پژوهشنامه اورمزد
سال:1398 | دوره:- | شماره:48 |تعداد مقالات:13

هدف از این نوشتار شناخت رذایل اخلاقی و تأثیر آن بر سرنوشت انسان در اجتماع و زندگی فردی او است. رذیله به صفت و عادت و عملی گویند که مانع شناخت عالی و حقیقی خداوند و بندگی او و برخورد مثبت با سایر بندگان خداوند توسط انسان می شود. رذیلت اخلاقی که از آن با عبارات متفاوتی همچون فعل غیر اخلاقی-در مقابل فعل اخلاقی یاد می شود در ادیان و مکاتب مختلف انواع گوناگونی دارد که در دین مسیحیت با هفت گناه کبیره شناخته می شوند. روشی که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته توصیفی تحلیلی است و این پژوهش به شیوه تحلیل محتوا و توصیف داده ها انجام گرفته است. از نتایج قابل پیش بینی در این پژوهش می توان به تأثیر رذایل اخلاقی(هفت گناه کبیره) بر سرونوشت قهرمانان داستان در کتب مورد بررسی شده اشاره کرد. یکی از نقاط مشترک دو کتاب کلیله و دمنه و شکسپیر هفت رذیله اخلاقی، طمع، حسادت، غرور، خشم، شهوت، شکمبارگی و کاهلی، می باشد.

یکی از درون مایه های بنیادی و گسترده ی شعر و ادب صوفیه، مسأله ی تقابل عقل و عشق است. این تقابل به عنوان یک مضمون هزار ساله همواره در جریان اندیشه ی شاعران ما حضور داشته و در شاهکارهای بزرگ ادب ما مانند دیوان شمس تبریز و دیوان حافظ زیباترین تصویرهای این اندیشه را به گونه های مختلف می توان دید، گذشته از آنچه در ادب غیر منظوم صوفیه در این باب نوشته شده مانند کتاب معیار الصدق فی مصداق العشق اثر نجم دایه یا رشف النصایح الامانیه و کشف الفضایح الیونانیه که رساله های جداگانه یی در این باب هستند. تأثیرپذیری حافظ از شاعران و نویسندگان پیش از خود موضوعی است که بسیار به آن پرداخته شده، یکی از نویسندگان مؤثر بر اندیشه و شعر حافظ نجم رازی است که آراء او را به صورت مستقیم و غیر مستقیم در شعر حافظ مشاهده می کنیم. بر این اساس، در این مقاله سعی داریم دیدگاه نجم رازی و حافظ را در مسأله ی تقابل عقل و عشق بررسی و وجوه اشتراک و اختلاف آن را مشخص کنیم.

یکی از امور قابل مقایسه در شاهنامه و گرشاسب نامه، حضور مکرّر فردوسی در شاهنامه و عدم حضور اسدی در گرشاسب نامه است. این مقاله به شیوه کتابخانه ای به بررسی تطبیقی پاره ای مضامین شاهنامه با گرشاسب نامه اسدی پرداخته است. یکی از اتفاقات مشابهی که برای رستم و گرشاسب در شاهنامه و گرشاسب نامه روی داده است، برخورد با کدخدا و دشتبان است که به کار آنها که اسب را در کشتزار رها کرده اند، اعتراض می کند. اثرط تا هنگامی که زنده بود همه جا یار و ناصح و مشفق گرشاسب بود. زال نیز همین گونه است و در سخت ترین لحظات عمر رستم، به یاریش می شتابد و وی را یاری می کند. گرشاسب در بستر می میرد یعنی مرگی که درخور یک پهلوان بزرگ و نام آور نیست. این نوع مرگ باعث شده که گرشاسب را یک قهرمان میرا و فانی بدانیم و مرگ او را پایانی سرد برای حماسه و شخصیت پهلوانی و حماسی وی به حساب آوریم. اما رستم کشته می شود و نابرادر وی شغاد او را به چاهی پر از خنجر، تیغ و نیزه فرو می افکند. شاهنامه و گرشاسب نامه، هر دو با ستایش خداوند آغاز می شود. فردوسی و اسدی درباره فرزند نیز اظهار نظر کرده اند. فردوسی گاهی در شرایطی خاص، دختران را نکوهش می کند، اسدی نیز چنین است. فردوسی هرگاه که از فرزند سخن می گوید و او را می ستاید، منظورش پسر است. کشتن اژدها به دست گرشاسب شباهت زیادی با کشتن اژدها به دست سام در شاهنامه دارد. فردوسی نیز هم عقیده با اسدی، سام را کشندة اژدها معرفی کرده است.

