فنون ادبی
سال:1396 | دوره:9 | شماره:4 (پیاپی 21) |تعداد مقالات:12

جناس یکی از مهم ترین انواع بدیع لفظی است که اختلاف معنا و اشتراک لفظ، دو رکن یا دو شرط تحقق نوع تام آن است. ولی تا کنون بنا به دلایل مختلفی به آن اندازه که درباره همسانی لفظی دو واژه متجانس بحث شده، به ناهمسانی شان در معنا وقعی نهاده نشده است تا همچنان مشخص نباشد در میان انواع معنا (حقیقی، مجازی، منقول و...) کدام معنا مراد است و مقصود از اختلاف معنا چیست و به چه میزان باید باشد. در این پژوهش، که با روشی توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است، تلاش می شود تا با کمک از میراث بلاغی فارسی و عربی، هم خاستگاه جناس تام با توجه به دیدگاه زبان شناسان و لغویان گذشته و پژوهشگران معاصر بررسی و هم مشخص شود که در این گونه ازجناس چه نوع معنایی مقصود است. مهم ترین یافته های این پژوهش بیانگر آن است که می توان اختلاف و تفاوت در همه انواع معنا را برای شکل گیری جناس تام در نظر داشت، البته با ذکر این شرط که ارزش زیباشناختی و ادبی هر یک با معیاری دقیق روشن شده باشد.

نشانه شناسی دانشی است در زمینه مطالعه نشانه ها و چگونگی کاربرد آنها در متن که با عنوان دکترین نشانه ها از آن یاد می شود. زبان شناسان، در طول تاریخ مطالعات نشانه شناختی، پدیده نشانه را از دیدگاه های گوناگون مطالعه کرده اند. یکی از این دیدگاه ها که در جست وجوی شیوه ای برای تبیین کارکرد رابطه ای نشانه و تجلی معنایی آن در بافت متن است، نشانه شناسی بر پایه تقابل های دوتایی است که به منتقد فرصت می دهد تا چگونگی تولید معنای متن را با این رابطه در نظام های نشانه ای بررسی کند. این شیوه کانون توجه گاستون باشلار بوده است. وی بر نظریه پردازان ساختارگرایی مانند سوسور، کالر، گرماس و غیره تاثیر عمیقی گذاشت. بر اساس این روش، می توان به نوعی طبقه بندی دلالت های متنی دست پیدا کرد که رابطه تقابلی آنها صور و تخیلات حاکم بر ساختار نشانه ای متن را مکشوف می کند. البته برای تحلیل معنای این ساختارهای نشانه ای، باید از ثابت ها و متغیرهای معنایی استفاده کرد. یکی از داستان های کهن فارسی، که در شاهنامه فردوسی به خوبی می درخشد، داستان بیژن و منیژه است که قابلیت های زیادی برای تحلیل دارد. در این مقاله سعی می شود تا با توجه به زبان نشانه ای به کارگرفته شده در متن و روابط تقابلی موجود در نظام اجزای آن، این داستان تحلیل شود؛ لذا ابتدا کل داستان بر طبق یک ساختار کلان نشانه ای، به دو قطب تجزیه می شود، سپس ضمن تقسیم داستان به چند فصل (سکانس)، قطب های فرعی استخراج و بر اساس ثابت ها و متغیرهای نشانه ای موجود در آنها، روابط تقابل های دوتایی از منظر «تناقض، دیالکتیک و پیوندی» تعیین و دلالت های معنایی حاصل از آن تاویل می شود.

