بلاغت کاربردی و نقد بلاغی
سال:1395 | دوره:2 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

هدف از پژوهش حاضر بررسی و رمزگشایی نمادهای به کار رفته در اشعار کودکانه جعفر ابراهیمی است؛ برای دست یابی به هدف تحقیق، پس از مراجعه به منابع و مآخذ مرتبط با موضوع تحقیق، اطلاعات مورد نیاز، سندکاوی و فیش برداری شده و با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. «نماد» از هنری ترین صور خیال است که تصاویر ذهنی را بازتاب می دهد و به لایه ای فراتر از معنای ظاهری کلمه یا عبارت اشاره می کند. این شگرد ادبی، به دلیل همراهی با تداعی های ذهنی و تصاویر دیریاب، در شعر کودک کاربرد کمتری دارد؛ با وجود این، اشعار ابراهیمی، سرشار از نمادهایی است که نه تنها در کوشش طبیعی کودک برای دریافت معنا خللی ایجاد نمی کند؛ بلکه به نیازهای عاطفی کودک جواب می دهد و تضادهای درونی او را به وحدت می رساند. نماد در شعر ابراهیمی دو نوع است: نماد ادبی و نماد روان شناختی. نماد روان شناختی، حاصل انعکاس رفتار عاطفی کودک در شعر است و نقش فیزیولوژیکی در کودک دارد؛ این نوع نماد، اغلب به صورت ناخودآگاه بر کودک تأثیر می گذارد. نمادهای ادبی، نمادهایی هستند که شاعر به جهت پویایی و تأویل پذیری شعر به کار می برد تا قدرت تداعی ذهن کودک را بیازماید و ذهن کودک را به جست وجو و کنجکاوی وادارد.

بابافغانی و وحشی بافقی، دو شاعر غزل سرا هستند که هریک، به نوعی سبک ساز و در تاریخ غزل فارسی و تأثیرگذار بوده اند. ازاین رو برای راه یابی به طرز غزل آنها، این مقاله به بررسی موسیقایی شعر، یعنی و قافیه و ردیف، در غزل های این دو سخنور می پردازد. بدین منظور پس از ذکر مقدمه ای درباره اهمیت و تأثیر این دو در تحول غزل، با ارائه نمودار و آمار، به روش تحلیل مقایسه ای- آماری، بررسی و مقایسه بحرها و اوزان عروضی غزل ها را آغاز می کند و با تحلیل این آمار نشان می دهد که از منظر موسیقی بیرونی، دو شاعر دارای وجوه اشتراک زیادی بوده، در انتخاب بحور و اوزان، ذوق و پسند نزدیکی دارند ولی از منظر موسیقی کناری، به دلیل آنکه در قافیه های وحشی، مصوت بلند بیشتری به کاررفته، خوش آهنگ تر است و ردیف های فغانی چون از ترکیبات بلندتری برخوردار است، ارزش موسیقیایی بیشتری دارد.

کلیله و دمنه مشتمل بر مجموعه روایت هایی است که قهرمانان اصلی آن یعنی حیوانات دارای نقش و صفات انسانی هستند. همین ویژگی کلیله و دمنه بستر مناسبی جهت بررسی و تحلیل ظرایف و دقایق داستان های آن از منظر روایت شناسی ایجاد می کند. بر همین اساس پژوهش حاضر با استفاده از روایت شناسی لینت ولت به بررسی روایت «شیر، روباه و الاغ» کلیله و دمنه برگردان آگیتا محمدزاده پرداخته، نشان می دهد قصه های کلیله و دمنه که یک راوی انتزاعی برای باوراندن و القای پیامی خاص به مخاطبان کودک و نوجوان، آنها را تولید می کند، به مثابه یک گفتمان معنادار است که در آن یک برنامه روایی مشخص شکل می گیرد و به طورکلی بر آن است تا تبیین کند؛ «نقش راوی انتزاعی در بازگویی این داستان ها به چه شکل بوده است و معنا در این گفتمان ها چگونه تولید می شود؟». نتایج حاصل بیانگر آنست که؛ راوی انتزاعی با لایه لایه کردن متن نوعی سیالیت و پویایی در متن پدید آورده که موجب القای ایدئولوژی و نزدیک یا دور کردن مخاطب انتزاعی به باوری اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی می شود.

