معماری و شهرسازی آرمان شهر
سال:1403 | دوره:17 | شماره:47 |تعداد مقالات:10

یکی از عرصه های مهم در حوزه مدیریت شهری، نحوه عملکرد شورای شهرها در خصوص بررسی و تصویب مصوبات است. اهمیت این عرصه از این جهت است که این مصوبات بر شئون مختلف زندگی شهروندان تأثیر می گذارند. همچنین با توجه به پارادایم مشارکت عمومی گروه های ذی نفع و ذی نفوذ در فرآیند تصمیم سازی و تصمیم گیری ها و این که در نظام شهرسازی ایران، اعضای شورای شهر به عنوان نمایندگان منتخب مردم اقدام به تصمیم گیری درباره موضوعات و چالش های مختلف شهری می نمایند؛ بررسی و توجه به این حوزه از ضرورتی دوچندان برخوردار است. به همین دلیل، این پژوهش با اتخاذ رویکرد پراگماتیک به دنبال بررسی یک تجربه ی واقعی تصمیم گیری در شورای اسلامی شهر تهران بوده تا فرآیند تدوین، بررسی و تصویب یک ایده در شورای شهر به صورت عملی مورد بحث و بررسی قرار گیرد. برای نیل به این هدف، از روش های تحلیل محتوا، مطالعه اسنادی و داستان روایی جهت بررسی متون نظری این حوزه، تحلیل اسناد و مدارک موجود و همچنین حواشی و فرآیندهای عملی انجام شده برای تدوین، بررسی و تصویب مصوبه ی موردنظر بهره برده اند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که رویکرد پراگماتیستی می بایست در فرآیند بررسی طرح ها، برنامه ها و مصوبات عرصه شهر و شهرسازی بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. اتخاذ این رویکرد و توجه به تجارب واقعی عرصه عمل (در حوزه تصمیم سازی و تصمیم گیری) نظریه پردازان را متوجه این نکته خواهد ساخت که ذی نفعان (ولو در ظاهر بی ارتباط با موضوع) در شهرها از قدرت های پنهانی برخوردارند که می توانند یک طرح شهری را مختل کرده و یا عملکرد آن را ارتقاء دهند. همچنین فرآیندهای مرتبط با مدیریت شهر فارغ از تمام ابعاد موثر آن بر شهرها، نگرانی های زیادی را برای نهادهای صاحب قدرت ایجاد کرده که چگونگی تعامل با ایشان، توانمندی های خاصی را برای برنامه ریزان شهری طلب می کند، این توانمندی ها با بررسی تجارب عرصه عمل و واقعیت های موجود جامعه به دست می آید.

معماری سنتی ایران به خصوص خانه های آن متاثر از هویت و ارزش های فرهنگی مردمان آن است. از جمله اصول مسکن سنتی ایران رعایت محرمیت و سلسله مراتب آن در ساختار خانه های سنتی است. تحلیل و بررسی روابط فضایی این بناها از منظر محرمیت، می تواند ما را در حفظ و ایجاد محرمیت در ساختار مسکن امروزی یاری دهد. برای شناسایی روابط فضایی و استفاده از آن به عنوان الگویی مناسب، می توان از نظریه نحو فضا استفاده کرد. با کمک این نظریه می توان روابط اجتماعی را در یک بنا فهمید و آن ها را تجزیه و تحلیل نمود. به منظور تحلیل و آنالیز اطلاعات در این پژوهش با انتخاب نمونه هایی از خانه های سنتی دوره قاجاریه با ساختار پلانی متفاوت و متعدد، به کمک متد شناخت کمی از طریق تکنیک های چیدمان فضا و از نرم افزار دپس مپ استفاده شده است. در این پژوهش از آنالیز های 1VGA به عنوان آنالیز اصلی برای بررسی روابط فضایی مجموعه استفاده شده است. با کمک این آنالیز شاخص عمق و دو شاخصه یکپارچگی بصری و پیوستگی برای هشت نمونه موردی انجام شده و نیز با بررسی مقایسه ای این دو شاخص، موضوع سلسله مراتب محرمیت در ساختار نمونه های موردی مورد تحلیل قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که خانه هایی که دارای یک حیاط می باشند و یا ساختار پلان آن ها به نحوی است که اغلب فضاهای خانه اطراف یکی از حیاط ها سازماندهی شده اند، در قیاس با نمونه های با حیاط متعدد و مشابه از نظر ابعاد و شکل، دارای الگوی منظم تری از سلسله مراتب محرمیت در فضاهای عمومی تا خصوصی می باشند و این موضوع قابلیت درک فضا را برای کاربر آسان می نماید و یا به عبارتی خوانایی فضا ها در این نوع نمونه ها بیش تر بوده؛ اگر چه محرمیت در خانه های با حیاط متعدد نسبت به خانه هایی که دارای یک حیاط می باشند، بیش تر رعایت شده است.

