دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)
سال:1380 | دوره:1 | شماره:3 (ضمیمه) |تعداد مقالات:17

مقاله حاضر سعی در بررسی یکی از حکایتهای بوستان در چارچوب نقد بلاغی و ادبی دارد و کوشیده است ضمن احترام به میراث قدما و توجه به کلمات از دقت در کلام نیز بازنماند و بکوشد تا حکایت را به عنوان یک داستان منظوم محک بزند و از ظرافتهای سخنور در پرداخت متن و هنر داستانسرایی پرده بردارد. حکایت این است که سعدی در باب چهارم بوستان، خاطره ای از خویش در قالب حکایت تصویر می کند؛ وصف حال دانشمندی که به دلیل ظاهر ساده اش مجلسیان وی را تحویل نمی گیرند. اما چون بزرگان از حل مساله ای عاجز می مانند، چنان مشکل گشایی می کند که همگان مبهوت دانشش می شوند. قاضی از کرده خویش پشیمان می شود، معرف به دلجویی بر می خیزد خلعت پیشش می آورد لیکن زبان آور کهن جامه ضمن رد پیشکش، کارشان را نقد می کند و به تیغ کلام انتقام کشیده، مجلس را ترک می گوید. قاصد به دنبالش می رود و اثری نمی یابد، پرس و جو می کند تا آنکه از ناشناسی می شنود: با این اوصاف، کسی جز سعدی نمی تواند باشد.

این مقاله به بررسی تحول چند ضرب المثل رایج فارسی می پردازد. تحول ضرب المثل ها نیز مانند تحول دیگر اجزای زبان تابع قواعدی است که در این مقاله سعی در تبیین آن ها شده است. تحولاتی که در شکل (تلفظ، املا) و معنای ضرب المثل ها به وجود می آید بسیار کم تر و محدودتر از تحولات عام زبانی است و به این جهت کم تر نیز مورد توجه قرار می گیرد. در اینجا ضمن جلب توجه خوانندگان به این مقوله، لزوم دقت در انواع این تحولات و طبقه بندی آن ها یادآوری می شود.

این مقاله در برگیرنده جلوه های اندیشه مدرن در اشعار ملک الشعرا بهار، شاعر بزرگ معاصر می باشد. نویسنده می کوشد اصول اساسی مدرنیته اروپایی را که عبارتند از: سکولاریسم، عقلانیت، اسطوره زدایی، نفی گذشته، انسان مداری و… در شعر بهار جسته، یافته و تحلیل کند.

در این مقاله رمز به عنوان یکی از حالات هنجارگریزی معنایی پذیرفته شده است. به این مفهوم که واژه ای، که بر مفاهیم و اشیا ویژه دلالت دارد از قید معنای ظاهری خود که منطبق با هنجارهای معنایی زبان است رها شده و با دستیابی به افق های معنایی تازه و گسترده تر نمادی شده و به نمایندگی از مفاهیم و اشیاء دیگر رسالت پیام آوری خود را به مرتبه بالاتری می رساند. و ادبیات را به جاودانگی رهنمون می شود. نیما با استفاده از معنای ظاهری کلمات و در عین حال گسترده تر کردن مفاهیم آنها به خلق و آفرینش رمزهایی که ویژه خود او هستند پرداخته و به جای اشاره مستقیم به مفاهیم مورد نظرش، آنها را در قالب واژگان رمزی ریخته تا آن مفاهیم بر اهلش آشکار شوند یعنی هر کس متناسب با گنجایش و ظرفیت فکری خویش از شعر نیما بهره لازم را ببرد.

در این مقاله نویسنده می کوشد با بررسی موجزی درباره "حدیث" و نیز مطالعه نظر عالمان عامه درباره "اصحاب " و هم چنین تحلیل نظر مولوی در کتاب مثنوی، نشان دهد که براساس تصریح نصّ قرآنی و اخبار و احادیث منقوله در کتب اهل سنت و شواهد تاریخی، حدیث مشهور منتسب به حضرت خاتم صلی الله علیه و آله - "اصحاب من به منزله ستارگانند از هر یک تبعیت کنید هدایت را یافته اید " - که بسیار مورد استناد علمای عامه و نیز مولوی در مثنوی است، حدیثی جعلی است که با عقل و نقل در تاریخ مسلم همخوانی ندارد.

قرن نهم، قرن افول و تدنی کامل تمدن و فرهنگ ایرانی و ادب فارسی است. شاعران این قرن نیز به جای ابداع و آفرینش آثار ارزشمند ادبی، تماما گرفتار رکود و سکون و جمود هستند و در دام تقلید و تتبع آثار گذشتگان و ستایشگری فرومایگان گرفتار آمده اند. انواع سرقات شعری رواج کامل دارد. شاعران از پیشه و هنر شاعری خود ملول و ناراضی هستند و از این فن بیزاری می جویند. عبدالرحمان جامی ـ آخرین شاعر نامدار این دوره ـ هم که یکسره مشغول تتبع و تقلید از پیشینیان و معاصران خویش است، از هنر شعر و شاعری سخت اظهار بیزاری و ناخشنودی می کند و دیگران را از این کار برحذر می دارد. جامی با وجودی که خود ستایشگری ماهر است از ستایشگران انتقاد می کند. با وجودی که متهم به سرقت شعری است، دیگران را از این اتهام بی نصیب نمی گذارد و چون تمام عمرش صرف تتبع در دیوان شعر گذشتگان شده است، تاثیرات فراوانی از آنها گرفته و نام بسیاری از آنها را در دیوانش آورده است. و گاه نسبت به بعضی از آنها اظهار ادب و ارادت کرده و گاه خود را از آنها برتر و بالاتر پنداشته است.

