نامه فرهنگستان
سال:1403 | دوره:23 | شماره:3 |تعداد مقالات:10

یکی از اهداف سرایش شاهنامه‏‏ ‏ ‏های تاریخی در عصر عثمانی مشروعیت بخشیدن به خاندان عثمانی و ثبت تصویری مطلوب از فرمانروایی ایشان بوده است. منظومۀ حماسی ‏ـ ‏‏ ‏ ‏تاریخی تاریخ سلطان سلیمان نخستین اثر سید لقمان اورموی، سومین شاهنامه‏چی دربار عثمانی، است. در این مقاله، با استفاده از روش تحلیل گفتمان انتقادی وندایک، تلاش لقمان برای خلق تصویری ستوده از سلطان سلیمان و خاندان عثمانی و مشروعیت‏‏ ‏ ‏بخشی به ایشان در تاریخ سلطان سلیمان بررسی شده است تا نقش شاهنامه‏‏ ‏ ‏نویسان در تثبیت حکومت عثمانی بهتر آشکار گردد. بنا بر نتایج این بررسی، لقمان از صفات، القاب و تشبیهات بسیار مثبتی در توصیف قطب خودی (شاهان عثمانی، سلطان سلیمان، سپاهیان و سرداران وی) استفاده کرده و بارها کشورگشایی و نبردهای ایشان را به شکلی مبالغه‏ آمیز وصف کرده است. در مقابل، قطب غیرخودی، یعنی دشمنان عثمانی، با صفات بسیار نکوهیده توصیف شده‏‏ ‏ ‏اند و حتی دلاوری و مقاومت دشمن به حیله‏‏ ‏ ‏گری یا خیره‏‏ ‏ ‏سری آنها نسبت داده شده است. شاعر بیش از همه از گفتمان مذهبی در جهت مشروعیت‏‏ ‏ ‏بخشی به قطب خودی بهره برده و تمام نبردهای سلیمان و سپاهیانش را غزا در راه حق، با هدف تحکیم و نشر اسلام و نابودی کفار، نشان داده است. در مقابل، دشمنان عثمانی با صفات ضدّدینی (مانند کافر و شیطان) وصف شده اند و شکستشان نتیجۀ دشمنی با خداوند بیان شده است. لقمان از گفتمان شاهنامه نیز در خلق تصاویر مورد نظر خود بهره برده است. درمجموع، شاعر از انواع ابزارهای زبانی و بلاغی استفاده کرده است تا تصویر دلخواه ممدوحان خود را ترسیم کند و به شاهان عثمانی مشروعیت بخشد.

بازسازی و مطالعۀ تحول و تطور مرزهای ایران عصر صفوی با امپراتوری عثمانی اهمیت بسیاری در مشخص کردن سابقۀ چهارصدسالۀ گسترۀ سیاسی ایران دارد. قدرت مهیب عثمانی و ستیزه ‏جویی ‏های میان دو دولت، آناتولی (آسیای صغیر)، آذربایجان و قفقاز را صحنۀ بیشترین درگیری ‏ها ساخته بود. از همین بابت موضوع اصلی این مقاله تحولات مرزهای غربی ایران با تأکید بر آناتولی (آسیای صغیر) است. از آنجا که برآمدن صفویان با توسعۀ نقشه ‏نگاری نوین در اروپا هم زمان بود، اکنون نقشه ‏های تاریخی متعددی از ایران و عثمانی در دست است که می ‏توان آنها را مرجعی دست اول برای بررسی جغرافیای تاریخی ایران و سرزمین ‏های پیرامون در آن هنگام دانست. این پژوهش به روش کتابخانه ‏ای و با رویکردی توصیفی- تطبیقی- تحلیلی به معرفی و مطالعۀ نقشه ‏های تاریخی می ‏پردازد و به این پرسش ‏ها پاسخ می‎دهد: تحولات مرزی ایران و عثمانی در عصر صفوی چه نمودی در نقشه ‏های تاریخی آن عصر دارد؟ آیا تحولات مرزهای نیمۀ غربی ایران ـ به‎ویژه با آناتولی ـ را می‎توان در نقشه ‏های تاریخی بازسازی کرد؟ براساس یافته ‏ها، نقشه ‏ها با توجه به ماهیت تصویری ‏شان به نحوی شفاف، گویای آن‎اند که نه تنها سرزمین ‏های همجوار امروز ایران با ترکیه و عراق و در خلیج ‏فارس، غالباً و عموماً تعلق به دولت صفوی  داشته ‏اند، بلکه گسترۀ وسیع قفقاز و نواحی شرقی دریاچه وان نیز به استناد نقشه ‏ها بیشتر در قلمروی ایران بوده ‏اند تا عثمانی. هرچند این نواحی بارها صحنه کشاکش ‏ و دست ‏به ‏دست شدن بین دو دولت عثمانی و صفویه بوده ‏اند.