مهارت های شناختی، راهبردها و علائم اختصاری هستند که در رمزگذاری و رمزگشایی محیط در خدمت کاربر بوده و به فرآیند شناختی وی سرعت می بخشند. با توجه به این که سطوح اولیه شناخت فضایی در سنین پایین تر انعطاف پذیری بالاتری دارد، این پژوهش نخست با شناسایی کدهای مشترکی که کودکان برای شناخت محیط و تبیین نقشه های شناختی به کار می برند و سپس درک روابط میان آن ها، راهبردهایی برای بهبود عملکرد معماری در تقویت مهارت های شناخت فضایی کودکان ارائه می دهد. برای این منظور، از روش تحقیق ترکیبی دلفی، پیمایشی و موردپژوهی استفاده شده است. پس از مطالعه پژوهش های پیشین، با بررسی نظرات 18 متخصص، معیارهای پژوهش شناسایی، و با فرآیند تحلیل سلسله‏مراتبی (AHP) اولویت بندی شدند. سپس این عوامل با مطالعه ای تطبیقی در نمونه‏های موردی، و سنجش نظرات 412 کودک 9 تا 12 سال، توسط نرم‏افزار SPSS نسخه 24 مورد بررسی قرار گرفتند. یافته‏ها نشان داد مهارت‏های شناخت فضایی در سه مرحله جمع‏آوری، بازگشت‏پذیری و طبقه‏بندی اطلاعات تقویت می‏شود. نتیجه آزمون رگرسیون نشان می‏دهد که میزان تغییرات مهارت‏های شناختی کودکان در رابطه با جمع آوری و ذخیره سازی ذهنی اطلاعات (داده های فیزیکی محیط) 0.875 است. این وابستگی برای بازیابی و تجسم اطلاعات 0.809 (داده های نمادین محیط) و برای طبقه بندی اطلاعات (تعامل انعطاف پذیر با محیط، کنترل و تغییر آن) 0.808 خواهد بود. برای این منظور تعامل با محیط و انعطاف پذیری آن، عامل مؤثری است. همچنین، درگیری حواس متعدد، هم برای جمع آوری و هم بازگشت پذیری اطلاعات و تصویرسازی محیط دارای اهمیت می باشد. تامین شرایط آسایش محیطی، انجام فعالیت‏های گروهی، توجه به قابلیت‏های فرم و نشانه‏های کانونی از دیگر راهبردهای طراحانه موثر می‏باشند.