نقد جامعه شناختی به عنوان رویکردی مهم در نقد ادبی به پیوند میان ادبیّات و جامعه می پردازد. رمان ژانر ادبی برخاسته از موقعیت اجتماعی است که انسان مدرن درآن قرار دارد. رمان های ابراهیم یونسی دارای زمینه ای رئالیستی (واقع گرایی) است که با بررسی این آثار می توان به مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دوره ای که داستان در آن واقع شده، پی برد. «گورستان غریبان» اثر ابراهیم یونسی رمانی نمادین و منحصر به فرد است که یونسی در آن با نگاه به نقش رژیم ستمشاهی در زندگی مردم محروم کردستان، بخشی از وقایع سیاسی و اجتماعی دهه 20 و30 را مرور می کند. هدف از این پژوهش که به شیوه ی توصیفی-تحلیلی انجام پذیرفته است نقد و تحلیل جامعه شناختی رمان گورستان غریبان می باشد. رمان گورستان غریبان اثر ابراهیم یونسی دارای پتانسیل بالایی برای بررسی بار اجتماعی است. یونسی با تمام قدرت سعی در شناساندن اوضاع اجتماعی و سیاسی حاکم بر زمان در داستان هایش دارد. یونسی در گورستان غریبان به تاریخ معاصر قوم کرد و مسائل و مشکلات آن ها به شکل هنرمندانه ای پرداخته است. ذکر حوادث منطقه باعث شده است، که رمانش رنگ اقلیمی خاصی به خود بگیرد تا جایی که می توان گفت، این ویژگی برای نویسنده، به یک تشخص سبکی منجر گشته است.

کمال الدّین اسماعیل اصفهانی ملقّب به «خلّاق المعانی» از شاعران بزرگ قرن هفتم هجری است. وی در ردیف های اشعار خود به هنجار گریزی و نوآوری، روی آورده است. دراین پژوهش که به روش تحلیلی توصیفی انجام گردیده، کوشش شده است هنجار گریزی ها و نوآوری ها در قصائد و قطعات مصرّع وسایر قطعات این شاعر بررسی و تحلیل گردد. تحقیق انجام شده مؤیّد این مطلب است که ردیف های فعلی بیشترین میزان را در بر می گیرد. وی هنجارشکنانه؛ زمان فعل ردیف را تغییر می دهد؛ دیگر بار ردیف را مثبت و منفی می کند. در برخی خود را به تکرار قافیه در مطلع مقیّد می کند یا به تفننی دیگر دست می یازد؛ بدین معنی که ردیف به تنهایی در برخی قطعات می آید و نیز برخی اشعار خود را به آوردن گونه ای از ردیف های صدری ابتدایی مزیّن کرده؛ بر نغمه ی شعر می افزاید. هم معنی نبودن ردیف ها از موارد دیگری است که در این پژوهش به آنها پرداخته می شود.

زبان با امکانات و ویژگی های بسیاری که دارد، این امکان را به شاعر می دهد که بتواند با ساختن ترکیبات جدید و متنوع، اندیشه ها و افکار جدید را به راحتی منتقل کند. شاعران با ساختن و وارد کردن این ترکیبات ابداعی بستر زبان را گسترش می بخشند. احمد شاملو با تاثیر از نثر گذشته ی فارسی همچون نثر بیهقی و تلفیق آن با زبان معاصر توانست اشعاری با ریتم و آهنگی خاص و بدون وزن عروضی خلق کندکه این خود یک سبک جدید در زبان بود. در واقع شاملو که شاعر برجسته ی شعر سپید است خلاء موسیقی وزنی را با تصاویر شعری که حاکی از دید تازه نسبت به امور و کشف روابط جدید بین انسان و اشیاء است و نیز واژگان و ترکیبات تازه و دیگر عناصر زبانی پر می کند. استفاده شاملو از زبان عامیانه در شعر بسیار قابل تأمل است. راز زیبایی و زبان منحصر به فرد شعر شاملو در فراهنجاری های زبانی خاصی است که او از آن ها در شعرش بهره برده است. در این پژوهش با روش تحلیلی-توصیفی به بررسی واژگان و ترکیباتی می پردازیم که به گونه ای در شعر شاملو نوظهور بوده و یا از جهتی دیگر مورد اهمیت بوده اند.

