلیلی عهده دار است به سه اتهام مهم مهم بپردازد و سخنان اباضیه در رد این اتهامات را تبیین کند: 1. انتساب اباضیه به خوارج، 2. روحیه خشونت طلبی و 3. کراهت از صحابه. گفتنی است این اتهامات بسیار موجب آزرده ­ خاطرشدن اباضیه شده است.

ظهور تفکر و راه و رسم سلفی گری و افراط گرایی در جامعه معاصر افغانستان از جمله معضلات بزرگی است که دامنگیر بخش زیادی از جامعه شده است. این تفکر در میان بخشی از اهل سنت افغانستان، نوعی تقابل و تنش های فکری را در حوزه مباحث اعتقادی و آثار فقهی کشور و جامعه اسلامی افغانستنان به وجود آورده است. عالمان سلفیْ فرقه های صوفیه را که بیشتر اهل سنت افغانستان از پیروان این جریان های فکری به حساب می آیند، خرافه پرست و بدعت گذار در دین دانسته و با نفوذ در مراکز دانشگاهی و سران اقوام، افکار بسیاری از دانشجویان و پیروان مکتب ماتریدیه را تغییر داده و از تفکر عقل گرایی ماتریدی دور ساخته اند. شکل گیری جریان ها و گروه های دینی و سیاسی و احزابِ تأثیرگذاری نظیر طالبان و افغان العرب در عرصه های سیاسی و اجتماعی نیز از پیامدهای برجسته این پدیده است. نگارنده در این مقاله در تلاش است به بررسی این پدیده و پیامدهای سیاسی و اجتماعی آن بپردازد.

خردگرایی به مثابه مؤلفه­ ای بنیادین و کارمایه­ ای اساسی، همواره جزئی ثابت در شعر و هنر ایرانی بوده است؛ چه تعالی اجتماعی و تکامل تمدن، متوقف بر خردورزی و بهره مندی از این عنصر در جهان­ بینی است. اگرچه سنت غالب سبک خراسانی، «طبیعت­ گرایی» بوده است، با این همه شاعران این سبک فکری، به خردگرایی نیز بی توجه نبوده اند و مضامین مرتبط با خرد در میان اشعار این دسته به خوبی هویداست. هدف از این نوشتار بررسی جایگاه این عنصر در شعر سنایی و عمدتاً در حدیقه الحقیقه است. بررسی محتوای حدیقه الحقیقه حکایت از بسامد بالای مضامین و مفاهیم مرتبط با خرد و خردگرایی نزد شاعر آن دارد، به طوری ­ که تکرار 13 بار واژه «عقل»، 3 بار واژه «خرد» و ترکیبات آن، 9 بار «عقل کلی» و 1 بار «اللباب» در 22 بیت فصل اول منظومه حدیقه الحقیقه نشان از رویکرد عقلایی و خردمندانه سنایی در کتاب دارد.

شفاعت، از جمله مسائل مشترک میان تمام مذاهب اسلامی است، و تنها در چگونگی آن اختلاف نظرهایی وجود دارد. یکی از این اختلافات، طلب شفاعت از پیامبر، پس از رحلت ایشان است که به اعتقاد سلفی های تکفیری این عمل، مصداق شرک است. اهمیت این مسئله و نتایج خسارت بار آن در تکفیر مسلمانان و افزایش اختلاف، ضرورت بررسی این اعتقاد را در مذاهب مهم اسلامی مشخص می­ سازد. این تحقیق با هدف دستیابی به دیدگاه شافعی به عنوان یکی از چهار مذهب فقهی اهل سنت درباره آموزه شفاعت تدوین شده است. این تحقیق در مقام گردآوری به روش اسنادی کتابخانه­ ای، و در مقام داوری به روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. بررسی آرای علمای شافعی حاکی از این مطلب است که برخلاف نظر سلفی­ های تکفیری، طلب شفاعت از پیامبر پس از رحلت آن حضرت، به نظر شافعی نه تنها هیچ منعی ندارد و موجب شرک و کفر نمی­ شود، بلکه زیارت قبر رسول خدا و درودفرستادن بر ایشان در کنار قبر آن حضرت، موجب تعظیم ایشان است و یکی از اسباب قطعی جلب شفاعت آن حضرت به حساب می­ آید.