فلسفه فرانوگرا (پست مدرن) را واکنشی مشروع به یکنواختی دیدگاه عام عصر نو (مدرن) نسبت به جهان به شمار آورده اند. حال آن که با فلسفه فرانوگرا یا تامل پساساختارگرایانه، این ایده مطرح می شود که صورت های معرفتی دیگری هم ممکن است. چیزی که اکنون است تنها شیوه ممکن نبوده است. شهر انسان محور در این شیوه جدید چیست؟ قابل درک هم است که روشن ساختن منشأ، معانی و کارکردهای چندوجهی شهرها در سنت فلسفی جایگاه برجسته ای را اشغال کرده است. با توجه به تحولات شناختی و ظهور عصر تفکرهای مختلف فلسفی لزوم پرداخت به مسئله انسان محوری شهر متناظر با این تفکرها جهت مواجهه حقیقی با شهر خود را نمایان می سازد. ما در این جا مسئله انسان (محوری) را در فلسفه فرانوگرا و فلسفه شهر گردهم می آوریم. هدف پژوهش حاضر، فهم شهر انسان محور در تفکر فلسفی فرانوگرا می باشد. پژوهش حاضر از نوع بنیادین بوده که بر مبنای رویکرد کیفی و روش توصیفی- تحلیلی، با بهره گیری از فلسفه فرانوگرا به بازیابی و یا باز تفسیر (تدقیق) و استخراج مفاهیم مرتبط با موضوع مربوطه (شهر انسان محور) در فلسفه شهر می پردازد. مطابق با نتایج حاصله، آن چه در عصر باستان به مثابه یک کل سوبژکتیو در کنار امر ابژکتیو، جهان های جداگانه ای را شکل می داد و در عصر نو همراه با هگل و دیالکتیک اش، در تقابل با هم به امر جزمی دیگر ختم می شده در عصر فرانوگرا در فرم جهان خیالی (تصوری) و جهان ادراکی (عینی) در تضاد با هم به امر جزمی بدل نمی گردند و از سوی دیگر جا برای ظهور «دیگری» یا همان عنصر و جهان سومی یعنی جهان زیسته فراهم می گردد.

ساختار خانه، به عنوان سرپناه اصلی خانواده، در طول تاریخ، پیوسته در حال تغییر بوده و از عوامل مختلفی نظیر اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و آیین متأثر شده است. محققین، فرهنگ را به عنوان مهم ترین عامل تأثیرگذار بر شکل و فرم خانه می دانند. به بیانی دیگر مسکن پدیده ای فرهنگی است و هدف آن ایجاد یک واحد اجتماعی فضایی است که بیش تر تحت تأثیر خانواده و فرهنگ اعضای آن می باشد تا ساختارهای قدرت در جامعه. بحث راجع به فرهنگ و فرهنگ زندگی، واژگان دیگری را نیز در ذهن پررنگ می سازد، از جمله شیوه ی زندگی و سبک زندگی. در این بین، سبک زندگی به عنوان یکی از پارامترهای اصلی فرهنگ، بیش ترین تأثیر را بر ساختار فضایی خانه می گذارد. هدف از پژوهش حاضر ارزیابی تأثیر مؤلفه های سبک زندگی بر ساختار فضایی خانه های معاصر در شهر قزوین است. پژوهش حاضر با روش ترکیبی و در دو گام صورت گرفته است. در گام اول با روش کیفی و با مطالعات کتابخانه ای به صورت توصیفی- تحلیلی، ادبیات موضوع به منظور استخراج مؤلفه های سبک زندگی و مؤلفه های ساختار فضایی مورد بررسی قرار گرفت. در گام دوم مؤلفه های استخراجی از گام اول، طی مصاحبه هایی نیمه ساختار یافته در جامعه نمونه بررسی شد. نتایج مشخص می کند که رابطه معناداری میان سبک زندگی و ساختار فضایی خانه وجود دارد که در این راستا «روابط اجتماعی»، «نیازهای بومی»، «مد» و «نیازهای اعتقادی» به ترتیب بیش ترین ارتباط را با ساختار فضایی خانه در جامعه نمونه دارند.

