پژوهش های معماری اسلامی
سال:1395 | دوره:4 | شماره:3 (پیاپی 12) |تعداد مقالات:12

آموزه های نقلی اسلام (اعم از آیات و روایات) حاوی ظرفیت قابل توجهی برای کاربست در دانش معماری و زیرشاخه های آن است که تاکنون در مجامع علمی بخش قابل توجهی از این ظرفیت برای پاسخ گویی به مسائل دانش معماری به طور شایسته مورد تدقیق قرار نگرفته است. یکی از این مسائل، عدم تناسب برخی مولفه های طراحی اتاق خواب با عملکرد اصلی این اتاق (به عنوان بستر کالبدی استراحت و خواب) در برخی آثار و مصادیق معماری معاصر است. در این مقاله سعی شده است این مساله با استناد به آیات و روایات مورد ژرفکاوی قرار گیرد و لذا تحلیل های ارائه شده در این پژوهش از نوع تحلیل های میان رشته ای هستند که با دو دانش اصلی (شامل دانش معماری از یک سو و علوم قرآن و حدیث از سوی دیگر) تعامل دارند. هدف از این مهم، استنتاج اصول (اعم از اصول سلبی و ایجابی) برای مولفه های کلان طراحی اتاق خواب می باشد که در چهار عنوان اصلی شامل موقعیت، هندسه، نور و رنگ ارائه شده است. روشی که این پژوهش برای استنتاج این اصول از آن بهره گرفته است روشی ترکیبی (مرکب از تحلیل محتوای کیفی و استدلال منطقی) است که با استفاده از این روش و با استناد به آموزه های نقلی مکتب اسلام، نکات نغزی برای هر یک از مولفه های مذکور استنباط شده است که کاربست آنها می تواند ضمن کمک به عملکرد بهتر اتاق خواب، قدمی رو به جلو در راستای تحقق معماری اصیل اسلامی باشد.

در جهت ارائه نقشه راهبردی تحقق تمدن نوین اسلامی، درحوزه های مختلف و ابعاد متنوع آن باید از، مدلی بنیانی و کاربردی را که مبتنی بر ساختاری علمی و منطقی و جهانی است، ارائه نمود و سپس محتوای آن را مبتنی بر فرهنگ اسلامی (کلام الهی و سنت معصومین)، منطبق بر حقایق هستی از عالم و آدم مورد بهره برداری قرار داد سپس بر اساس مبانی آن مدل، ارزیابی آثار را ارائه نمود. در غیر این صورت اهداف انقلاب اسلامی که اهدافی انسانی، فراملی و تاریخ ساز است هرگز محقق نخواهد شد.این رساله بر این باور است که این مدل ساختار کلی، مراحل، منابع و مبانی هر یک از مراحل آن به صورت عمیق و خطاناپذیر مبتنی بر مکتب الهی اسلام، قابل ارائه می باشد. در عین حال این ساختار از بعد علمی، عقلانی و وحیانی نیز قابل تحقیق، تبیین و اثبات است یعنی هم به صورت درون دینی و هم برون دینی اثبات پذیر است. این ساختار کلی، که شامل حقایق عالم (عوالم وجود) و آدم (استعدادهای بالقوه و بالفعل، اراده، اختیار، آثار و سیر هبوطی و عروجی انسان) می باشد همه در ذیل (مشیت و قضا و قدر الهی ) قابل تبیین و تحلیل است.روش تحقیق در این رساله مبتنی بر ساحات و مراتب عقل (استدلال منطقی) و مبتنی بر نقل (کلام الهی و سنت معصومین(س))، روشی استنباطی، اکتشافی و تفسیری می باشد. منابع خطاپذیر تحقیق (عقل تجربی و اجماع خبره گان) و منابع خطاناپذیر و داور آن (آیات قرآن و سنت معصومین(س) ) خواهد بود.مهمترین دستاورد این تحقیق، تبیین ساختار کلی فرایند های انسانی، مراحل و منابع اسلامی آن و بخصوص مبانی و اصول (راهبردی–مفهومی ) و راهکارهای (کاربردی-عملی) و راه حل های اجرایی مبتنی بر اصول دهگانه اجتهاد در شیعه و ارائه مدلی برای (ارزیابی آثار) از منظر اسلامی است.در عین حال در هر مرحله مکاتب منحرف و ناقص معاصر غربی (نوگرایی و فرانوگرایی) مورد ارزیابی و نقد قرار می گیرند.دستاوردهای این تحقیق در کلیه مباحث آموزشی، پژوهشی و اجرایی، بخصوص در رشته های میان دانشی نظیر گروه های هنری و معماری و شهرسازی، قابل استناد و بهره برداری است.این تحقیق در مجموع به ارائه یک نظریه جدید (انکشافی و تفسیری) با نام سلام (SALAM)1 در حوزه فرایندهای انسانی و رشته های هنری و معماری و شهرسازی می پردازد. این تحقیق مقدمه ای در جهت تبیین نقشه راه تمدن نوین اسلامی در کار گروه هنر، معماری و شهرسازی نیز می باشد.نتایج این تحقیق در تعدادی نمودار و جدول جمع بندی شده است.