بلاغیون و منتقدان ادبی پیش از عبدالقاهر جرجانی درباره اصطلاح «بلاغت» کلیاتی را بیان کرده اند، اما در هیچ یک از آثارشان به طور روشن و دقیق درباره حد و مرز بلاغت کلام یا متکلم بلیغ سخن نگفته اند. تنها در کتاب های بلاغی پس از جرجانی کوشش شده است معیارهایی برای کلام بلیغ مشخص شود. در این تالیفات که بیشتر رویکردی سلبی به شرایط فصیح و بلیغ بودن کلمه و کلام دارند، کلمه و کلامی فصیح دانسته شده است که از عیوب خاصی مبرا باشد، اما درباره متکلم بلیغ بجز یک سخن مبهم و کلی مطلبی نیامده است. در این پژوهش سعی شده است بر اساس دیدگاه های صاحب نظران بلاغت، از آغاز تا امروز، آنچه به طور پراکنده و غیرمنسجم درباره متکلم بلیغ آمده است بررسی و نقد شود و سرانجام دیدگاه منسجمی به دست آید و ضمن بیان شرایطی برای بلیغ بودن متکلم، تعریفی برای آن ارائه شود. بر مبنای دیدگاه های نقل شده در این پژوهش و با تامل در تعاریف بلاغت، متکلمی بلیغ است که ضمن توانابودن بر ساخت کلامی فصیح، ویژگی های کلام، ویژگی های اقسام مخاطب و شرایط بافت موقعیتی را بداند و بشناسد و کلام خویش را مطابق با اقتضای حال آنها تنظیم کند.

تحلیل با رویکرد «بینامتنی» ارتباط یک متن با سایر متون پیشین یا معاصر آن متن را بررسی می کند. بینامتنیت از ابداعات «ژولیا کریستوا» بود که بعدها با تحقیقات «ژرار ژنت» بسط و گسترش یافت و زیرشاخه های متعددی پیدا کرد. در این مقاله سعی شده است با استفاده از نظریه بینامتنیت، یک نمونه از اشعاری که پروین در سرودن آن به اشعار شاعران پیشین همچون مولوی نظر داشته است، بررسی و با تبیین نکات تعلیمی آن بر اساس نظریه بینامتنیت، اشتراکات و افتراقات این سروده ها بیان شود. هدف این مقاله آشکار ساختن رویکرد بینامتنی برای برجسته کردن آموزه های تعلیمی در دیوان پروین اعتصامی است که شکلی نوین و جذاب به آموزه های کهن بخشیده است. با توجه به نوین بودن نظریه بینامتنیت در ایران تاکنون تحقیقی بر اساس روابط بینامتنی در مورد آموزه های تعلیمی دیوان پروین اعتصامی صورت نگرفته است.

کنش ها و واکنش های دفاعی در برابر فشارهای روانی همواره از موضوعات مشترک روان شناسی و ادبیات بوده است. در این زمینه، داستان یکی از بهترین جایگاه ها برای شناخت و ارائه این کنش ها و واکنش هاست و می تواند جلوه گاه پژوهش های میان رشته ای از جمله در حوزه های روان شناسی و داستان پردازی باشد. در شاهنامه فردوسی، به دلیل تعدد و تعامل شخصیت ها و گوناگونی حوادث، می توان شاهد بسیاری از رفتارها و مکانیسم های دفاعی در برابر عوامل گوناگون بود. داستان فرود، در این میان، صحنه مناسبی است که جنبه های مختلف شخصیتی را ارائه می کند. در این داستان، انواع کشمکش های درونی، اجتماعی، ذهنی، گفتاری و جسمانی مشهود است. بسیاری از حوادث آن نتیجه کشمکش روانی و عاطفی و مکانیسم های دفاعی است. مشاهده مکانیسم های دفاعی از جمله مکانیسم اعتراض ناهشیار طوس، مکانیسم دلیل تراشی، پرخاشگری و انزواطلبی کیخسرو و گیو، مکانیسم جبران طوس و جریره و واکنش معکوس تژاو این داستان را درخور توجه می سازد. بررسی و ریشه یابی این واکنش ها می تواند، با نشان دادن ژرف ساختی عمیق از داستان، امکان برداشت های روانکاوانه را فراهم آورد.