گسترش فرسودگی بافت های تاریخی ایران و عدم توان فنی و اجرایی نهادهای رسمی (دولت و شهرداری) در مرمت و احیای آن ها ضرورت پژوهش حاضر با هدف طراحی مدل مرمت و احیای پایدار بافت های تاریخی بر پایه حضور و دخالت مستقیم مردم در مرمت و احیای محلات تاریخی ایران است. سرمایه اجتماعی مهم ترین متغیر تأثیرگذار بر مشارکت شهروندان در رویدادهای اجتماعی است و همواره وابسته به سه متغیر مشارکت، اعتماد و انسجام اجتماعی است. سه متغیر ذکرشده همواره بر یکدیگر اثر مستقیم گذاشته و تقویت سرمایه اجتماعی وابسته به تقویت این متغیرها است که مدل پیشنهادی این پژوهش بر این اصل استوار است. روش شناسی این پژوهش بر پایه پژوهش های کیفی و از نوع توصیفی- تحلیلی و بر حسب هدف کاربردی می باشد. در این پژوهش داده های حاصل از مطالعات مرتبط به روش قیاسی و حرکت از کل به جزء تحلیل و متغیرهای موضوع سرمایه اجتماعی و مولفه های موثر بر آن ها استخراج، دسته بندی و وزن دهی شد. در ادامه به روش استقرایی و حرکت از جزء به کل، چارچوب نظری مدل پیشنهادی در جهت تقویت این مولفه ها و بر اساس فرهنگ بومی محلات تاریخی ایران، طراحی شد. تقویت متغیرهای اعتماد و مشارکت اجتماعی با راه اندازی نظام های غیر رسمی پایدار در جامعه سنتی ایران و تقویت متغیر انسجام اجتماعی با شناخت دقیق زمینه، آموزش، تبادل اطلاعات و تأکید بر پرورش ارزش های مشترک، فرصت های برابر و رفع چالش ها و کمبود های مشترک در محلات تاریخی هدف امکان پذیر است. مدل پیشنهادی تحت عنوان مدل توانمندسازی از یک طرف با تفویض اختیار به مردم و معتمدین محلی آن ها (نهادهای غیر رسمی) در تصمیم سازی، تصمیم گیری، اجرا، ارزیابی و کنترل طرح ها و برنامه ها و از طرف دیگر با تسهیلگری نهادهای رسمی در حل مشکلات و کمبودها، امکان توسعه پایدار مرمت و احیای محلات تاریخی ایران را فراهم می کند.

مدارس سلجوقی نقطه عطفی در معماری مدارس ایران می باشند. آن ها واجد ویژگی هایی بودند که مدارس بعدی نیز، از اصول آن پیروی کردند. اما مسأله آن است که الگوی کالبدی مدارس دوره سلجوقی و پس از آن تحت تأثیر کدام گونه بناها می باشد و پیشینه معماری عناصر اصلی فضایی و الگوهای مؤثر در شکل گیری و تکامل فضایی این مدارس چیست؟ این نوشتار بر آن است که پیشینه کالبدی مدارس رسمی که از دوره سلجوقی به بعد در ایران بنا شدند را بیابد. برخی پژوهشگران نظریاتی در مورد ریشه مدارس داده اند که هر کدام ریشه مدارس را منتسب به گونه بنایی خاص دانسته اند. اما نگارندگان، با توجه به عدم وحدت نظریات و با نگاهی اصلاح گرایانه به رویکرد تاریخی- تکاملی و نظر به چندعملکردی بودن کالبد مدارس، بر این عقیده اند که الگو یا الگوهایی خاص در شکل گیری مدارس سلجوقی و تکامل آن ها مؤثر بوده اند. بنابراین در این مقاله، با روش تاریخ پژوهی، موردپژوهی و نیز با روشی توصیفی- تحلیلی، ابتدا الگوهای گونه بناهای مؤثر بر عناصر کالبدی مدارس سلجوقی (گونه اولیه) و مدارس پس از آن دوره (گونه متکامل) بررسی و سپس مورد تحلیل کالبدی قرار گرفت. یافته ها نشان می دهد که ریشه هر کدام از عناصر اصلی مدارس سلجوقی و پس از آن، با توجه به عملکرد خاص خود، موروث بناهای مختلف و تحت تأثیر الگوهای این بناها می باشند و ریشه مدارس سلجوقی (گونه اولیه) الگوی نه بخشی درونگرای هخامنشی و ریشه مدارس پس از سلجوقی (گونه متکامل)، ترکیب الگوی نه بخشی دورنگرا و برونگرای هخامنشی می باشد. به طور کلی الگوی نه بخشی هخامنشی، سلول اولیه شکل گیری مدارس سلجوقی و پس از آن است. این کهن الگو با توجه به غنای معنایی و قابلیت انعطاف پذیری کالبدی همچنان می تواند به سان یک الگوی طلایی در طراحی فضاهای آموزشی لحاظ گردد.