نخستین مکانی که در سده های نخستین اسلامی به منظور آموزش مورد استفاده قرار می گرفت؛ مسجد بود. اما با شکل گیری نظامیه ها در دوره ی سلجوقی، مدارس مستقل به وجود آمدند. پس از این دوره، مدارس علوم دینی به عنوان یکی از بناهای مهم معماری دوره اسلامی ایران، قلمداد می شود. در این میان، مفهوم آموزش و رویکردهای آموزشی هر دوره، به علت تغییر در ایدئولوژی غالب و حکومت ها، رویکردی متفاوت از دوره ی دیگر داشته است. با تکیه بر این مطلب که هر نحوه ی آموزش، کالبد، سلسله مراتب آموزشی و فضاسازی متفاوتی را می طلبد؛ سوال اصلی پژوهش برآنست تا به رابطه بین دیدگاه های مختلف درباره ی آموزش و عناصری کالبدی مانند سازماندهی فضایی و معماری مدارس علوم دینی، دست یابد. در این پژوهش، با توجه به نوآوری ها و شکوفایی مدارس در دو دوره ی سلجوقی و صفوی، مقایسه ی تطبیقی بین مدارس این دو دوره صورت می گیرد. این پژوهش سعی بر آن دارد تا با ترکیبی از روش های تفسیری-تاریخی و پژوهش نمونه موردی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای-اسنادی، به شناخت مفهوم آموزش در دوره های سلجوقی و صفوی پرداخته و چگونگی تاثیر آن بر معماری مدارس این دو دوره را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. بدین منظور چهار باب از مدارس هر دوره برگزیده شده و از لحاظ ویژگی های موجود در طرح کلی بنا مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته اند.یافته های تحقیق نشان می دهد که اولا مفهوم آموزش و شیوه های آموزشی در طول دو دوره مورد مطالعه، سلجوقی و صفوی، تغییراتی داشته است. ثانیا این تغییرات در مفهوم آموزش باعث به وجود آمدن تغییرات در کالبد و معماری مدارس شده است؛ از جمله می توان به تغییر در دستگاه ورودی، حیاط مدارس، تعداد و کیفیت حجره ها اشاره کرد.

