محیط شناسی
سال:1387 | دوره:34 | شماره:47 |تعداد مقالات:14

صنعت گردشگری، بویژه بوم گردی به عنوان رویکردی جدید برای توسعه همزیستی انسان و اجتماع، به منظور بهره وری اقتصادی، امروزه در توسعه مناطق جایگاه چشمگیری یافته است. در استان چهارمحال و بختیاری که به سبب طبیعت زیبا و بیشتر بکر آن به نام هایی چون «زیبای خفته» در زاگرس، «سرزمین لاله های واژگون»، «بام ایران» و...نامیده می شود، از مزیت نسبی برخوردار است.هدف این پژوهش ارزیابی و امکان سنجی توان های اکوتوریستی استان چهارمحال و بختیاری با استفاده از مدل بررسی  SWOTاست. در این مدل ارزیابی کننده «نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدیدها» بهترین راهبرد برای فرآیند برنامه ریزی راهبردی طبیعت گردی محسوب می شوند. روش جمع آوری داده ها و تحلیل اطلاعات مورد نیاز نیز بیشتر اسنادی، تحلیلی و پیمایشی است. یافته های تحقیق از بررسی توانایی  های این استان در زمینه صنعت نوپای اکوتوریسم، حاکی از این واقعیت است که این استان به لحاظ موقعیت جغرافیایی خاص خود و واقع شدن بین دو قطب صنعتی اصفهان و خوزستان، داشتن آب و هوایی مطبوع و دلپذیر، بویژه در فصل بهار و تابستان و بهره مندی از مناظر چشم نواز طبیعی، ظرفیت تبدیل شدن به یکی از قطب های بزرگ طبیعت‏گردی کشور را داراست. مانع اساسی و ضعف بزرگ در راه رسیدن به این هدف به تعدد تصمیم گیران و مسایل مدیریتی و ضعف در زیر ساخت ها باز می گردد. راهکارهای این پژوهش می تواند در بهینه سازی وضع موجود و ساماندهی اکوتوریسم در این استان موثر باشد.

هم اکنون تقریبا بیش از نیمی از مردم جهان در شهرها بسر می برند، پیش بینی ها نشان می دهد که با نرخ رشد فعلی، جمعیت کشور در سال 1400 به 130 میلیون نفر خواهد رسید که حداقل به 2 برابر مساحت کنونی برای گسترش شهرها نیاز است. شهر سقز یکی از شهرهای شمالی استان کردستان نیز از این قاعده مستثنی نیست، میزان رشد جمعیت و توسعه فیزیکی این شهر در جهت افقی و نیز گسترش مداوم ساخت و سازهای شهری سبب از بین رفتن مزارع کشاورزی و باغات اطراف شهر شده است. در این مقاله ویژگی های جمعیتی،روند توسعه فیزیکی شهر و برخی از شاخص های مسکن مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و نیز مقایسه ای بین میزان زمین مورد نیاز جمعیت شهری با سرانه استاندارد در شهرسازی و سرانه معمول در تیپ های اقلیمی انجام می پذیرد، در مرحله بعد با دخالت دادن متغیرهای موثر در توسعه فیزیکی شهر، جهات بهینه توسعه آتی شهر تعیین شود، برای انجام این تحقیق از توابع تحلیلی نظیر همپوشانی، اشتراک دو مجموعه، ادغام و برش در سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده به عمل آمده است.نتایج تحقیق نشان می دهد که روند توسعه شهر در گذشته بدون توجه به استاندارد های شهرسازی و ملاحظات زیست محیطی به طور عمده در بخش های شمالی و غربی شهر انجام پذیرفته است که این بخش ها منطبق بر شیب های زیاد و در حریم گسل های منطقه است، بخش هایی از شهر نیز در گذشته در حریم شبکه های ارتباطی و شبکه آب های سطحی توسعه یافته است. در این تحقیق، توسعه آتی شهر در اراضی سمت شرقی و جنوبی پیشنهاد شده، این اراضی که در جدول جمع وزنی شاخص ها از بیشترین امتیاز برخوردارند دارای مساحتی حدود 2000 هکتار است.