اهل حدیث و امامیه در تعیین حدود معنای ربوبیت و نتیجتاً در تعیین حدود معنای شرک ربوبی با هم اختلاف نظر دارند؛ اما هر دو در این باور مشترک اند که مشرکان مکه در ربوبیت و تدبیر جهان، برای خداوند شریک در نظر می گرفتند و به همین جهت، بت ها را می پرستیدند. در واقع، باور به ربوبیت بت ها بود که منجر به عبادت آنها از سوی مشرکان مکه شد. در این راستا، بعثت پیامبر اسلام(ص) نیز بدین منظور بود که مشرکان مکه را از شرک ربوبی و بالتبع، شرک عبادی بپیراید و آنان را به توحید در ربوبیت و بالتبع، توحید در عبادت رهنمون سازد؛ بنابراین برخلاف وهابیت، اهل حدیث و امامیه معتقدند مشرکان مکه فقط به شرک عبادی مبتلا نبودند، بلکه آنان به شرک ربوبی مبتلا بودند و اساساً همین اعتقاد نادرست، سرمنشأ شرک عبادی بود؛ بر همین اساس باید گفت اهل حدیث که وهابیت به آثار آنان استناد می کنند، شرک مشرکان مکه را شرک ربوبی، و شرک عبادی را لازمه شرک ربوبی می دانند.

صراط مستقیم از آموزه­ های اساسی قرآن کریم است که از منظر حق سبحانه، یک راه بیش نیست. بر همین اساس است که در فرهنگ قرآنی، صراط مستقیم به دو قسمِ «تکوینی و تشریعی» تقسیم می­ شود. با توجه به اینکه خداوند متعال بر اساس رحمت رحمانی، نظام هستی را بر توحید و عدالت ایجاد کرده و به اقتضای رحمت عامه خود، موجودات را بر صراط مستقیم تکوینی حق قرار و حرکت داده است، در این فرهنگ، صراط مستقیم تکوینی «تغیرناپذیر، تحویل­ ناپذیر و تقابل­ ناپذیر» است، و حق تعالی به همه موجودات قُرب تکوینی، و بر همه آنان اِحاطه وجودی دارد. علامه طباطبایی صراط مستقیم تکوینی را بر اساس دو حد وسط مالکیت مطلقه و صیرورت ممکنات به سوی حق سبحانه اثبات می کند و آیت الله جوادی آملی آن را با دو حد وسط ربوبیت مطلقه و حرکت ممکنات که متحرک اصلی آن ذات اقدس الهی است، تبیین می کند. این مقاله ضمن اینکه ناظر به صراط مستقیم تکوینی است، سعی بر آن دارد این قسم از صراط را که بر مدار رابطه «حق و خلق» استوار است، از دیدگاه دو مفسر سترگ، یعنی علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی اثبات کند.

این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی، ابتدا به تعریف، تنقیح و مقایسه روش تفسیری ابن تیمیه و علامه طباطبایی می پردازد و با معرفی شیوه تفسیری این دو، در گام بعدی به تحلیل پیامد هر دو روش تفسیری بر یکی از مهم ترین موضوعات قرآنی-یعنی تمایز آیات محکم و متشابه و تفسیر هر یک از این دو در نگاه آنان-توجه دارد. ارزیابی این نگرش ها واپسین گام این مقاله است که طی آن دو روش تفسیری-که یکی مبتنی بر شیوه مأثور و دیگری مبتنی بر شیوه معقول است-مقایسه خواهد شد. به نظر می رسد روش تفسیری مأثور ابن تیمیه راه معقول و مطمئنی را برای تفسیر آیات متشابه قرآن در اختیار ندارد. در مقابل، موضوعیت ممتاز عقل در روش تفسیری علامه طباطبایی، آیات محکم و متشابه را به شکلی روشمند از یکدیگر متمایز می کند و در تفسیر هر دو گروه از آیات، جانب ادب شرعی و کاوش عقلی را به موازات یکدیگر پاس می دارد.