شهر و محلاتی که با تنوع فرهنگ و سلایق شهروندان، فارغ از برنامه ریزی دو بعدی «طرح جامع»، فضای زندگی و رشد ساکنین بوده؛ هم اکنون در چارچوب الگوی تقلیدی تعیین سرانه و کاربری طرح های جامع و تفصیلی -که با غفلت از مبانی نظری اصیل اسلامی و سبک زندگی ایرانی همراه بوده- زندگی و سلامت شهروندان را با مخاطره روبرو نموده است؛ و این موضوع ضرورت بازبینی و آسیب شناسی وضعیت موجود را به متخصصین و مدیران شهری گوشزد می نماید. با اینکه معماری دستوری لزوما معماری خوبی را نتیجه نمی دهد؛ اما دستورات بد منتج به ناهنجاری در نظام معماری می شود. جوامع انسانی تحت تاثیر اخلاق و با تکلیف قانونی اداره می شوند؛ پس قانون و ضابطه قانونی تاثیر زیادی بر اداره جامعه و مدیریت شهر می گذارد. مصوبات معماری و شهرسازی که در تعارض با اصول اخلاقی جامعه باشند؛ سست کننده ی مهمترین نهاد اجتماع یعنی خانواده می گردند. به عبارتی ضوابط و الگوهای معماری و شهرسازی متاثر از آن همانند لباسی بر تن شهر زیبنده، پوشاننده، حریم بخش یا زشت، حریم زدا و زننده می گردند. با تصویب قانون تشکیل شورای عالی شهرسازی و معماری از اواخر سال 1351 این شورا مهم ترین نهادی شده که وظیفه ی تصویب طرح فرادستی جامع به همراه معیارها، ضوابط و آیین نامه های شهرسازی را به عهده گرفته است. این مقاله با این پرسش مهم شکل گرفته که شورای عالی شهرسازی در هماهنگی با اهداف انقلاب اسلامی برای تحقق سبک زندگی ایرانی-اسلامی چه ضوابط و مصوباتی داشته و از مهمترین مصوبات متعارض با آن اهداف به کدامیک می توان اشاره نمود؟ با توجه به میان رشته ای بودن موضوع محقق پس از گردآوری اطلاعات با روش اسنادی-کتابخانه ای با مصاحبه ی نیمه ساختار یافته با محققین و متخصصین مرتبط و با روش تحلیلی-استدلالی با دو گروه از مصوبات روبرو گردید. گروه اول، به طور شکلی فقط به لزوم انجام معماری و شهرسازی اسلامی اشاره می نماید؛ ولی گروه دوم، در راستای فروش تراکم ساختمانی و کسب درآمد برای شهرداری ها بدون توجه به قواعد فقهی و اصول اخلاقی چون قاعده ی «لا ضرر» و قاعده ی «عدالت» که اجازه ی ضرر زدن حاکمیت به مردم و توزیع نامتناسب ثروت را نداده است؛ موجب دگرگونی در فرهنگ شهرنشینی اسلامی- ایرانی و انحراف ثروت از کارهای مولد به غیرمولدی چون خرید زمین و آپارتمان به عنوان کالایی تورم زا شده است. یافته ی دیگر نشان می دهد علی رغم ترجیح ضابطه ی قانونی جدید بر قدیم هر ضابطه ی جدیدی که در جهت توجه به موضوع حریم و عدم اشراف ابنیه مصوب شده؛ به دلیل تعارض با تراکم فروشی به مرحله ی اجرا نرسیده است. در نهایت پیشنهاد این مقاله، لزوم تعیین نظام پایدار مالی برای شهرداری ها در قالب تصویب لایحه ی قانونی دولت در مجلس شورای اسلامی و همچنین تغییر چارچوب تصمیم گیری در شورای عالی شهرسازی و معماری ایران به نحوی است که با تقویت جنبه ی فقهی-حقوقی آن کارکرد سیاسی و تصمیمات مقطعی آن کاهش و امکان انحراف از اهداف شکل گیری شورا به حداقل رسانده شود. به عبارتی مهم ترین جنبه ای که امکان برنامه ریزی مناسب برای شهر و شهروندان ایرانی را مهیا می نماید؛ توجه به فرهنگ ایرانی-اسلامی در رعایت حقوق همسایگی، اجتماعی و شهروندی در مصوبات شورای عالی و هماهنگی ضوابط ساختمانی طرح های توسعه شهری با این اصول می باشد.