به منظور بررسی وضعیت کمی و کیفی آبخوان شهر ساری و اثبات نفوذ آب شور دریا و آب فسیلی، از اطلاعات مربوط به دو دوره نمونه برداری در آذر ماه 1382 و فروردین ماه 1383 استفاده شده است. بر اساس ماتریس همبستگی بین یون های اصلی آب زیرزمینی در هر دو دوره، بیشترین همبستگی بین کلر - سدیم به ترتیب به میزان 0.909 برای آذر ماه و 0.972 برای فروردین ماه وجود دارد. نمودارهای خوشه ای رسم شده در هر دوره نمونه برداری نشان از غالب بودن تیپ Ca-Na-HCo3-Cl دارد، بطوری که بین یون های سدیم - کلر و کلسیم- بیکربنات، به ترتیب شباهتی بیش از 0.90 و 0.88 وجود دارد. با توجه به مطالعات مذکور و برای اطمینان بیشتر از نفوذ آب شور دریا، یا آبهای فسیلی از دو روش رول و نمودارهای ترکیبی استفاده شده است. بر اساس روش رول بیشترین مقدار نسبت یون کلر به مجموع یون های بیکربنات و کربنات، مربوط به چاههای 6 و 7 ،به ترتیب 0.806 و 0.553 برای آذرماه، 0.713 و 0.507 برای فروردین و کمترین مقدار در هر دو دوره مربوط به چاه شماره 3 تنگه لته (جنوب ساری) به میزان 0.084 است. نمودارهای ترکیبی رسم شده یون های اصلی نیز نشان از روندی خطی بین سدیم و کلر دارند. این در حالی است که بقیه یون ها از روندی اتفاقی پیروی می کنند. این موضوع نیز مبین آن است که اختلاط بین آب شور (حاوی یون های سدیم و کلر) و شیرین با نسبت های مختلف صورت می گیرد.

نمونه های رسوب مغزی می تواند اطلاعات جامعی را در مورد محیط های آبی در اختیار قرار دهد. میزان رسوبگذاری، تغییرات شرایط آب و هوایی در دوران های مختلف و غلظت عناصر سنگین از جمله مهم ترین مطالعات رسوبات مغزی به شمار می آیند. در این تحقیق با هدف بررسی آلودگی فلزات سنگین، یک نمونه مغزی به طول 70 سانتیمتر از مرکز دریاچه زریوار در جوار شهر مریوان واقع در استان کردستان برداشت شد. نمونه مغزی پس از برش توسط اسیدهایHF- HCl- HNO3  مورد تجزیه کامل قرار گرفت و غلظت کل عناصر سنگین به دست آمد. سپس با استفاده از روش تفکیک شیمیایی پیوند عناصر سنگین به دست آمد و براین اساس سهم طبیعی و انسان ساخت عناصر محاسبه شد. نتایج تفکیک شیمیایی نشان داد که بخش چشمگیری از عناصر در فاز انسان ساخت قرار دارد. فراوانی عناصر در فاز انسان ساخت به شرح زیر است: Pb(76.2%)>Mn(53.3%)>Co(50.6%)>Cu(47.4%)>Zn(27.5%)>Ni(18%)>Fe(7.9% تحقیق حاضر نشان داد که بهره گیری از علم آمار، نظیر آنالیز خوشه ای بتنهایی برای تجزیه و تحلیل داده ها به منظور مشخص‏کردن وضعیت آلودگی کافی نیست. برای مثال نتایج تفکیک شیمیایی حاکی از آلودگی است ولی نتایج آنالیز خوشه ای مبین محیط آلوده نیست. بغیر از عنصر مس، بخش اعظم عناصر مورد مطالعه دارای پیوند سست و سولفیدی با رسوبات هستند که امکان آزاد سازی آنها در اثر تغییرات جزیی در خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آبهای فوقانی وجود دارد. همچنین حضور درصد کمی از منگنز و آهن به صورت سولفید نشان دهنده تبدیل شرایط اکسایش به شرایط احیا، در دریاچه زریوار است. با توجه به آمار به دست آمده شرایط فعلی دریاچه از نظر آلودگی در وضعیت نامناسبی قرار دارد و با افزایش شرایط احیا، امکان آلودگی بیشتر نیز وجود دارد.