مفهوم فرآیند، ثابت ها و متغیرها را به یک اندازه پوشش می دهد و از دو مفهوم فرم و ساخت که تنها بر ثابت ها تکیه دارند، عام تر است. تحلیل فرآیند تا امروز یک فرضیه بیش نیست، زیرا هرچند در برخی علوم و فنون، کاربرد فزاینده یافته است، هنوز مبانی روش شناختی فراگیری ندارد. بااین حال، به دلیل همخوانی بیشتر مفهوم فرآیند با واقعیت پدیده های جهان که از دو وجه ثابت و متغیر تشکیل شده اند، تحلیل فرآیند امکان دقیق تری برای معرفت این پدیده ها ایجاد می کند و در کنار مفاهیم بنیادینی مانند فرم و ساخت، به کار توسعه و تعمیق معرفت انسان می آید. مقالة حاضر به معرفی روش تحلیل فرآیند اختصاص دارد و طبقه بندی آرایه های شعری را از این چشم انداز پیش می برد. این مقاله سرانجام با کاربرد روش تحلیل فرآیند، تمام این آرایه ها را ذیل بیست طبقة زبانی، منطقی، خیالی، فراروانی، صناعی، حسابی، تقارنی، التزامی، صوتی، تصویری، اقتراحی، مهارتی، اطلاعی، وزنی، قافیه ای (و ردیفی)، قالبی، سبکی، موسیقایی، بینامتنی و نوعی می گنجاند.

همان قدر که ایجاد ارتباط میان اشیاء و پدیده ها در تازگی و اهمیت تصویر اهمیت دارد، به همان میزان انتخاب ساختاری برای بیان این ارتباط ها نیز مهم است و چه بسا تصویری کهنه و تکراری با استفاده از ساختار زبانی تازه، روحی تازه بپذیرد. هدف این مقاله بررسی انواع ساختارهای دستوری است که شاعران معاصر برای نشان دادن ارتباط های تصویری استفاده کرده اند. مقصود از این بررسی نشان دادن آن است که شاعر خلاقانه از مباحث دستوری به گونه ای بهره می برد که تصویری را ارتقای هنری بخشد، آن چنان که تغییر نوع یا نقش دستوری کلمه، موجب از بین رفتن تصویر یا ارزش های هنری آن می شود. در شعر معاصر علاوه بر ساختار رایج اضافات تشبیهی، از مقوله های دستوری دیگری چون بدل، منادا، روشنگر (ممیز)، صفت و قید نیز برای ارائه تصویر استفاده شده است. این ساختارهای دستوری در کانون تصویرسازی واقع شده اند و تازگی و اهمیت برخی از تصاویر تا حد چشم گیری به ساختار ارائه آنها بستگی دارد.

گلستان سعدی، نمونۀ بی بدیل و دل انگیز نثر فارسی است به طوریکه غالب محققان، از نوآوری سعدی در نویسندگی و تأثیر اسلوب گلستان بر نثر فارسی سخن گفته و سادگی و ایجاز را از مهم ترین دلایل توفیق این شاعر در نوشتن گلستان دانسته اند. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی- آماری تحلیل متن، شگردهای خلق ایجاز هنری در گلستان سعدی، در دو سطح زبان و ساخت روایت، مورد بررسی قرارگرفته است. نتایج این بررسی نشان می دهد؛ ابزارهای انسجام متن، مثل حذف و جایگزینی، ارجاع و کاربرد حروف ربط و ارتباط آنها با شکل جمله ها، از مهم ترین ابزارهای خلق ایجاز در سطح زبان روایت است. همچنین، بررسی ساخت حکایت های گلستان نشان می دهد که کوتاهی دیالوگ ها، فشردگی روایت و ارتباط بین دو قسمت ساختار حکایت، مهم ترین شگردهای ایجاز متن در سطح ساخت روایت هستند.