یافتن شغل متناسب با رشته تحصیلی در دانشگاه، از مطالبات فارغ التحصیلان در هر نظام آموزشی می باشد. فارغ التحصیلان رشته معماری به دلیل افزایش تقاضا در سال های اخیر با چالش های اساسی در ابتدای ورود به حرفه مواجه می باشند. هدف از این پژوهش ترکیبی آسیب شناسی مشکلات فارغ التحصیلان معماری دانشگاه های شهر ارومیه در ابتدای ورود به حرفه و ارائه راهکارهایی در جهت آموزش دانشگاهی همسو با حرفه می باشد. در بخش کیفی، تجزیه و تحلیل داده ها که از طریق مصاحبه با اساتید و مهندسان معماری و مبتنی بر نظریه های حاصل از مرور منابع کتابخانه ای گردآوری شده، بر اساس نظریه زمینه ای انجام گردیده است. در بخش کمی از روش پژوهش توصیفی- تحلیلی استفاده شده و تجزیه و تحلیل داده ها از طریق نرم افزار SPSS انجام گرفته است. جامعه آماری 100 نفر از فارغ التحصیلان مقطع کارشناسی معماری در سال های 1395 تا 1397 در دانشگاه های دولتی و آزاد ارومیه بوده و برای نمونه گیری فارغ التحصیلان از نمونه گیری هدفمند استفاده گردیده است. یافته های تحقیق بیان می نماید که شرایط متفاوت بازار حرفه ای با دانشگاه، مهارت های پایین فارغ التحصیلان، ضعف برخی از اساتید در انتقال مطالب و استفاده از شیوه های آموزشی نامناسب، تأکید بر آموزش نظری به جای آموزش کارگاهی، کمبود شرایط جذب در نهادهای دولتی و خصوصی از مشکلات اساسی فارغ التحصیلان می باشد و استفاده از اساتید با سابقه کار حرفه ای، همکاری بیش تر با سازمان نظام مهندسی جهت حضور دانشجویان در پروژه های اجرایی و گذراندن دوره های کارآموزی زیر نظر مهندسان مجرب، استفاده از آموزش ترکیبی و بازنگری در سرفصل آموزشی می تواند در حل این مشکلات مؤثر باشند. نتایج نشان می دهد که ریشه مشکلات فارغ التحصیلان معماری دانشگاه های شهر ارومیه در هنگام ورود به حرفه به ضعف سیستم آموزشی در تربیت معماران کارآمد باز می گردد و بازنگری در سرفصل آموزشی و ارتباط بیش تر با صنعت و آموزش نظری توأم با کار عملی و کارگاهی زیر نظر مهندسان باتجربه، در رشته معماری می تواند منجر به آموزش اصولی گردد.

