محیط شناسی
سال:1403 | دوره:50 | شماره:3 |تعداد مقالات:7

سیل یکی از متداول ترین و پرهزینه ترین بلایای طبیعی است که باعث ایجاد مشکلات شدید در بین مردم و خسارات اقتصادی شدید می شود. این مخاطره به عنوان یک نگرانی جهانی مطرح بوده است و ایران هم جزء چندین کشور در جهان است که با مشکلات شدید سیل در نواحی شهری و روستایی مواجه است. حفاظت از جان و مال افراد در مقابل مخاطره سیل وظیفه ای عمومی است که بر عهده دولت ها می باشد و همه کشورها برای مدیریت سیل و حفاظت از بستر رودخانه قوانین خاصی وضع کرده اند. هدف این پژوهش تعیین حد سیل راه و حاشیه سیل رودخانه دینور با استفاده از مدل یک بعدی HEC-RAS است. در مطالعه حاضر از مدل هیدرودینامیکی یک بعدی HEC-RAS ورژن (6/1) استفاده شده است و از طریق الحاق HEC–GEORAS در محیط GIS پردازش داده های ژئومتری انجام شد. جهت برآورد دبی پیک لحظه ای با استفاده از نرم افزار Hyfranدبی پیک لحظه ای محاسبه و پهنه سیلاب با دوره بازگشت های مختلف شبیه سازی شده است و سپس بر اساس 130 مقطع عرضی، پهنه مجاور رودخانه با توجه به افزایش تراز سیلاب 100 ساله به اندازه یک فوت دشت سیلابی به دو قسمت سیل راه و حاشیه سیلاب تقسیم بندی شده است در تعیین حد سیل راه از روش چهار (کاربر افزایش سطح آب هدف را مشخص می کند) استفاده شده است. نتایج حاصل این پژوهش نشان می دهد که در بازه اول حد سیل راه منطبق بر تراس های قدیمی رودخانه دینور بوده است. در بازه های دوم و سوم رودخانه دینور به دلیل کاهش محدودیت توپوگرافی، حد سیل راه گسترش پیدا کرده و در بازه دوم به حدود متوسط 300 متر و در بازه سوم تا 500 متر رسیده است.

باغستان سنتی اطراف شهر قزوین به عنوان یک میراث فرهنگی و اجتماعی، نقش بسزایی در پایداری محیط زیستی و اقتصادی شهر دارد.  تغییر کاربری و کاهش سطح باغستان در اطراف شهر می ‏تواند توازن انرژی و آبی را که بین محدوده‏ های شهری و غیرشهری وجود دارد، بهم ‏زند. از طرفی باغستان به عنوان مخازن تغذیه مصنوعی آبخوان دشت قزوین محسوب شده و به حفظ پایداری سطح آب‏ زیرزمینی کمک می‏ کند. با توجه به اهمیت زیاد اکوسیستم باغستان برای شهر قزوین، لازم است روند تغییرات کاربری و مساحت آن مورد بررسی قرار گیرد. در این پژوهش مساحت باغستان به کمک روش طبقه‏ بندی نظارت شده جنگل تصادفی و با استفاده از تصاویر سنجنده‏ MSI برآورد شد. سپس روند تغییرات سطح باغستان طی سال‏های اخیر (2016 تا 2022 میلادی) مقایسه شد. همچنین نتایج سری زمانی تصاویر در دسترس برای دو سناریوی مختلف بررسی شد. در سناریوی اول مساحت کل باغستان بدون در نظر گرفتن تراکم درختان برآورد شد و در سناریوی دوم مساحت فعال باغستان با حذف بخش هایی که تراکم درختان کمی داشتند، بررسی شد. میانگین سطح کل و سطح فعال باغستان به ‏ترتیب 2613 و 2203 هکتار بدست آمد. نتایج نشان داد حدود 15.7 درصد از باغستان که معادل 410 هکتار می‏ باشد، یا فاقد درخت است و یا تراکم درخت بسیار کمی دارد. این گستره از باغستان یا تغییر کاربری داشته است و یا بیشترین تهدید در مقابل تغییر کاربری را دارد و لازم است برای حفظ تعادل محیط‏ زیستی منطقه، مورد توجه بیشتری قرار گیرد.