بر اساس مطالعات زبان شناسی شناختی، استعاره صرفاً صناعتی ادبی نیست؛ بلکه اصطلاحی است که یک حوزه مفهومی را به کمک حوزه دیگری قابل فهم می سازد. مطالعات و بررسی های لیکاف و جانسون نشان داد استعاره نه تنها قلمرو زبانی، بلکه اندیشه و عمل را نیز در بر گرفته است. آنها با طرح اهمیت استعاره در زبان روزمره، بر این باورند که ماهیت زبان انسان استعاری است. در استعاره مفهومی با سه حوزه اصلی: مبدأ، مقصد و نگاشت روبه رو هستیم. یکی از مباحث مهم در مثنوی مولانا مقوله نفس است که از نظر اخلاقی قابل تأمل است. پژوهش های چندی نیز در این خصوص صورت گرفته است. در این جستار تلاش شده است چگونگی مفهوم سازی نفس در شش دفتر مثنوی از دیدگاه استعاره مفهومی بررسی شود. هدف اصلی در این جستار، شناسایی و تبیین مفهوم سازی نفس بر اساس استعاره مفهومی لیکاف در شش دفتر مثنوی است. نتایج نشان می دهد که نفس به عنوان حوزه مقصد، به واسطه حوزه های مبدأ بسیاری مفهوم سازی می شود. نفس مفهومی انتزاعی است که حوزه های مبدأ آن را قابل تجسم می سازند. با توجه به اینکه تمرکز مولانا در مثنوی، بیش از همه بر نفس اماره بوده است، فراوانیِ بار منفی استعاره ها به خوبی آشکار است.

برخی از واژه ها که در زبان معیار، امروزه کاربرد ندارند اما تا دهه ی چهل در فرهنگ اختصاصی برخی از مناطق فارس بین مردم رواج داشته است امروزه نیز در فرهنگ عام مردم به ویژه در مناطق روستایی به کار می رود. اما طبق پژوهشی که نگارنده با تفحص در آثار ادبی گذشته انجام داده است به کاربرد چنین واژه هایی در آثار ادبی شاعران بزرگ و برجسته با مفهوم امروزی پی برده است.

جایگاه بلند سعدی در ادب پارسی آشکارتر از آن است که نیازی به یادآوری و تأکید داشته باشد؛ زیرا سخنان روشن او، بی هیچ گمانی، گسترده تر از گفته های هر سخنور دیگر در ذهن و زبان فارسی زبانان جاری است. شیخ سعدی حقایق را چنان بی پرده فریاد کرده که در هیچ عصر و زمانی کسی به این صراحت سخن نگفته است و عجب تر اینکه در همان هنگام تنها به صاحبان اقتدار دنیا نپرداخته؛ بلکه از تشریح احوال زاهد و عابد ریایی، وقاضی فاسد، و صوفی دنیادار، و پوچ بودن عبادت و ریاضتِ بی صدق و صفا خودداری نکرده است و عجب بصیرتی به احوال مردم و طبایع و افکار ایشان و اوضاع جهان و جریان کار روزگار دارد سعدی، فیلسوف زندگی و شاعر خودبازیابی است و در پرتو بازتاب های آبِ رکن آباد، شاعرِ روشنایی در روشنایی و نقاش خود آگاهی در خودآگاهی است. مقاله ی پیش رو در خصوص کشورداری و سیاست در نگاه سعدی نگارش یافته که وضعیت حکومت وسیاست قرن هفتم را نشان می دهد. در این مقاله، به نهادهای سیاسی، رفتار حاکمان و عاملان، جنگ و صلح و بخشش ها و مجازات ها پرداخته شده و صاحبان اقتدار، به حُسن سیاست و دادگری و رعیّت پروری دعوت شده اند.

قصیده ی ایوان مداین خاقانی، از قصاید زبیای شعر فارسی می باشد که خاقانی، پس از بازگشت از سفر دوم خود از حج، بر اساس حس وطن پرستانة خود به سرایش آن پرداخته است و در آن به عبرت گرفتن از ویرانه های باقی مانده ی آن قصر، توصیه می نماید. اما ابونواس، شاعر ایرانی الاصل، در دربار خلفای بغداد، از جمله قدیمی ترین افرادی است که در دو قصیده ی تاریخی خود، بر اساس عرق ملی، به برخی رسوم پادشاهان ساسانی اشاره می کند و چون خاقانی آن ها را مایه ی عبرت می داند؛ وی در اشعار دیگر خود نیز به پادشاهان ساسانی و رسوم آنان می نازد. پس از ابونواس، بحتری، شاعر عرب که یکی از هنرهای وی، توصیف اماکن زیبا و تاریخی بوده است، در قصیده ای زیبایی های این کاخ عظیم را به تصویر کشیده است. خیام، نیز در رباعی مشهور خود، نسبت به این کاخ سترگ که، جایگاه گرگ و روبه، شده است، افسوس می خورد.