مُصرَّحَةُالأَسماء  فرهنگی عربی به فارسی است که به قلم لطف ‏اللّه بن ابی ‏یوسف حلیمی، لغت ‏شناس عثمانی ‏تبار قرن نهم هجری، در سرزمین عثمانی تألیف شده ‏است. این کتاب، باوجود ‏ آن ‏که عموماً فرهنگ دوزبانۀ عربی ـ فارسی شناخته می‎شود، معادل ‏های ی ترکی ‏ در برخی از مدخل ‏ها دارد که به نظر می ‏رسد در مطالعات لغت‎شناختی در حوزۀ زبان ترکی کهن به ‏ویژه ترکی عثمانی شایان توجه باشد. پژوهش حاضر حاصل تحقیق و بررسی معادل ‏ ‏های ترکی این فرهنگ است که در هشت جنبۀ شیوۀ درج و ترتیب معادل ‏ها، شمار و تعدّد برابرنهادها، زبان مبدأ لغات ترکی، شیوۀ ترجمه، چندگانگی املایی و تلفّظی، صورت ‏های مشکول، واژه ‏های دخیل و بررسی موضوعی واژه ‏ها ارائه گردیده است. 

نوشتن فرهنگ ‏های منظوم عربی به فارسی پیشینه ‏ای کهن دارد. این فرهنگ ‏ها بیشتر به منظور آموزش نوآموزان نوشته می ‏شده است و تألیف تعداد زیادی از این فرهنگ ‏ها در آناتولی نشان ‏گر نیاز فراوان مردم آن ناحیه به آشنایی با لغات فارسی و گستردگی استفاده از زبان فارسی در آن سرزمین است. بررسی و تحلیل محتوای فرهنگ ‏های عربی به فارسی، از  جهت پیدا کردن معانی خاص برخی از لغات فارسی نیز دریافتن تلفّظ برخی از لغات فارسی در یک قلمرو جغرافیایی خاص، ضروری است . در مقالۀ حاضر سه فرهنگ منظوم عربی-فارسی منتشرنشدۀ پدیدآمده در آسیای صغیر  (مرقاة ‏الادب تألیف احمدی کرمیانی، تحفۀ علائی اثر محمّد بن البوّاب و تحفة ‏الفقیر اثر تتماجی )، از آثار اواخر سدۀ هشتم و اوایل سدۀ نهم هجری قمری، بررسی شده است. دست نویسی از این سه فرهنگ در کتابخانۀ لالااسماعیل به شمارۀ 644 موجود است که منبعِ  اصلی نویسندۀ مقالۀ حاضر در بررسی این سه فرهنگ بوده است. روش این پژوهش کتابخانه ‏ای، با استفاده از تحلیل محتوا همچنین مقایسۀ تطبیقی است. در این مقاله، با بررسی منابع مختلف، نکاتی تازه دربارۀ مؤلفان این فرهنگ ‏ها و ممدوحین آنها بیان شده است؛ همچنین به تحلیل ساختار این سه فرهنگ، شیوۀ فرهنگ  ‏نویسی مؤلفان آنها، میزان بهره ‏گیری این فرهنگ ‏ها از فرهنگ ‏های پیش از خود و ضعف ‏ها و قوّت ‏های این سه فرهنگ پرداخته شده است.     

در بازشناسی رویدادها و تحولات تاریخی، نقش اَسناد بسیار برجسته است و بدون بررسی آنها بخش عمده ای از واقعیات گذشته از نگاه پژوهشگران مکتوم می‏ماند. هدف این اثر بازخوانی و بازشناسی گزارش مفصّل و بسیار ارزشمند مسیو کُله، مفتش کل وزارت امور خارجۀ ایران، در باب کنسولگری‏های ایران در مملکت عثمانی است. این گزارش حاوی اطلاعات گران بهایی است در باب روزگار و شرایط ایرانیان مسلمان و ارمنی در خاک عثمانی، عملکرد نامناسب کارگزاران ایرانی و عثمانی نسبت به اتباع ایرانی در آن دیار، تقلب و فساد در میان مأموران این دو مملکت، تأثیر مشروطیت و تحولات پس از آن بر ایرانیان عثمانی و سوءاستفاده‏های مأموران آن کشور از نابسامانی‏‏ های ایران با تضییع حقوق ایرانیان در خاک عثمانی و نحوۀ ساماندهی تذکره و عایدات شانسلری در کنسولگری‏های ایران.