مزاج یکی از مفاهیم بنیادین در طب ایرانی- اسلامی است که معماران ایران زمین از گذشته های دور در تلاش بوده اند تا در خلق آثار معماری، از آن به عنوان الگو بهره گیرند. با توجه به اهمیتی که دین و اخلاق بر سلامت جسم و زمینه سازی آن بر سلامت روح دارد؛ معماری حمام های ایرانی نیز -که آبشخور آن مبانی دینی و اخلاقی است- در راستای سلامت جسم و روح و مبتنی بر آموزه های طب سنتی- اسلامی به عنوان یک کهن الگو، در انطباق کامل با الگوی مزاج طراحی شده است. از همین رو، آرامشی که فرد پس از استحمام به دست می آورده؛ با مفاهیم کاربردی نهفته در معماری حمام پیوند مستقیم داشته است. تلاش نگارندگان بر آن بوده تا با بازشناسی جنبه های درمانی در متون طب دوره ی اسلامی چگونگی و نحوه ی تجلی مفاهیم مطرح شده را در معماری حمام بررسی نمایند. پرسش های کلیدی پژوهش، متمرکز بر دو موضوع اصلی است. نخست آنکه آرای حکمای اسلامی بر شکل گیری معماری حمام چگونه اثر گذاشته است؟ و نیز آنکه در معماری حمام ایرانی، مزاج دارای چه مشخصه هایی است؟ برای پاسخ گویی به این دو پرسش از روش موردپژوهی با بهره گیری از راه کارهای ترکیبی و برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز از روش کتابخانه ای و میدانی استفاده گردیده است. در بخش مطالعات میدانی، ده نمونه از گونه های معماری حمام ایرانی که از لحاظ کیفیت واجد ارزش بوده و می توانسته در بیان مفاهیم منبعث از مزاج شناسی مورد بهره برداری قرار گیرد؛ انتخاب شده است. در انتخاب نمونه ها، عامل اقلیم -که از عوامل موثر بر مزاج و گونه شناسی معماری حمام است- مورد توجه قرار گرفته و تلاش شده تا از هر اقلیم، نمونه ای برگزیده شده باشد. آنچه پژوهش حاضر در فرجام کار بر آن تاکید دارد؛ توجه به تاثیر آرای حکمای طب ایرانی- اسلامی و مراتب سلامتی در قالب دو رویکرد شست و شو- نظافت و درمانی بودن معماری حمام ایرانی قابل شناسایی است. نتایج مبین آن است که میان مفاهیم بهداشتی و مفاهیم درمانی رابطه ی مستقیمی وجود دارد. این مفاهیم که به عنوان معیارهای طراحی در آثار تحلیل شده به شکل چهار بیت (خانه ی اول گرم وخشک-خانه ی دوم سرد و تر-خانه ی سوم گرم و تر-خانه ی چهارم گرم وخشک) مطرح و تبیین شده اند؛ از رابطه ی پاکیزگی تن و درمان (تعادل جسم و ایجاد سلامتی) با بهره گیری از الگوی مزاجی سخن می گویند.

اگر طراحی و تحقق «الگوی اسلامی ایرانی معماری» به عنوان افق نهایی معماری کشورمان در نظر گرفته شود؛ هدف این نوشتار طراحی چهارچوبی برای فناوری در منظومه حکمت اسلامی است. به همین منظور، نخست سعی شده که جایگاه دین در حوزه ی فلسفه ی تکنولوژی بطور کلی تبیین گردیده و سپس دو رویکرد «مهندسی و علوم انسانی» به فناوری بررسی شود؛ در مرحله ی بعد نسبت کلی فلسفه ی تکنولوژی با اسلام را بررسی نموده و در بخش سوم تلاش شده بر اساس آموزه های حکمت اسلامی چهارچوبی برای فناوری اسلامی تبیین و مدلسازی شود که دارای چهار شاخصه ی «توحیدنگر، کمال گرا، تکلیف محور و اجتهادی» است که طی چهار مرحله ی اجتهاد تخصصی بر علت های چهارگانه معماری اثر گذاشته و در نهایت موجب شکوفایی چهار عامل مرتبط با معماری در یک پروژه می شوند. به نظر می رسد بتوان مبتنی بر این مبانی مقدماتی، اصولی برای طراحی و معیارهایی برای ارزیابی فناوری اسلامی در معماری در اختیار داشت که می تواند به عنوان نقطه ی آغاز مناسبی برای تدوین ساختار و محتوای مناسب درس مزبور بوده و گامی در جهت طراحی «الگوی اسلامی ایرانی معماری» باشد.

