جغرافیا و پایداری محیط
سال:1398 | دوره:9 | شماره:32 |تعداد مقالات:7

فرسایش خاک از تهدیدکننده های اصلی منابع آب وخاک در جهان و ازجمله کشور خشک و نیمه خشک ایران است که ارتباطی قوی به ویژه با نوع پوشش و کاربری زمین دارد. این مسئله به خصوص در مناطق کارستی منجر به رخداد پدیده بیابان زایی سنگی و گرفتگی مجاری کارستی می شود. در نوشتار پیش رو با استفاده از مدل شاخص ریسک فرسایش و استفاده از تصاویر ماهواره ای لندست تی. ام. و ا. ال. آی. در بازه زمانی 28 ساله، سطح حوضه کارستی رودخانه الوند در غرب استان کرمانشاه برای سه سال 1990، 2005 و 2018 به منظور ارزیابی کیفی و پهنه بندی فرسایش خاک با تاکید بر نوع پوشش و کاربری زمین بررسی شده است. نتایج نشان می دهد در بازه زمانی 28 ساله، میزان تراکم پوشش گیاهی در سطح حوضه الوند از روند نزولی برخوردار بوده و از سال 1990 تا 2018 مساحت آن بیش از 30% کاهش یافته است. تعداد طبقات کاربری اراضی و میزان مساحت آن ها در این بازه زمانی تغییرات قابل توجهی داشته است. پهنه فرسایش بسیارکم در هیچ کدام از نقشه های نهایی فرسایش خاک در سال های انتخابی در حوضه وجود نداشته است. پهنه فرسایش متوسط در هر سه نقشه نهایی فرسایش خاک، بیشترین مساحت و پهنه های فرسایش زیاد و کم، به ترتیب دومین و سومین پهنه فرسایشی وسیع در هر سه نقشه نهایی فرسایش خاک بوده اند. پهنه فرسایش بسیار زیاد منطبق بر مناطق کارستی حوضه است. شیب و بارش زیاد و خاک کم ضخامت، مهم ترین دلایل فرسایش زیاد خاک در مناطق کارستی حوضه بوده است.

توسعه شتابان شهر تهران باعث افزایش آلودگی هوا و صدا و درنهایت توسعه ناپایدار شهری شده است. از آنجا که گروه های آسیب پذیرتر به دلیل توزیع نامتناسب آلودگی هوا و صدا بیشتر در معرض آلودگی قرار می گیرند؛ هدف نوشتار پیش رو بررسی ارتباط میان آلودگی هوا و صدا با عوامل اجتماعی و اقتصادی در شهر تهران برای ارزیابی عدالت محیط زیست شهری است. به منظور بررسی توزیع فضایی آلاینده های مورد نظر، غلظت آلاینده های هوا و صدا ناشی از منابع ساکن و متحرک با رتبه اجتماعی اقتصادی در مناطق 22 گانه شهر تهران و با مدل رگرسیون وزنی جغرافیایی بررسی شد. یافته های این پژوهش نشان داد که مدل رگرسیون جغرافیای مورد نظر دقت قابل قبولی برای مدل سازی روابط میان رتبه اجتماعی و اقتصادی و منابع تولید آلودگی هوا داشته است. میزان R2 محلی برای تولید آلاینده ناشی از مصرف خانگی، میزان مالکیت خودرو و میزان مالکیت موتورسیکلت به ترتیب برابر با 94/0، 59/0 و 85/0 بوده است. یافته های ناشی از ارتباط آلودگی صدا و رتبه اقتصادی و اجتماعی مناطق نشان داد که مدل مورد نظر با R2 محلی 43/0 رابطه میان وضعیت اجتماعی و اقتصادی مناطق با آلودگی صدا را به شدت تایید نمی کند. این مطالعه نشان داد که مناطق سه، یک و شش که ازلحاظ معیارهای اقتصادی و اجتماعی رتبه بالاتری دارند، سهم بیشتری در تولید آلودگی دارند. درصورتی که مناطق 18، 19 و 20 که پایین ترین رتبه اجتماعی و اقتصادی را دارند، بیشتر از سایر مناطق در معرض آلودگی هوا قرار دارند؛ بنابراین گروه های آسیب پذیرتر ساکن جنوب شهر تهران بیشتر از سایر گروه ها با بی عدالتی محیط زیستی شهری روبه رو هستند.