سیمای هشتمین اختر آسمان امامت و ولایت، حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) را در ایام ولادت و شهادت در آئینه ی ادبّیات منظوم هرمزگان نیز جلوه گر شده است طبق اسنادی که در دست است شاعران هرمزگانی از 300 سال پیش در مرثیت حضرت امام رضا(ع) و دیگر امامان و بزرگان دین به صورت تخصصی نوحه و عزا سروده اند. در طول تاریخ شاعران بسیاری سعی در ارائه ی فضایل و مناقب این شخصیت الهی داشته اند و ضمن بیان ویژگی های ظاهری و معنوی ایشان در قالب شعر، به نحوی مظلومیت و حقّانیت امام رضا(ع) را منعکس کرده اند. یکی از موهبت های بزرگ برای ایرانیان، وجود مرقد تابناک حضرت علی بن موسی الرضا(ع) در مشهد مقدس می باشد این موهبت استثنایی و منحصر به فرد و این حضور در جای جای زندگی ایرانیان خود را نشان داده است. عشق و اعتقاد به حضرت امام رضا(ع) در همه ی قشرهای مختلف مردم ریشه دوانیده است وآنها با این عشق و اعتقاد ر وزگاران سخت و دشوار وطولانی را سپری کرده اند. این مقاله با روش تحلیل محتوا و با ابزار کتابخانه به بررسی جایگاه شعر رضوی در استان هرمزگان می پردازد.

در این مقاله به بررسی واژه هنر در ادبیات فارسی، از جمله شاهنامه فردوسی پرداخته است. واژه هنر از لحاظ معنی شناسی بسامد معنایی بالایی دارد. فردوسی در اثر خود، برای بهره گیری هر چه بیشتر از واژة هنر، آن را با ده ساختار و بیست و هفت ترکیب به کار برده؛ چنان که این واژه با بیش از هشتاد معنی، در شاهنامه نمود یافته است. علاوه بر نمونه ابیاتی که از شاهنامه به بررسی آن پرداخته شده به واژه هنر در طول تاریخ ادبیات فارسی نیز اشاراتی به عمل آمده، که این واژه اصیل را می توان در اوستا نیز مشاهده کرد که به شرح و تفسیر معنای هنر نیز آمده است. ومعنای هنر در شاهنامه بیشتر بار معنایی مثبت (فضائل اخلاقی)ودر صد کمی بار معنایی منفی (رذائل اخلاقی) دیده می شود.

تأویل و بازآفرینی اساطیر و حماسه در ادبیات ما بسیار مشهود است، بعد از شاهنامه در دوره های ادبی همواره اسطوره و حماسه به عنوان یکی از عناصر شعری در خدمت اندیشه های شاعرانه بود و بدین وسیله دستخوش دگردیسی شد، در میان سبک های شعر فارسی، ادبیات عرفانی در نگرش تازه به اسطوره و حماسه به وسیله ی رمز(نماد) نقش به-سزایی ایفا کرده است، عرفان با توجه به نمادین بودن، ظرفیت بسیاری برای بازتاب عناصر اسطوره و حماسه دارد؛ شاعر نامدار و آغازگر شعر عرفانی: سنایی از اولین شاعرانی است که اسطوره و حماسه را از فضای اساطیری و حماسی به فضای عرفان وارد کرد، در اشعار او واژه های اساطیری و حماسی از حوزه ی معنایی مصطلح جدا شده و در فضای عرفانی با مفهوم تازه ارایه شدند، در این مقاله ظرفیت-هایی که سنایی از این عناصر در شعرش ایجاد کرده، بررسی شده است، بررسی نشان می دهد: سنایی در سه ظرفیت زبان، مضمون و بیان از آنها بهره برده است، در حوزه ی زبان و بیان همانند شاعران هم دوره اش است ولی در ظرفیت محتوایی نوآوری کرده که به عنوان شیوه ای تازه بعد از او در عرفان رایج شد. نوآوری او این است که با آگاهی کامل از ساحت اسطوره و حماسه و عرفان با نگاه هرمنوتیکی اقدام به ایجاد ظرفیت های شعری برای بیان اندیشه های عارفانه با عناصر اساطیری و حماسی کرده است.