از مهم ترین مسائل مرتبط با معماری مساجد، چگونگی طراحی فضاهای معنوی از جمله گنبدخانه می باشد. پژوهش حاضر، شفافیت گنبدها را در مساجد با تاکید بر عملکرد روشنایی فضایی، مورد بررسی قرار می دهد. اهمیت موضوع این مطالعه، علاوه بر آنکه باعث درک بهتر گونه ها از لحاظ عملکرد نوری و مقاصد مختلف گنبدها می شود؛ به دلیل اینکه عامل شفافیت معنوی هر نوع را در نظر می گیرد؛ می تواند فضاهای معنوی گنبدخانه را در معماری احیا کند. روش تحقیقی که برای این امر مورد استفاده قرار گرفته است؛ ترکیبی متوالی- تبیینی می باشد. در اینجا در مرحله ی اول، داده های کمی و سپس در مرحله ی دوم داده های کیفی گردآوری و تحلیل می شوند. در نهایت هر دو تحلیل کمی و کیفی یک جا مورد تفسیر قرار می گیرند. تحقیق حاضر، با استفاده از اندازه گیری های میدانی که ابزار مورد استفاده برای جمع آوری داده ها، دوربین های عکاسی و تصویربرداری و برای برداشت دقیق اطلاعات کمی روشنایی، از دستگاه های دیجیتالی روشنایی سنج و روشنایی سنج ساده استفاده شد. ضمن کاربست این روش، با بررسی اسناد و مدارک مرتبط با طراحی مساجد، و به صورت میدانی دو دسته مضمون برای طراحی گنبدخانه، با تاکید بر مفهوم شفافیت استخراج شده است که عبارتند از مضامین فیزیکی و معنوی. در این پژوهش با نظام مند کردن این مضامین در یک سامانه ی سلسله مراتبی دوسطحی، شبکه ی مضامین شفافیت فضایی برای طراحی گنبدخانه استخراج شده است که استناد به این شبکه، ارزیابی روشمند شفافیت فضایی گنبدخانه ی مساجد را میسرنمود. بدین صورت، بعد از کار میدانی به صورت نورسنجی به تبیین عوامل فیزیکی و کمی تاثیرگذار بر کیفیت روشنایی پرداخته شد و بعد از مشخص کردن عوامل فیزیکی تاثیرگذار بر کیفیت روشنایی گنبدخانه، به تبیین مولفه های کیفی شفافیت در ارتباط با شاخصه های کمی پرداخته شده و با مولفه های کیفی تبیین شده به ارزیابی درجه ی شفافیت گنبدخانه مساجد مورد بررسی شده؛ پرداخته شد. تجزیه و تحلیل اطلاعات نشان می دهد تمام مشخصه های متفاوت گنبدها به شیوه ی خود بر روی میزان معنویت و شفافیت -که نورگیرها ایجاد می کنند- تاثیر می گذارند. همچنین نشان می دهد که تجلی شفافیت معنوی در معماری مساجد در روابط دوطرفه با مستورسازی و روشن سازی می باشند و با مشخصه های شفافیت از جمله پویایی، سیالیت، پیوستگی، روابط بین فضای داخلی و خارجی، بی ماده شدن، انعطاف پذیری و سازگاری، خوانایی و مطلوبیت و گستره ی فضایی از طریق روشنایی ارتباط برقرار می کند. بدیهی است با درک بهتر اثرات این مشخصه ها، طراحی گنبدهای مدرن -که برای نیازهای معاصر مناسب تر هستند- امکان پذیر می شود.

گنبد در معماری مسجد، عنصر و نمادی مهم تلقی می شود و بسیاری طراحان، علاوه بر مفاهیم نهفته در فضاسازی گنبد، وجود آن را دلیلی بر معماری نمادین آیین اسلام می دانند. از همین رو، مطالعه در حوزه گنبدسازی امری لازم به نظر می رسد که امروزه، پیشرفت روش های ساخت و اجرا، ضرورت شناخت ساختار آن را دوچندان می نماید. در این میان در مکانی چون مسجد آسایش کاربر در داخل بنا از منظر تامین وضعیت حداقل، در جهت ارتقای حالات معنوی نمازگزار، امری لازم است که در اقلیم گرم و خشک نیز به دلیل فاصله شرایط طبیعی با محدوده آسایش انسانی، این ضرورت مضاعف می گردد. به همین منظور، مطالعه حاضر به قیاس سه نمونه مصالح در گنبد پیش ساخته پرداخته و متریال سنتی (آجری) را در مقابل ساختار بتنی و فایبرگلاس