جوامع انسانی و محیط با ریسک ها و خطرات مربوط به تغییر اقلیم و همچنین تاثیرات ناشی از آن روبه رو هستند. تغییر در وضعیت اقلیم به روش های مختلف و به طور مستقیم و غیر مستقیم جوامع انسانی را تحت تاثیر قرار می دهد، اما در این میان اجتماعات محلی به ویژه بخش کشاورزی، وابسته ترین بخش به اقلیم بوده، این ویژگی ها اجتماعات محلی را به محور اصلی بحث های سیاسی و پروژه های پژوهشی انجام شده درباره تغییر اقلیم تبدیل کرده است. در نوشتار پیش رو روش مبتنی بر شاخص برای تحلیل آسیب پذیری در رویارویی با تغییرات اقلیمی استفاده شد. با استفاده از مشاهده میدانی و ابزار پرسش نامه، آسیب پذیری به تغییرات اقلیمی در مناطق هدف در استان کرمانشاه بررسی شد. نوشتار پیش رو در اقلیم نیمه خشک و با توجه به شاخص های آسیب پذیری به تغییرات اقلیمی، درمعرض قرارگرفتن، حساسیت و ظرفیت سازگاری بوده است. تغییرات اقلیمی به شیوه های مختلف همچون ازدست دادن زمین های کشاورزی، سیلاب، افزایش دما و کمبود آب، بر معیشت مردم اثر گذاشته، و سبب آسیب پذیری جوامع روستایی شده است. نتایج حاصل از سنجش میزان آسیب پذیری اجتماعات روستایی در رویارویی با تغییر اقلیم در سه روستای گاوکل (1/3)، گراوند (93/2) و شهرک هلته (73/2) است، آسیب پذیری در این منطقه به دلیل عوامل غیر اقلیمی مانند موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه و حساسیت به تغییرات اقلیمی و عوامل غیر اقلیمی مانند دارایی های معیشتی خانواده ها و زیرساخت است و روستای شهرک هلته به دلیل بالابودن ظرفیت سازگاری، مطلوبیت بیشتری نسبت به دو روستای گاوکل و گراوند داشته است؛ همچنین روستای گراوند با مقدار 16/4 بیشترین آسیب پذیری محیطی را دارد. کشورهای دارای سطوح پایین تر درآمد، آسیب پذیری بیشتر و انعطاف پذیری کمتر، و افرادی دارای درآمد بالاتر، آسیب پذیر کمتری داشته و مقاوم هستند.

شناسایی مناطق سیل گیر از راهکارهای اساسی در برنامه ریزی کاهش اثرات تخریبی سیل است. در نوشتار پیش رو از شاخص های توپوگرافی و مورفولوژیکی به منظور بررسی سیل زایی استفاده شده است. به دلیل اثرگذاری ویژگی های هیدروژئومورفیک در سیل زایی، این ویژگی ها با نرم افزارهای آرک جی. آی. اس. و سیستم مدل ساز حوضه آبریز با کمک لایه های مدل رقومی ارتفاع و توپوگرافی استخراج شدند. به دلیل نبود اطلاعات میدانی دقیق و به روز از رطوبت سطحی خاک، لایه پوشش گیاهی و آمار ثبتی بارش، از امکانات سنجش از دور اقدام به استخراج رطوبت خاک و بارش شده است. برای کنترل و مقایسه اطلاعات به دست آمده از تصاویر ماهواره ای، بارش مورخ 12 آذر 1395 به عنوان نمونه بارش سیلابی انتخاب شد. با توجه به اهمیت شاخص رطوبت توپوگرافی برای توصیف شرایط رطوبتی خاک و تخمین ویژگی های فیزیکی و هیدرولوژی از این شاخص استفاده شده و نقشه خروجی به صورت طبقه بندی در منطقه بررسی شد. برای نمایش نواحی مستعد سیلاب از مدل ترکیبی که در آن از لایه های رطوبت خاک سطحی (از مدل ذوزنقه ای فیزیکی از تصاویر لندست 8 استخراج شد)، پوشش گیاهی، بارش و شاخص رطوبت توپوگرافی استفاده شده است. پس از همسان سازی نقشه ها و وزن دهی، روی هم گذاری لایه ها در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی انجام و نقشه پتانسیل سیل زایی حوضه استخراج شد و حوضه به ترتیب شدت سیل زایی به پنج محدوده مستعد سیلاب، سیلاب متوسط، تاحدودی سیلابی، سیلاب بسیارکم و فاقد سیلاب طبقه بندی شد. براساس نقشه استخراجی و تجزیه و تحلیل نتایج، از کل 3279 کیلومتر مربع منطقه، حدود 6/81 کیلومتر مربع (5/2%) مستعد سیلاب بوده و 9/1% از منطقه با میزان خطر متوسط برای سیلاب شناسایی شد. محدوده های مستعد سیلاب بیشتر در نواحی دشتی مرکزی و شمال حوضه در زمین های مسطح حاشیه ای رود سیمینه قرار گرفته است.