بدون تردید یکی از موضوعات مهم در عرصه فرهنگی، اثرگذاری متقابل فرهنگها، زبانها و ادبیات بر یکدیگر است و حجم این تاثیر و تاثر بسته به میزان قدرت و قوت هر فرهنگ می باشد. در این زمینه عوامل متعددی دخالت دارد که می توان به علل سیاسی، فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و اقتصادی اشاره کرد. در این میان زبان و ادبیات فارسی ضمن نفوذ در سایر فرهنگها و زبانها از تأثیر فرهنگها و زبانهای دیگر برکنار نبوده است. لکن به دلیل ساختار قوی و مستحکم خود، نه تنها بنیانهای خویش را از دست نداده، بلکه با آمیختن با آنها بر وسعت و غنای خویش افزوده و از موضوعات مختلف آن زبانها مایه ور شده است. ظهور دین اسلام و پیشروی اعراب در سرزمینهای مختلف، موجبات آشنایی دو جانبه اعراب و سایر ملل را فراهم آورد. در مدت دو قرن حکومت مستقیم اعراب بر ایران و دوره های پس از آن، ایرانیان با مسائل مختلف زبان و ادبیات عرب آشنا شدند که این موضوع در ادبیات فارسی بازتاب گسترده ای داشته است.

میرزا ظهیرای تفرشی از نویسندگان، عالمان و شاعران اواخر دوره صفویه و معاصر شاه عباس دوم و شاه سلیمان صفوی است. ظهیرا از شاگردان محقق خوانساری عالم بزرگ اواخر دوره صفویه است و مدتی از عمر خویش را در گرجستان گذرانده و در این مدت به تبلیغ دین مشغول بوده است. چنان که با کشیشانی که در آنجا بوده اند مناظره هایی داشته است. آثار وی به دو دسته فارسی و عربی تقسیم می شود. از آثار تحقیقی وی به عربی "حاشیه ای بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر انوار التنزیل قاضی بیضاوی" و رساله موسوم به "تلخیص المباحثات" قابل ذکر است. از آثار ادبی ظهیرابه فارسی نثر "شبنم شاداب" و "دیباچه چمن سخن" از شهرت بیشتری برخوردارند. این نوع نوشته ها از ابتکارات نویسندگان دوره صفویه هستند و در آنها نویسنده با بهره گیری از صنایع ادبی منظره طبیعی یا مکان خاصی را به طرز ماهرانه و هنرمندانه ای وصف می کند. از ظهیرا اشعاری نیز درتذکره ها نقل شده است که نشان گر گرایش او به اشعار سبک هندی است.

بهترین راه شناخت هر پدیده جدید، بویژه پدیده های ادبی و فرهنگی این است که چند و چون نسبت و پیوند آن را با زنجیره پدیده های پیشین و در امتداد بستر تاریخی اش باز یابیم. یعنی چگونگی ارتباط آن را با حرکت کلی جریانی که این پدیده جدید از دل آن سربرآورده است، طرح و شرح کنیم. نه اینکه آن را به صورت پدیده ای جدا و بریده از متن باز نماییم. از این رو نگاهی به نخستین و مهم ترین نوشته ها و تامل در آرای صاحب نظرانی که به بررسی تفاوت های اصلی و مهم شعر آزاد (نیمایی) با شعر سنتی پرداخته اند، برای شناخت بیشتر و بهتر پدیده ای مانند شعر نو بایسته می نماید. در این میان توجه به مقالات و کتابهای موثر و راه گشایی که نقش تاریخی و جایگاه سرنوشت سازی در شناسایی و شناساندن شعر آزاد داشته اند، مانند مقالات جلال آل احمد، مهدی اخوان ثالث، دکتر شفیعی کدکنی، محمد حقوقی و دکتر پورنامداریان، به همراه سنجش این آثار و همچنین استخراج، استنباط و طبقه بندی نکات اصلی و ویژگی های بنیادینی که طراح و مبدع این شیوه جدید (یعنی نیما یوشیج) در نص نوشته های فراوان و پراکنده خود بر آنها تاکید کرده، بویژه با همان اصطلاحات و تعابیر خاصی که خود به کار گرفته است، سخت سودمند می نماید.

حضرت آدم (ع)، در مثنوی بیانگر حرکت سالکی است که از آغاز معرفت به نهایت کمال می رسد. آدم، پلّه پلّه از مقامات تبتل تا فنا به ملاقات الهی دست می یابد. این سیری که مولانا از آدم بیان می دارد برگرفته از قرآن و تفاسیر آنست. آدم در مثنوی شیخ کاملی است که از سوی خدا آمده است و با توبه و تضرع و دعا به سوی او باز می گردد. مقام خلیفت اللهی آدم (ع)، مشروعیت بخش، کار عارف است که با سرلوحه قرار دادن این مقام بواسطه شریعت که آراستگی به اخلاق الهی است، گام در طریقتی می نهد که او را خالی از نفس و تاریکیهای آن می نماید تا سرانجام به حقیقت که همان مقام خلافت الهی است، برسد.

مقاله حاضر به بررسی رابطه ذهن و زبان در بینش کلامی ـ عرفانی بهاء ولد اختصاص دارد. تنها اثری که از بهاء ولد به یادگار مانده، "معارف " نام دارد که از زبانی هنری و تصویری برخوردار است؛ بدین معنی که در آن از ابزارهای بلاغی و صور خیال به فراوانی استفاده شده است. در این جا کوشش بر آن بوده تا چگونگی تاثیر جهان بینی بهاء ولد در شکل گیری زبان هنری او بررسی شود و در مورد تبادل صورت و معنی با یکدیگر از دیدگاه این عارف برجسته نیز سخن به میان آمده است.