یکی از بهترین مشخصه ها در معرفی پیشینه فرهنگ ملل گوناگون و اصالت آن نسخه های خطی است که بخشی از میراث فرهنگی و شناسنامه ادبی، تاریخی و فرهنگی یک ملت هستند؛ بنابراین معرفی و تصحیح آن ها ارج نهادن به هویت ملی است. شاید بتوان گفت ایران، کشوری است که نفیس ترین و ارزشمندترین دست نوشته های خطی را در خود جای داده است. یکی از این دست نوشته ها، «اساس الفضل» در زمینه بلاغت، تألیف «محمود بن محمد بن احمد قندزی» ادیب ایرانی قرن نهم هجری است. این نسخه به زبان پارسی و درباره فنون ثلاثه بلاغت و معایب کلام می باشد، به همراه نمونه های فراوان ابیات فارسی و عربی. از این اثر ارزشمند دو نسخه در مجلس شورای اسلامی و کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است. این پژوهش بر آن است برای نخستین بار به معرفی این نسخه خطی و تطبیق محتوای آن با دیگر آثار بلاغی بپردازد. برای رسیدن به این منظور پس از معرفی قندزی، نسخه اساس الفضل و ویژگی های آن به همراه شاهد مثال، صورخیال و تقسیم بندی های قندزی از چهار رکن اصلی آن بررسی و با آراء بلاغت نویسان گذشته و معاصر مقایسه شد و وجوه افتراق و اشتراک آن ها در جدول مشخص گردید. حاصل پژوهش حاضر که به شیوه اسنادی-تحلیلی انجام گرفته گویای این است که «اساس الفضل» یکی از آثار ارزشمند سده نهم هجری و به نثری ساده و به دور از تکلف است که نویسنده در بیان مطالب از میان قدما به سکاکی و از میان معاصران به احمد هاشمی نظر بیشتری داشته و خود نیز در سرودن شعر صاحب ذوق و قریحه بوده است.

استعاره در مفهوم شناختی آن، بر خلاف استعاره در بلاغت، تنها نقش زیبایی آفرینی ندارد؛ بلکه ساز و کار بنیادیِ اندیشه و زبان است که بررسی بازنمودهای زبانی آن، گزارشی از جهان بینی استعاری هر نویسنده را به دست می دهد. در این پژوهش به کمک نظریّۀ استعارۀ مفهومی و با هدف دستیابی به جهان بینی استعاری رودکی، ده الگوی استعاری شامل: سفر، کشاورزی، جنگ، دربار، بافندگی، ساختمان، آتش، بازار، نگارش و خانواده به همراه استعاره های مرتبط با هر گروه و تشبیه و استعارة بلاغی موجود در آنلها تنظیم گردیده است. این پژوهش چند نتیجۀ مهم دربردارد؛ 1- استعارۀ مفهومی به عنوان جزء جدایی ناپذیر زبان، نقش بسزایی در مفهوم پردازیِ نخستین اشعار زبان پارسی دارد؛ 2- این استعاره ها در شعر رودکی انسجام خاصّی دارند، چنان که تمرکز هر نگاشت استعاری در ذهن رودکی، چندین استعارۀ همگون آفریده است؛ 3- استعاره های مفهومیِ پربسامد در شعر رودکی بیشتر از تجربه های زیستی خاص خودِ او چون سفر، دربار و جنگ سرچشمه گرفته اند؛ 4- دو نوع استعارۀ مفهومی و بلاغی با هم در پیوند هستند؛ استعارۀ زبانی همۀ زبان را زیر سطرۀ خود دارد و استعارۀ بلاغی به عنوان جزئی از زبان در کنش با الگوهای استعارۀ مفهومی شکل می گیرد. ؛ 5- هر چه استعاره عام تر باشد، در زبان بلاغی کاربرد کمتری دارد و برعکس؛ 6- هر یک از این گروه های دهگانه در حوزۀ خاصّی چون: سیاست، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ شکل گرفته اند؛ به ویژه استعارۀ سفر ؛ 7- جهان بینی استعاری رودکی و چگونگی کاربرد این جهان بینی در تشبیه و استعاره های بلاغی او، می توانند ابزاری کارآمد برای بازشناسی اشعار اصیل از غیراصیل رودکی باشد.