نرخ بالای شهرنشینی، بهره کشی غیر اقتصادی از زمین و رشد نامتعارف فضای شهری نسبت به سیر شتابان رانت زمین و مسکن تاثیر اساسی داشته است، به طوری که هر گونه کنترل غیر نظام مند، زمینه های رانت زمین و مسکن شهری را ناممکن ساخته است. پژوهش حاضر به منظور ارائه بازتعریفی از مفهوم «کارآمدی نظریه ها در کنترل زمینه های رانت زمین و مسکن شهری» با استفاده از روش فراتحلیل و مرور نظام مند انجام گرفته است. در این راستا با تدوین راهبرد جستجوی مقالات در پایگاه های استنادی برتر، وضعیت نظریه های «رانت زمین ومسکن» با استفاده از فراتحلیل و روش مرور نظام مند مبتنی بر الگوی چهار مرحله ای (PRISMA) در نه بعد مفهومی پژوهش بررسی شد. در جستجوی اولیه 300 مقاله بین سال های 2000 تا 2022 شناسایی شدند. از این تعداد با قرار دادن مطالعات در پروتکل اختصاصی، تعداد 149 مطالعه نهایی برای ورود به فراتحلیل به شرح داده ها در نرم افزار سی ام ای1 انتخاب شدند. یافته های روش پژوهش نشان داد که میانگین اندازه اثرهای (ES) ترکیبی مدل ثابت 0.243 و مدل تصادفی 0.233 می باشند که هر دو از لحاظ آماری معنادار هستند. معناداری دو شاخص Q کوکران و مجذور (I) با ناهمگنی بالا بیانگر تاثیر مداخلات مبتنی بر متغیرهای نه گانه بر کاهش زمینه های رانت زمین و مسکن است. بر این اساس انتخاب مدل تصادفی به عنوان مدل فراتحلیل تایید شد. نتایج آزمون ها ازجمله ناهمگنی بالا، دقت و صحت بالای اطلاعات و نتایج، عدد بزرگ آماره "شاخص امن از تخریب"، همچنین نقش معناداری متغیرهای نه گانه در مداخلات مبتنی بر تاثیر بر زمینه های رانت زمین و مسکن به عنوان راهبردی فرانگر مورد تایید، قابل اعتماد و دارای اعتبار کافی است و سوگیری انتشار، نتایج را تهدید نمی کند.

سیمان، سنگ بنای ساخت و ساز مدرن، با نگرانی های مبرمی در مورد مصرف انرژی و آلودگی آن مواجه است این مطالعه به مقایسه رویکردهای بین المللی اکوسم و کارخانه سیمان لارستان در چارچوب "لید" می پردازد. در میان نگرانی های روبه رشد زیست محیطی این مطالعه با هدف ارزیابی کارایی انرژی و انتشار گازهای گلخانه ای در کارخانه های سیمان انجام شده است. به طور خاص، کارخانه بین المللی اکوسم و کارخانه سیمان لارستان را برای شناسایی شیوه های نوآورانه و زمینه های بهبود در چارچوب LEED مقایسه می کند. سوال اصلی حول محور این است که کدام استراتژی به طور موثر پایداری در تولید سیمان را افزایش می دهد. تحقیق تطبیقی استفاده می شود، که تجزیه و تحلیل جامع مصرف انرژی، انتشار، شیوه های عملیاتی، کاهش ضایعات، جنبه های اقتصادی، ادراک ذینفعان و اثرات زیست محیطی کارخانه ها را تسهیل می کند. داده های کمی، از جمله قبض های انرژی و گزارش های انتشار گازهای گلخانه ای، مکمل بینش کیفی حاصل از مصاحبه با پرسنل کارخانه و اعضای جامعه است. تجزیه و تحلیل آماری و بررسی موضوعی برای رمزگشایی یافته ها استفاده می شود. مطالعه با استفاده از یک تحلیل مقایسه ای، دو کارخانه سیمان را با شیوه های متمایز ارزیابی می کند. رویکرد چند وجهی کارخانه بین المللی اکوسم برای بهره وری انرژی و کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در کنار روش های کارخانه سیمان لارستان قرار گرفته است. اندازه گیری های کمی تفاوت ها، موفقیت ها و چالش ها را در پروفایل های انرژی و انتشار آن ها ارزیابی می کنند و در نهایت توصیه های عملی ارائه می دهند. کارخانه بین المللی اکوسم به عنوان یک پیشگام در بهره وری انرژی ظاهر می شود و از شیوه های نوآورانه همسو با اصول LEED برخوردار است. این ها شامل تکنیک های تولید پیشرفته، فناوری جذب و ذخیره کربن (CCS)، استفاده از انرژی های تجدیدپذیر، سوخت های جایگزین، بازیابی حرارت هدررفته و نظارت جامع است. در مقابل، تلاش های کارخانه سیمان لارستان کم تر جامع به نظر می رسد و نیاز به بازنگری اساسی برای همسویی با اهداف پایداری دارد.