ترکیبات پلی آروماتیک (PAHs) از مهم ترین آلاینده های محیط زیست است که بیشتر از احتراق ناقص سوخت های فسیلی تولید می شوند. این ترکیبات بنا به وزن مولکولی آنها 128-278 در آلاینده ذرات معلق قابل ردیابی اند. هیدروکربورهای پلی آروماتیک (PAHs) مورد مطالعه در این تحقیق شامل 16 ترکیب هستند که از ترکیبات سبک (3-2 حلقه) تا ترکیبات سنگین (4-6 حلقه) تشکیل شده اند. نمونه برداری از ذرات معلق، با استفاده از دستگاه (Hi-Vol. ) و فیلترهای فایبرگلاس انجام شده و پس از محاسبات غلظت ذرات معلق،PAHs  موجود در آنها استخراج شده است. سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) یک نرم افزار قوی است که در جمع آوری، مدلینگ، اصلاح، آنالیز و نمایش داده ها کارآیی بالایی دارد. نرم افزارGIS Arc  طوری طراحی شده است که توانایی بالایی در مدیریت و مدلینگ داده های میدانی در پروژه های مختلف تحقیقاتی دارد . GISترکیبی از داده ها و عملکرد را به زیر ساختار فیزیکی شهر مرتبط می کند و امروزه در پیشرفت کارهای تحقیقاتی نقش عمده ای دارد. در این مطالعه با اندازه گیری 16 ترکیب PAHs  در 30 ایستگاه در سطح شهر تهران در مدت یک سال و استفاده از GIS در مدل سازی آن، پراکنش این ترکیبات سرطانزا در نقاط مختلف به دست آمده است. متاسفانه تمام 16 ترکیب مذکور در هوای تهران با غلظت های بالا موجودند. با توجه به نتایج گرفته شده، منطقه 16 شهرداری با میانگین 950.47 ng/m3،بیشترین و منطقه 2 شهرداری با میانگین 19.59 ng/m3،کمترین مقدار ترکیبات PAHs را داشته اند.

رشد سریع و روز افزون مصرف بنزین در کشور از یک سو و وجود ذخایر غنی گاز طبیعی که ایران را در دومین جایگاه از این نظر در سطح بین المللی قرار داده است، موجب شده جایگزینی گاز طبیعی فشرده (CNG) به جای بنزین در بخش حمل و نقل به یکی از مهم ترین اولویت های بخش انرژی در کشور تبدیل شود. ناوگان تاکسی رانی شهر تهران به منزله یکی از بخش های حمل ونقل عمومی از مهم ترین مصرف کنندگان بنزین محسوب می شود که زمینه سازی برای استفاده از CNG به جای بنزین در این بخش می تواند عامل موثری در همگانی شدن و توسعه سریع تر CNG در کشور باشد. در این مطالعه، پس از بررسی ساختارهای تولید، توزیع و انتقال گاز طبیعی در کشور، آخرین وضعیت توسعه صنعت CNG در ابعاد بین المللی و نیز در ایران بررسی شده است. در ادامه پس از طرح مبانی نظری امکان سنجی اقتصادی، مدل نرم افزاری مطالعه سودآوری جایگزینی که در محیط Excel اجرا شده و نتایج مدل در چند سناریو مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد، جایگزینی CNG به جای بنزین در تاکسی های شهر تهران از نظر اقتصادی، طرحی توجیه پذیر است. همچنین، نتایج تغییر برخی مشخصه های ‏موثر در مدل از جمله میزان مصرف گاز پس از جایگزینی، تغییر در هزینه های سرمایه گذاری و تغییر در قیمت گاز و بنزین نشان می دهد طرح از سودآوری بالایی برخوردار بوده و در کلیه سناریوهای محتمل مورد بررسی، همچنان توجیه پذیر است.