ارزیابی می نماید. نحوه پیش ساخته سازی، از جزییات اجرایی شرکت Dkdomes که اجرا کننده بسیاری از گنبدها در دنیای اسلام از جمله گنبد مسجد ولایت کوالالامپور است؛ انتخاب گردیده و فرم نمونه ها از مسجد امام اصفهان اتخاذ شده است. رفتار حرارتی به منزله یکی از پارامترهای موثر در آسایش مخاطب و به عنوان متغیر پژوهش انتخاب گردیده و نمونه ها بر اساس تفاوت های رفتاری مورد تحلیل قرار گرفته اند. روش تحقیق، پس از تحلیلی توصیفی از جزییات مطالعات رفتار حرارتی انجام شده تاکنون، در بخش نمونه موردی، کمی، تجربی و بطور دقیق تر محاسبات دقیق است. روند مطالعه، درصدد پاسخ به این سوال گام برمی دارد که کدام نوع گنبد، پاسخ بهتری به لحاظ پارامترهای مورد مطالعه در اقلیم گرم و خشک ارائه می دهد. تحلیل ها در دو شهر یزد و اصفهان و با نرم افزار Ecotect انجام یافته و نتایج آن نشان می دهد از بین دو شهر انتخابی، ساعات آسایش آجر برای شرایط آب و هوایی شهر یزد بیشتر و ساختار بتنی گنبد در محدوده شهر اصفهان فراهم آورنده آسایش بیشتر است. بتن در هر دو نمونه تعدیل کننده دما بوده و آجر و فایبرگلاس به ترتیب ایجاد کننده تفاوت های رفتاری متوسط و بیشینه از منظر تبادلات انرژی در طول ساعات شبانه روز و بصورت سالانه در ساختار گنبدی هر دو شهر به حساب می آیند.

یکی از جذاب ترین و متنوع ترین تزئینات معماری بناهای دوره صفوی، کتیبه های نستعلیق هستند که به شیوه های مختلف در بناهایی با کاربری های متنوع اجرا شده اند. این کتیبه ها حاوی اطلاعات ارزشمندی مانند توصیف بنا، بانیان و هنرمندان نیز هستند که شناسایی و معرفی آنها به روشن شدن زوایای پنهان تاریخ هنر معماری و خوشنویسی ایران منجر می شود. علاوه بر این، جنبه های زیبایی شناسانه این آثار نیز قابل بررسی است. از این منظر، یکی از نکاتی که نمی توان به آن بی توجه بود، گوناگونی شیوه های اجرایی کتیبه ها است که تاثیر آن بر کیفیت خوشنویسی بی تاثیر نبوده است. هدف این پژوهش، شناسایی شیوه های رایج و معرفی شیوه های کمتر شناخته شده در اجرای کتیبه های نستعلیق در تزئینات وابسته به معماری دوره صفوی است تا از این منظر، راه های پیوند دو هنر شناخته شده ایرانیان در دوره اسلامی خوشنویسی و معماری هر چه بیشتر آشکار شود.در پژوهش بنیادی حاضر که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته، از شیوه نمونه گیری طبقه بندی پسین استفاده شده است. بر این اساس، 205 کتیبه در دسترس در 137 بنای تاریخی صفوی مورد مطالعه قرار گرفته که اطلاعات بیش از شصت درصد آن ها به روش میدانی جمع آوری و مستندنگاری شده است. بر پایه نتایج حاصله، بناهای حاوی کتیبه نستعلیق در دوره صفوی را می توان در قالب 11 کاربری دسته بندی نمود که بیشترین کاربری آن ها به ترتیب بناهای مقبره ای، مساجد، مدارس و آب انبارها هستند.نتایج به دست آمده بیانگر آن است که شروع کتیبه نگاری نستعلیق، به شیوه حجاری و از اواسط قرن نهم هجری در مجموعه های آرامگاهی شهر هرات بوده است. در دوره صفوی، این سنت ادامه یافته و به 6 شیوه اجرای اصلی حاوی 17 زیر مجموعه متمایز قابل تفکیک است. درصد فراوانی کتیبه ها نشان می دهد که رایج ترین شیوه های اجرایی به ترتیب: حجاری (51 %) و کاشی کاری (24.9 %) است و تزئینات گچی، چوبی، فلزی و نقاشی از نظر تعداد نمونه، در رده های بعدی قرار می گیرند. ترتیب زمانی به کارگیری این شیوه ها نیز بر پایه نمونه های حاوی تاریخ، ارائه شده است.