امروزه آلودگی محیط زیست یکی از مشکلات اساسی در بسیاری از کشورها، به خصوص در کشورهای در حال توسعه و دارای منابع طبیعی محسوب می شود. بنابراین شناسایی عوامل تأثیرگذار بر آلودگی در این کشورها از اهمیت خاصی برخوردار است. در بسیاری از مطالعات از منحنی محیط زیستی کوزنتس برای بررسی عوامل مؤثر بر آلودگی استفاده شده است. در این فرضیه انتشار آلودگی تابعی از درآمد سرانه به عنوان سطح توسعه یافتگی مطرح می شود. این مطالعه با در نظر گرفتن چارچوب نظریه کوزنتس و لحاظ کردن عوامل نهادی و بخش سایه در پی یافتن پاسخ مناسب برای این پرسش است که اقتصاد سایه در کنار عوامل نهادی چه تأثیری بر آلودگی محیط زیست در گروه کشورهای منتخب حوزه خلیج فارس دارد. در این پژوهش از متغیرهای حاکمیت قوانین، کنترل فساد و ثبات سیاسی به عنوان عوامل نهادی استفاده شده است. با استفاده از تکنیک داده های تابلویی در چارچوب منحنی کوزنتس محیط زیستی طی سال های 2009 تا 2020 نتایج نشان داده است که اقتصاد سایه­ تأثیر مثبت و معناداری بر آلودگی محیط­زیست دارد. همچنین نتایج حاکی از آن است که تأثیر ثبات سیاسی و حاکمیت قوانین بر آلودگی محیط­زیست منفی و معنادار بوده است، در حالی که کنترل فساد تأثیر مثبت و معناداری بر آلودگی محیط زیست داشته است. همچنین نتایج تأییدکننده ی فرضیه کوزنتس برای کشورهای منتخب حوزه خلیج فارس است.

یکی از مهم ترین مراجع تولید دانش محیط زیستی ، مراکز آموزشی از جمله دانشگاه ها می باشند. دانشجویان به عنوان قشر تأثیرگذار و آگاهی دهنده شناخته می شوند و شناسایی و تبیین وضعیت موجود نگرش های محیط زیستی آنان گام نخست در تربیت و آموزش نیروی انسانی متخصص با رویکرد محیط زیستی است. لذا پژوهش حاضر باهدف مدل سازی نقش منابع اطلاعاتی و دانش در نگرش محیط زیستی دانشجویان علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان انجام گردید. این تحقیق، از نوع توصیفی – همبستگی بوده و جامعه آماری آن شامل دانشجویان کشاورزی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان به تعداد 1753 نفر است. روش نمونه ­گیری طبقه ­ای - تصادفی با انتساب متناسب در مقطع تحصیلی (کارشناسی، ارشد و دکتری)، موردمطالعه انتخاب شدند و اطلاعات از طریق 161 پرسش نامه جمع آوری شد؛ و برای پردازش داده ها از آزمون های آماری ضریب همبستگی اسپیرمن و تحلیل مسیر (مدل سازی معادلات ساختاری) استفاده شد. نتایج مدل معادلات ساختاری نشان داد که متغیرهای منابع اطلاعاتی و دانش پاسخگویان 61 درصد از تغییرات در متغیر نگرش محیط زیستی دانشجویان کشاورزی را پیش بینی کردند. با توجه به نقشی که منابع اطلاعاتی و دانش می تواند در بروز نگرش های محیط زیستی دانشجویان کشاورزی داشته باشند، باید زمینه های لازم جهت افزایش دانش و اطلاعات آنها در خصوص محیط زیست از طریق نهاد های اجتماعی مانند خانواده، رسانه های جمعی (فضای مجازی، اینترنت و غیره...) و همچنین تشویق حرکت ها و فعالیت ­های جمعی با موضوع حفظ محیط زیست و برگزار کردن همایش ها و  سمینارهای علمی و عمومی در دانشگاه فراهم شود، تا نگرش محیط زیستی مساعدتی در بین دانشجویان به عنوان منابع انسانی جامعه به وجود آید.

امروزه، پویایی و تحرک فضاهای شهری رنگ باخته و شهر به کالبدی بی جان و غیر قابل تعامل تبدیل شده است. از این رو طراحان، طرح های متعددی برای ایجاد پویایی در فضاهای شهری ارائه نموده اند که عاری از چالش نبوده است. در میان اندام های شهری، میدان یکی از آماده ترین بسترها برای مطالعه و بررسی سطح پویایی شهر به حساب می آید که با ایجاد و تداوم پیوند انسان با محیط، سهم به سزایی در شکل گیری فرایندهای اجتماعی دارند. این پژوهش با هدف شناسایی نقش پیکره بندی فضایی شهری در سطح اجتماع پذیری و انسجام اجتماعی بافت شهری شکل گرفت و به دنبال پاسخ به این سؤال بود که آیا کالبد بر اجتماع پذیری فضای شهری و به تبع آن افزایش سطح تعاملات شهروندان و پویایی فضا تأثیرگذار است؟ به واسطه نقش متمایز میدان در امکان ایجاد و افزایش تعاملات اجتماعی، به عنوان یکی از پویاترین فضاهای شهری، این پژوهش به طور خاص برای نمونه موردی به میدان هفت تیر متمرکز است و به کمک ابزارهای تحلیلی مبتنی بر منطق نحوفضا، به مقایسه ویژگی های پیکره بندی میان دو گونه طراحی کالبدی و سطح اجتماع پذیری آن ها پرداخت. تحلیل ها نشان داد که ایجاد تغییرات اندک در راستای تقویت پیاده مداری فضاهای شهری، تکنیکی مؤثر در بهینه سازی سازمان فضایی میدان از منظر تقویت سطح اجتماع پذیری فضای شهری است. نتایج مقایسه وضعیت فعلی و طرح پیشنهادی برای میدان هفت تیر مشخص ساخت که فضاهایی با امکان دسترسی بالا، افزایش شاخص همبستگی محلی را در پی داشته که مؤثرترین مؤلفه در فراهم‎سازی زمینه مناسب تعاملات اجتماعی در محیط زیست شهری است.