یکی از ارکان مهم شعر که از دیرباز توجه شعرشناسان را جلب کرده قافیه است؛ به گونه ای که در برخی کتاب های عروض و قافیه، شعر با وجود قافیه از سایر قالب های کلامی متمایز می شود. قافیه قابلیت های زیباشناسانه بسیاری دارد و به شاعران در بیان مفهوم و معنی و ایجاد موسیقی کلام کمک فراوانی می کند. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، کارکرد قافیه در مهم ترین دفتر شعر سیدحسن حسینی، حسین اسرافیلی و محمدرضا عبدالملکیان بررسی و تحلیل شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که شاعران با تمهیدات مختلف از قابلیت های قافیه بهره برده اند. پژوهش در سه دفتر مشهور و آغازین شعر دفاع مقدس «هم صدا با حلق اسماعیل»، «ریشه در ابر» و «تولد در میدان»، نشان دهنده آشنایی کم و بیش شاعران با ویژگی ها و انواع امکانات قافیه آرایی برای ایجاد موسیقی، القای معانی، هماهنگی در شعر و مقاصد دیگر است.

کتابت و دبیری در شمار مشاغل شریف و ارزشمند دیوانی است و از دیرباز نقشی مهم و محوری در دواوین سلطنت و خلافت و به موازات آن به گونه ای غیررسمی در اجتماع ایفا کرده است. کاتبان و منشیان برای این فن شریف، قواعد و الزاماتی پایه نهاده، آثاری را در این خصوص تالیف و تصنیف نمودند که از یک سو راهگشای کاتبان مبتدی باشد و از دیگر سو راهنمای قاطبه جامعه در جهت تسهیل و رواساختن امورشان. از ادوار مهم از نظر کمیت آثار، در زمینه انشا و کتابت، دوره صفوی است که بسیاری از نسخ باقی مانده از این دوران به کسوت تصحیح و طبع آراسته نشده اند. از همین زمره می توان کتاب نورس چمن را نام برد که در عهد شاه عباس دوم صفوی تصنیف شده است. نویسنده اثر در پنج باب، افزون بر بیان بنیادهای نظری انشا، به نقل نمونه های عملی اهتمام کرده و کوشیده است در ساختاری منظم و دقیق، گونه های متنوع مکاتیب را برای مخاطبان تبیین کند. از زاویه ساختاری و متن شناختی، این اثر ادامه دهنده سنت کتابت عصر تیموری است، جز آنکه برخی گونه ها در این متن تا حدی جدید به نظر می رسند. سبک نورس چمن از نوع فنی مایل به مصنوع است و نویسنده در بیشتر مواضع به هنرنمایی های لفظی توجه بسیار نشان داده است.

مولانا، در کاربرد آیات در مثنوی خود، نوآوری های مهمی دارد که تا کنون درباره آن پژوهش برجسته ای انجام نشده است. قرآن خود معجزه بلاغت است و زمینه ای برای آفرینش واژگان و ترکیباتی بدیع و هنری در مثنوی قرار گرفته است. بر این اساس، در این پژوهش، خلاقیت مولانا در کاربرد آیات بررسی شده است. روش مطالعه، تطبیقی-تحلیلی و مبتنی بر بررسی تمامی شواهد، تطبیق آیات و ابیات مثنوی و تبیین تفاوت روش مولانا و در عین حال چگونگی برخورداری او از آبشخور قرآن است. این تطبیق نشان می دهد که مولانا در کاربرد آیات از «استعاره مکنیه» بیش از دیگر آرایه ها بهره برده است. علت این فراوانی، باور او به آگاهی هستی و بی سببی افعال خداوند و نیز رویکرد خاص او به معجزات است. همین نگرش در پدید آمدن پارادکس های مثنوی که بخشی از هنر بی مانند این کتاب است تاثیر داشته است. افزون بر این، مولانا در ترکیب واژگان قرآنی با کلمات فارسی نیز نوآورانه عمل کرده و ترکیبات استعاری و تشبیهی بدیع و ساختارشکنانه ای پدید آورده است. ترکیب «استعاره تاویلی» و «تشبیه تاویلی» از این قبیل است. در ترکیبات ساختارشکن، الگوهای رایج نحو زبان فارسی شکسته شده است و بسیاری از جملات و ترکیبات قرآنی در نقش اسم مفرد به کار رفته اند. بسیاری از ترکیب های نو و بدیع مثنوی نیز بر اساس «بینش تاویل گرا» شکل گرفته است و از این نظر می توان پیوندی معنادار میان بلاغت و تاویل جست وجو کرد.