اصلی ترین عامل ایجاد نگرانی در آبیاری زمین با فاضلاب شهری، حضور فلزات سنگین و ورود آنها به زنجیره غذایی انسان و جانوران است. هدف از پژوهش حاضر، ارزیابی اثر آبیاری با فاضلاب شهری بر تجمع عناصر سنگین سرب و روی در اعماق مختلف خاک (عمق0-15، 15-30 و 30-60 سانتیمتری) و اندام های درخت زیتون (برگ و میوه) در فضای سبز شهر تهران است. این مطالعه در جنوب تهران در قالب طرح تصادفی نظا م مند با سه تکرار و با گونه زیتون (Olea europaea L .)، در دو سطح آبیاری با فاضلاب شهری و آبیاری با آب چاه ( طی 7 سال) انجام گرفت. در این تحقیق، در هر یک از تیمارها (آبیاری با آب چاه و آبیاری با فاضلاب)، سه قطعه نمونه با پراکنش تصادفی نظام مند انتخاب شد. در هر یک از قطعات، نمونه های برگ، میوه درختان زیتون و خاک (عمق 0-15، 15-30 و 30-60 سانتیمتری)، برای تجزیه و تحلیل در سه نوبت برداشت شدند. همچنین برای تعیین غلظت فلزات سنگین (Pb و Zn) نمونه ها، ابتدا در اسید هضم و سپس از دستگاه جذب اتمی استفاده شد. با توجه به نرمال بودن داده ها، از آزمون t  غیر جفتی استفاده شد. نتایج نشان داد که استفاده از فاضلاب شهری (طی 7 سال) در آبیاری زیتون‏کاری باعث افزایش معنی دار غلظت عناصر سنگین (Pb و Zn) در خاک و برگ درخت زیتون شده است اما سبب افزایش غلظت این عناصر در میوه های زیتون نشده. کاربرد طولانی مدت فاضلاب شهری ممکن است باعث افزایش عناصر سنگین در خاک و بافت های گیاهی شود.

یک راه حذف بیولوژیکی گوگرد، استفاده از باکتری هاست. بیشترین گونه های باکتریایی برای حذف ترکیبات گوگردی غیر آلی، گونه های تیوباسیلوس فرواکسیدانس، تیوباسیلوس تیواکسیدانس و تیوباسیلوس اسیدوفیلوس هستند. برای بررسی نقش باکتری های مزوفیل تیوباسیلوس فرواکسیدانس و تیوباسیلوس تیواکسیدانس در حذف گوگرد از زغال، ابتدا نمونه زغال تجزیه و آزمایش های حذف گوگردی در کشت های خالص و مخلوط باکتری های تیوباسیلوس فرواکسیدانس و تیوباسیلوس تیواکسیدانس انجام شد. اکسیداسیون میکربی پیریت که بیشترین منبع گوگرد غیرآلی در زغال است، یک فرآیند چند مرحله ای پیچیده است که سرعت این فرآیند 1000 بار بیشتر از نوع شیمیایی آن است. نتایج به دست آمده از استعمال باکتری ها نشان داد که کشت خالص تیوباسیلوس تیواکسیدانس در محیط بدون گوگرد عنصری 0.36 میلی مولار و در محیط واجد گوگرد عنصری 7.43 میلی مولار و تیوباسیلوس فرواکسیدانس به ترتیب 0.19 و 1.37 میلی مولار اسید سولفوریک تولید کرده است. میزان اسید سولفوریک تولید شده در کشت مخلوط باکتری ها نیز به ترتیب 0.92 و 7.86 میلی مولار نشان داد. بنابراین بهترین کارایی در حذف گوگردی، استفاده از کشت های مخلوط تیوباسیلوس فرواکسیدانس و تیوباسیلوس تیواکسیدانس است که شرایط بهینه آن درصد وزنی جامد کمتر از 3، دمای 30 تا 35 درجه سلسیوس،pH  برابر 2 و زمان 16 روزاست. مطالعه این نوع از میکروارگانیزم ها دارای اهمیت اقتصادی زیاد است و راه حلی را نسبت به مسائل محیط زیستی که بیشتر کشورها با آن روبه رو هستند فراهم می کند.