بهره ­مندی از محیط زیست مطلوب، سازگاری توسعه با محیط زیست و تحقق اصل پنجاهم قانون اساسی از مهمترین مأموریت­های سند چشم­انداز 1404 می­باشد. در این راستا، ارزیابی برنامه­ های پنجساله سند چشم ­انداز 1404 می ­تواند به تحقق مأموریت ­های محیط زیستی کشور کمک کند. هدف از پژوهش حاضر ارزیابی و اولویت­ بندی برنامه­ های توسعه سند چشم ­انداز 1404 از منظر محیط ­زیستی می­ باشد. اطلاعات مورد نیاز از مرکز سیاست و قانون محیط­ زیستی دانشگاه ییل و مرکز شبکه بین المللی اطلاعات علوم زمین دانشگاه کلمبیا در بازه زمانی 2022-2005 استخراج گردید. به منظور بررسی عملکرد محیط زیستی از روش تحلیل سلسله مراتبی با تجمیع 32 شاخص شامل سه زیرمعیار سطح یک تغییرات اقلیم با وزن 0.38، احیا اکوسیستم با وزن 0.42 و بهداشت محیط با وزن 0.2 استفاده گردید. همچنین فاصله مقدار هر زیرشاخص محیط زیستی در هر برنامه­ توسعه با اهداف خوب و بد هر شاخص مورد بررسی قرار گرفت و در سه وضعیت نرمال، نامناسب و بحرانی ارائه گردید. بر اساس نتایج، برنامه ششم توسعه با نمره 0.363 رتبه اول، برنامه چهارم توسعه با نمره 0.341 رتبه دوم و برنامه پنجم توسعه با نمره 0.296 رتبه سوم را داشته است. همچنین، برنامه چهارم در 5 شاخص، برنامه پنجم در 7 شاخص و برنامه ششم در 13 شاخص رتبه اول را داشته ­اند. به طور کلی برنامه ششم توسعه عملکرد بهتری در حفاظت از محیط زیست داشته است. علی­رغم تأکید سند چشم­انداز توسعه 1404 ایران بر بهبود محیط زیست، ایران در اکثر زیرشاخص ­های عملکرد محیط زیستی وضعیت نگران کننده ­ای دارد که لازم است در برنامه ­های توسعه آتی مورد توجه قرار گیرد.

آلودگی هوا یکی از مهم ترین مسائل زیست محیطی است. زیرا قرار گرفتن در معرض آلاینده های هوا به طور گسترده با مشکلات سلامتی مرتبط است. این مطالعه با هدف بررسی الگوی قطبی آلودگی هوا بر اساس عوامل هواشناختی در نوار ساحلی استان مازندران صورت گرفت. از داده ها ی غلظت SO2، CO، NO2، O3 سنجنده TROPOMI و متغیرهای هواشناسی (سرعت و جهت باد) در دوره 2022-2018 بهره گرفته شد. نمودارهای سری زمانی، گلباد، گلغبار و قطبی دو متغیره برای تجزیه و تحلیل داده ها و شناسایی منابع انتشار استفاده شد. بررسی الگوی تغییرات زمانی نشان داد در اکثر ایستگاه ها بیشترین مقدار SO2، CO و NO2 مربوط به سال 2021 و O3 مربوط به سال 2019 است. نتایج بررسی در مقیاس سالانه گلباد و گلغبار نشان داد جهت باد غالب غلظت آلاینده ها در ایستگاه امیرآباد و بابلسر هم جهت سرعت باد است، درحالی که ایستگاه رامسر و نوشهر جهت سرعت باد با جهت غلظت آلاینده ها متفاوت است. اما الگوی قطبی موجود در گلباد و گلغبار دو متغیره فصلی نشان داد جهت سرعت باد و آلاینده با هم متفاوت است به طوری که بیشترین مقدار غلظت هر یک از آلاینده ها در سرعت باد پایین اتفاق افتاده است. همچنین نتایج نشان داد مناطقی که در شرق نوار ساحلی مازندران هستند به دلیل شرایط آب و هوایی، صنایع بیشتر، تردد وسایل نقلیه، نیروگاه شهید سلیمی، تالاب میانکاله و سوزاندن بقایای گیاهی دارای آلودگی هوای بیشتری نسبت به غرب منطقه مورد مطالعه هستند. لذا ارائه تحلیل بصری قطبی جهت مدیریت آلودگی بسیار کارآمد خواهد بود.