قسطنطنیه، که امروزه به نام استانبول شناخته می‏ شود، یکی از مهم‏ ترین شهرهای واقع‏ شده در مرز دو قارۀ اروپا و آسیاست که در طول تاریخ شاهد وقایع و فجایع فراوان بوده و بارها ویران و از نو ساخته شده است. در کتاب‏ های معتبر تاریخی، در باب این شهر، مطالب مفصّلی آمده است که در این مقاله، ضمن ذکر اجمالی آنها، رسائل سه‏ گانه‏ ای نیز معرفی خواهد شد. موضوع این رسائل، مطابق عناوین نسخ، «ذکر تاریخ قسطنطنیه و ایاصوفیه»، «تاریخ ایاصوفیه»، و «تاریخ فتح قسطنطنیه»  است، اما محتوای هر سه رساله مشابه یکدیگر و نقل داستان‏ گونه‏ ای در باب پادشاهی «اُستون‏ یانو» نامی، از فرزندانِ قسطنطین، و حکایت بنای کلیسایی با نام ایاصوفیه در زمان پادشاهی اوست.هریک از نویسندگان این رسائل از منبعی متفاوت استفاده کرده‏ اند؛ نویسندۀ کتاب ذکر قلعة قسطنطنیة و بناء اَیاصوفیة فی ‏ التّواریخ، احمد بن احمد المنشی الجیلانی، آن را از روی «رساله‏ ای مبنی بر تمهیدِ بناءِ اساسِ عمارتِ عالیۀ ایاصوفیّه، که از زبانِ رومی به فارسی ترجمه کرده بودند» بازنویسی کرده تا «مقبولِ طبعِ سلیم و خاطرِ مستقیمِ هر صغیر و کبیر آید». نویسندۀ تاریخ ایاصوفیه، درویش شمس، کتاب را مستقیم از زبان رومی به فارسی ترجمه کرده است. نویسندۀ تاریخ فتح قسطنطنیه نیز، در پاسخ به خواهش عزیزی، کتابی را که از رومی به ترکی ترجمه شده بوده، به فارسی دری ادا می‏ کند .هرچند به دلیل تشابه بالای این نسخ سه‎گانه، از نظر حجم مطالب و محتوا، انتخاب یکی و رجحان آن بر دیگری دشوار می‏ نمود، نسخۀ قلمی منشی گیلانی، به سبب ویژگی‏ های زبانی و ادبی آن، انتخاب و نقل شد. آنچه در ادامه آمده بخش دوم متن نسخه های مذکور است.

با افزودن اصطلاح استعارۀ ندیداری و نشان دادن سازوکار آن گسترۀ شناختْ گسترش می یابد. این ابزار کمک می کند قلمرو تخیل را که سازندۀ ساختار اسطوره ای بخشی از ذهن بشر در ساختمان زبان اوست از قلمرو ادراک حسی و دریافت درون نگرانه ممتاز کنیم تا هستی ندیداری را از هستی پدیداری بازشناسیم. این پژوهش به چگونگی ساخت، کارگرفت و کارکرد استعارۀ ندیداری پرداخته و نی نامۀ مولانا را به عنوان نمونه ای مستطاب برگزیده و با این ابزار سنجیده است.

میان دولت‎های صفوی و  ، به دلیل همزمانی شان در برهه ای خاص، اشتراکات فرهنگی و هنری فراوانی دیده می‎شود. یکی از این اشتراکات در حوزۀ موسیقی و به‎ویژه سازهاست که در هنر نگارگری  متعلق به آن دوران بازتاب یافته و از جهات گوناگون درخور بررسی و مطالعه است. ازاین‎رودر این پژوهش سعی شده است که، با روش توصیفی ـ تحلیلی، تاریخی و تطبیقی، تفاوت ‏ها و شباهت ‏های موسیقی دورۀ صفوی و عثمانی، در زمینه ساز ‏ها ‏ی زه ‏صدا، که در خردنگاره ها مشاهده شده، مطالعه و بررسی شود. خردنگاره ‏ها ، به ‏عنوان یگانه اسناد تصویری، تغییرات و تنوع سازها را بهتر از هر منبع و مستند دیگری نشان می ‏دهند. در خردنگاره های سازهای زه ‏صدا، متعلق به دو دولت صفوی و عثمانی، شباهت ‏ها و تفاوت ‏هایی وجود دارد. از این تصاویر دریافته می شود که استفاده از بعضی از سازهای موسیقی در دو دولت  مشترک بوده و در این زمینه از یکدیگر تأثیر گرفته ‏اند. در خردنگاره ‏های دوران صفوی و عثمانی، سازهای زه ‏صدای مشترکی همچون چنگ، عود، تنبور و کمانچه ترسیم شده ‏اند. همچنین استفاده از برخی دیگر از سازها منحصر به یکی از دو دولت بوده است؛ برای مثال، در خردنگاره ‏های دولت عثمانی سازهای زه ‏صدایی چون قپوز و شاهرود دیده می ‏شود که در خردنگاره ‏های دولت صفوی وجود ندارند. بر اساس ساختار این سازها و همچنین تقدم و تأخر تاریخی این تصاویر می توان نتیجه گرفت که عثمانی‎ها در زمینه ساخت و استفاده از سازهای مذکور تاثیرپذیری بیشتری نسبت به ایرانی ها داشته اند؛ اما تحقیقات بیشتری برای حصول قطعیت این دستاورد مورد نیاز است.  