«دین» نیاز به تبیین، دفاع و دعوت دارد، که مرحله اول بر عهده پیامبر اسلام و اهل بیت پاک او(ع) و مرحله بعد بر عهده عالمان دین استویکی از شیوه های آن مناظره است. از معصومان(ع) و عالمان دینی و کلامی مناظره های فراوانی نقل شده است که بخشی از تبیین و تفسیرهایی که حضرات معصوم از اصول و مبانی دین ارائه کرده اند یا دفاعیاتی که از آن داشته اند، ضمن همین مناظره های کلامی آمده است. پس برای ما مهم است که با این مناظرات آشنا شویم و خصوصاً بدانیم شبهات آن زمان ها در چه موضوعات و زمینه هایی بوده است و اینکه امامان ما چگونه از آنها بحث کرده و به آنها پاسخ داده اند. این مقاله بر آن است که با نگاهی به احتجاج های کلامی معصومان، گزارشی از موضوعات مطرح شده در این احتجاج ها که در کتاب احتجاج طبرسی آمده است، ارائه کند و نقش این احتجاج ها در رشد دانش کلام را تحلیل نماید. گرچه مطالعه و تحقیق درباره احتجاج های معصومان(ع) از پیشینه قابل ملاحظه برخوردار است، تحقیقی با هدف گزارش موضوعات مطرح شده در احتجاج های کلامی معصومان و تحلیل رشد دانش کلام بر اساس آنها سابقه ندارد.

در قرن سیزدهم هجری با ظهور شخصی به نام شیخ احمد احسایی در میان علمای شیعه، مبانی جدیدی در ­ روش شناسی امامیه مطرح گردید و این مبانی را جانشینان احسایی به کار گرفتند و مبدأ برخی از آموزه های نو شد. این روش شناسی در نهایت به بدعت ها و انشقاقاتی در مذهب شیعه منجر شد و سرانجام فرقه شیخیه را بنیان نهاد. مهم ترین مبانی روش شناسی شیخیه عبارت اند از اعتقاد به حذف آیاتی از قرآن، قائل شدن به حجیت ظواهر روایات بدون اعتنا به روش اصولیان، مراجعه به حدیث به صرف نقل ثقه و اهمیت ندادن به روش علمای رجال و درایه در اعتبار حدیث، که به کارگیری این روش ها پیامد هایی چون حذف کتاب الهی و دخالت احادیث مجعول و ضعیف و نامنطبق با عقل سلیم در منابع معرفتی را به دنبال داشته و نتیجه آن باورمندی به عقاید انحرافی و غلوآمیز بوده است. در این نوشتار مبانی روش شناسی شیخیه با استفاده از روش تحلیلی توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای بررسی و نقد شده است.

یکی از واجبات نماز، قرائت است که به اتفاق تمام مذاهب اسلامی، خواندن سوره حمد واجب است. بعد از قرائت فاتحه، قرائت سوره ای دیگر از قرآن لازم است که این مطلب از چند جهت مورد اختلاف فقها است. یکی لزوم قرائت سوره ای کامل یا امکان اکتفا به چند آیه و دیگر جواز قرائت سوره دارای سجده واجب. این جستار بر اساس روایات پیامبر اکرم(ص) و روایات اهل بیت)ع) به مطالعه مسئله دوم یعنی جواز قرائت سوره سجده دار (عزیمه) در نماز واجب پرداخته است. در این مقاله پس از مفهوم شناسی سوره و عزیمه، به شیوه کتابخانه ای اقوال مختلف در زمینه جواز قرائتِ سوره عزیمه در نماز مطرح و تحلیل وبررسی می شود و در پایان دیدگاه نویسندگان، که حرام نبودن قرائت سور عزیمه در نمازهای واجب است، با توجه به روایات و دیگر دلایل مطرح خواهد شد.