امروزه آلودگی هوا یکی از مسایل عمده شهرهای بزرگ جهان محسوب می شود. انسان روزانه حجم عظیمی از انواع آلاینده های غیر سازگار با سازوکار های طبیعی را درهوا منتشر می کند. با توجه به موضوع برنامه ریزی، استفاده از تکنیک‏ های مناسب پیش بینی از جمله عوامل موثر در اهداف سازمان ها به شمار می رود. با درنظر گرفتن اهمیت آلودگی هوا در سلامت بشر، پیش بینی شاخص آلودگی می تواند کمک موثری برای تصمیم گیری های آینده باشد. در تحقیق حاضر ابتدا با توجه به مواد آلوده کننده هوا، سری زمانی یک ساله شاخص استاندارد آلودگی هوا (PSI) به صورت روزانه (365 روز) از طریق ایستگاه سنجش آلودگی هوای شیراز و با توجه به استانداردهای کیفیت هوا به دست آمد. سپس به منظور پیش بینی شاخص آلودگی هوا روش های مختلف رگرسیونی و غیررگرسیونی مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به معیارهای اندازه گیری خطا (MAPE)، مدل ARMA (فرآیند خود توضیح میانگین متحرک) به عنوان بهترین مدل برای پیش بینی شاخص آلودگی هوا انتخاب شد. لازم به ذکر است که چگونگی انتخاب مدل مناسب (ARMA (3,3)) شامل سه مرحله است: 1) شناسایی مدل مورد استفاده، 2) برآورد مشخصه های مدل، 3) بررسی مدل منتخب بوسیله معیارهای مناسب. نتایج نشان داد که این مدل قادر است آلودگی شهرستان شیراز را با دقت بیش از 95 درصد برای یک دوره بعد پیش بینی نماید.

امروزه مطالعات و بررسی های بیوکلیمای انسانی، پایه و اساس برنامه ریزی های شهری، عمرانی، سکونتگاهی، معماری، جهانگردی و غیره است و نتایج به دست آمده از این پژوهش ها می تواند در اسکان بشر و توسعه سکونتگاههای موجود بهره برداری شود. در این مقاله سعی شده است آسایش، یا عدم آسایش انسان بر اساس مدل ها و شاخص های زیست اقلیمی بیکر، ترجونگ، فشار عصبی و ترموهیگرومتریک با استفاده از شناسنامه آماری ایستگاه هواشناسی سینوپتیک شهر قم طی سالهای 1986–2005 ارزیابی شود. بنابراین با توجه به ویژگی های اقلیمی منطقه مورد مطالعه، اعمال روش های مذکور می تواند راهنمای مناسبی در بهره برداری از شرایط محیطی باشد، نتایج حاصل از این مقاله نشان می دهد که منطقه در طول سال از نظر بیوکلیمایی، از شرایط فوق العاده داغ تا بسیار خنک برخوردار است. در این مدل ها و شاخص ها، رهنمودها و ارزیابی های لازم از نظر آسایش، یا عدم آسایش انسان در مواقع مختلف سال، مناسب با ویژگی ها و خصوصیات اقلیمی شهر قم ارایه می شود، که می تواند پایه و اساس بسیاری از برنامه ریزی های عمرانی در این شهر شود.