کمال پاشازاده در زمرۀ دانشمندان و ادبایی است که در تعامل و پیوند زبانی و ادبی بین دو قلمرو ایران و عثمانی نقش بزرگی داشته است. در این تحقیق که به روش اسنادی ـ تحلیلی انجام شده، بر دو اثر دیده‎نشدۀ ابن کمال پاشا ـ چه در ایران چه در آناتولی یا دیگر قلمروها ـ تمرکز شده است. وی به جهت پرداختن به قواعد زبان و ظرایف واژگان و شعر فارسی پیشگام و سرشناس است. این دو اثر، رسالۀ یاییه (در انواع یاء فارسی) و رسالۀ قافیه (در علم قافیه)، به صورت نسخه خطی و به زبان ترکی عثمانی و مشتمل بر آرا و نکات شایان تأملی در باب قوافی، معانی و کاربردهای سازه‎های فارسی است که با رویکردی تطبیقی بین زبان های سه‎گانه (فارسی، ترکی، عربی) بیان شده است. آرای ابن ‎کمال دربارۀ انواع یاء فارسی و معانی آن تفاوت‎ها و تشابه هایی با آرای معاصرانش دارد. وی  دربارۀ یاء فارسی به انواعی چون یاء تعلیق، مآل، نفی و افراد قائل بوده و با استدلال‎های زبانی و منطقی وجود یاء در معانی مصدری و تمنایی را رد کرده است. همچنین در باب قافیه و تعاریف اصطلاحات مربوط به آن، مثل حرف روی یا انواع و عیوب آن، به شیوه‎ای تطبیقی برخی آراء قدما و به‎ویژه رسالۀ قافیۀ جامی را نقد کرده است.   

کهن ترین ترجمه ها و تفسیرهای بازمانده از قرآن کریم به فارسی مربوط به اوایل سدۀ چهارم هجری است. مؤلفان، مترجمان و کاتبان این متون، برای پرهیز از گمراه کردن خواننده، سعی کردند با دقت و امانت داری وسواس گونه، با بیانی ساده و فصیح و به دور از هرنوع کژتابی زبانی، به ترجمه و استنساخ قرآن بپردازند. همین موضوع سبب شده است این متون از لحاظ تحقیق در پیشینۀ زبان فارسی جایگاه ارزشمندی بیابند. جنبه ای از اهمیت این کتاب ها، کاربرد لغات و ترکیبات نادر فارسی است، ضمن آنکه ردپای لهجة مفـسر یا مترجم یا کاتب در این متون دیده می شود. تفسیر سورآبادی (/ ) معروف به تفسیرالتفاسیر ازجملۀ این متون است که در حدود 470-480ق تألیف شده و مؤلف آن ابوبکر عتیق نیشابوری، معروف به سورآبادی است. از این تفسیر نسخه های فراوانی در کتابخانه های ایران و کشورهای دیگر وجود دارد که دست نویس قونیه، به کتابت محمودبن عیسی بن عمر قونی قلمدار  ـ با تاریخ اولین جلد آن 22 صفر 723 و آخری 21 صفر 725 ـ یکی از آنهاست. این دست نویس کامل ترین نسخۀ شناخته شدة تفسیر سورآبادی است. بعضی از واژه های به کاررفته در این نسخه در کهن ترین شکل شان استعمال شده اند و جالب آنکه در کنار واژه های فارسی، لغات ترکی نیز به چشم می خورد. در این نوشتار به بررسی شماری از لغات و ترکیبات کهن فارسی و نیز واژه های ترکی به کاررفته در آن ـ نسخۀ قونیه (اعراف تا مریم) ـ پرداخته ایم. به نظر می رسد کاتب ترک زبان این دست نویس مواردی از لهجۀ خود را وارد این متن کرده است.