با توجه به این که در مناطق با اقلیم خشک، آب به عنوان مهم ترین عنصر، نقشی حیاتی در شکل گیری و بقای سیستم های طبیعی، اقتصادی و اجتماعی دارد، ارایه روشی جدید و بهینه در بهره برداری از منابع آب این مناطق بسیار حایز اهمیت خواهد بود. احداث سد به منزله یکی از روش های مرسوم، که دارای آثار و پیامدهای محیط زیستی زیادی نیز است برای بهره برداری از منابع آب حوزه های آبخیز در چند دهه اخیر مورد توجه سیاستمداران قرار گرفته است. تامین هر چه بیشتر آب در این مناطق، ضرورت ارایه روشی جدید در بهره برداری از منابع آب را که دارای کمترین آثار و پیامدهای محیط زیستی است، ایجاب می کند. با این هدف، ارزیابی آثار محیط زیستیEIA  به عنوان ابزاری به منظور کاهش آثار و پیامدهای مذکور استفاده می شود که در آن بیشتر با نگاهی فرآیندی به فعالیت های دو فاز احداث و بهره برداری از سد، به ارایه راهکارهای کاهش آثار و پیامدها پرداخته می شود. در این مقاله سعی شده است با نگاهی نو به این موضوع، روشی جدید در بهره برداری از منابع آب این مناطق ارایه شود. با این منظور، با انجام EIA بر روی سد مروست در استان یزد که با هدف تامین آب کشاورزی دشت مروست و جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی این دشت ساخته خواهد شد، روش استفاده تلفیقی (کریمی - صالحی) از منابع آب دشت مذکور پیشنهاد شد. در این روش با توجه به دبی آب ورودی به مخزن سد، تقویم آبیاری منطقه، سطح زیر کشت اراضی، سطح سفره آب زیرزمینی، به تناوب از آب مخزن سد و چاههای آب زیرزمینی استفاده خواهد شد. در صورت استفاده از این روش در مناطق خشک، ضمن بالا رفتن بازده آبیاری تا 96.1 درصد، آثار و پیامدهای منفی محیط زیستی به مقدار کمتری نیز بروز خواهدکرد.

وجود و تنوع سازمان های غیر دولتی مبین بلوغ اجتماعی و سیاسی هر جامعه است. امروزه یکی از نقش های سازمان های غیر دولتی، تلاش در جلب مشارکت های مردمی در حفاظت از محیط زیست است. به منظور بالا بردن میزان مشارکت این سازمان ها در زمینه حفاظت از محیط زیست، شناخت عوامل موثر از طریق تحقیق علمی ضروری است که در مواقع هدف این تحقیق را پی ریزی می کند. جامعه آماری تحقیق حاضر را 100 نفر از اعضای هیات مدیره مربوط به 20 سازمان غیر دولتی فعال در زمینه محیط زیستی مستقر در استان تهران تشکیل داده اند. ابزار تحقیق پرسشنامه ای است که قابلیت اعتماد آن از طریق پیش آزمون و محاسبه آلفای کرونباخ برای هر یک از عوامل مورد بررسی، شامل عوامل فرهنگی، اطلاعاتی، مدیریتی، اجتماعی، اقتصادی و انگیزشی بالاتر از 80 درصد حاصل شد. نتایج تحقیق نشان داد که هیچ گونه تفاوت معنی داری بین مردان و زنان در رابطه با میزان مشارکت در فعالیت های زیست محیطی وجود ندارد (p=0.291) نتایج حاصل از ضریب همبستگی، گویای رابطه معنی داری است که بین میزان مشارکت با سن و سابقه فعالیت های محیط زیستی در سطح p=0.01 و میزان تحصیلات در سطح p=0.05 وجود دارد.نتیجه تحلیل رگرسیون نیز نشان دهنده توانایی پیش بینی 48.8 درصد واریانس بین متغیرهای میزان تحصیلات، سابقه فعالیت های محیط زیستی، عوامل اجتماعی (فراهم کردن زمینه های لازم برای فعالیت های اجتماعی، ارتباط متقابل بین ذی نفعان و مسوولان) و عوامل اطلاعاتی (آشنایی با فرآیند و روش های مشارکتی و آگاهی از ظرفیت های مشارکتی مردم) است.