شهرها در آینده، بیشتر مردم جهان را در خود جای خواهند داد؛ بنابراین، تمرکز مدیران باید بر پایدارترکردن و تاب آورکردن این مکان ها باشد. تاب آوری شهری مفهومی است که به تازگی مورد توجه برنامه ریزان و مدیران شهری در سراسر جهان قرار گرفته است. این امر در واکنش به حوادث طبیعی و بحران های اقتصادی و اجتماعی-سیاسی، به مثابه مفهومی کلیدی جایگاه ویژه ای یافته است. نوشتار پیش رو با هدف شناسایی ابعاد تاب آوری شهری و ارتباط آن ها با پایداری شهری، در شهر رشت انجام شده است. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی، کاربردی-توسعه ای و شیوه گردآوری اطلاعات، اسنادی و پیمایشی (زمینه یاب) بوده است. نمونه آماری پژوهش شامل 35 نفر از کارشناسان آشنا به موضوع بوده اند که به روش دلفی انتخاب و در سه مرحله درباره پرسش های پژوهش به اجماع رسیده اند. داده ها با نرم افزارهای اس. پی. اس. اس. و لیزرل تحلیل شده اند. برای تعیین روایی گویه ها از مدل تحلیل عاملی تاییدی مرتبه اول و برای سنجش پایایی آن از آزمون آلفای کرونباخ بهره گرفته شده است. نتایج مدل اندازه گیری ضرایب استانداردشده، نشان دهنده همبستگی بین متغیرهای مکنون و شاخص های متناظر بوده است. یافته های تحلیل مسیر تاییدی (مدل ساختاری) نشان داد که تاب آوری اجتماعی (87/ 0= Beta؛ 19/8 = T)، تاب آوری اقتصادی (84/0 = Beta؛ 62/5 = T)، تاب آوری زیست محیطی-کالبدی (85/0 = Beta؛ 78/9 = T) و تاب آوری نهادی (85/0 = Beta؛ 17/8 = T) بر پایداری شهری موثرند؛ بنابراین نتیجه گرفته شد که تاب آوری شهری را می توان به منزله شالوده پایداری شهری مطرح کرد و توجه به مزایای تاب آوری شهری در راستای تقویت سیستم های شهری پایدار، عاملی حیاتی در دستیابی به آینده مطلوب شهری است.

نیروگاه های زباله سوز شهری بیشتر اوقات دارای اثرات بالقوه منفی، مثبت و همچنین پیامدهای ناسازگار محیط زیستی هستند. براساس رویکرد توسعه پایدار، ارزیابی اثرات محیط زیستی به مثابه یکی از ملزومات احداث نیروگاه زباله سوز شهری است که می تواند به بهره مندی بیشتر از مزایای آن، کاهش هزینه ها و رفع نارضایتی جامعه منجر شود. در نوشتار پیش رو ابتدا اثرات مطلوب و نامطلوب نیروگاه زباله سوز شهری بر محیط زیست به تفکیک فعالیت های ساختمانی و بهره برداری پیش بینی و سپس به منظور تجزیه و تحلیل کمی اثرات نیروگاه زباله سوز شهری در شهرستان رشت برای دو محدوده پیشنهادی در دهستان لاکان و پسیخان از ماتریس ارزیابی اثرات سریع استفاده شده است. نتایج این مطالعه نشان داد که محدوده لاکان با امتیاز 142-در فاز ساختمانی و امتیاز 340-در فاز بهره برداری، گزینه منتخب برای احداث نیروگاه زباله سوز شهری است. محدوده پسیخان با امتیاز 146-در فاز ساختمانی و امتیاز 496-در فاز بهره برداری در اولویت اجرا قرار نمی گیرد. براساس نتایج به دست آمده، احداث نیروگاه زباله سوز شهری در شهرستان رشت با کاهش نیاز به دفن می تواند افزون بر پیشگیری از روند نابودی محیط زیست در منطقه سراوان شهرستان رشت، در بهبود شرایط اجتماعی و رضایت جوامع محلی منطقه نیز تاثیر مثبتی به همراه داشته باشد. مقایسه اثرات منفی ناشی از فعالیت های اجرا و بهره برداری پروژه نشان داد که بیشترین اثر منفی در هر دو فاز مربوط به محیط فیزیکی-شیمیایی است. این اثرات به واسطه شدت فعالیت های ساخت وساز، انتشار آلاینده های گازی، دی اکسین و فوران، بوی نامطبوع و خاکستر زباله سوز ایجاد می شوند؛ همچنین اثرات متقابل پارامترهای محیط زیستی بر شدت و شعاع انتشار آن ها اثرگذار است؛ بنابراین درصورت اعمال روش های مدیریتی و طرح های بهسازی محیط زیست، زباله سوزی می تواند روش مناسبی به منظور مدیریت پسماندها باشد.

شهرسازی و مناطق شهری اثر قابل توجهی بر آب وهوای محلی و جهانی دارند. یکی از مهم ترین این اثرات، تغییرات دمای سطح شهری است که شامل جزایر و چاله های حرارتی در سطح شهر می شود. نوشتار پیش رو با هدف بررسی تغییر الگوهای سیمای سرزمین و کارایی سنجه های سیمای سرزمین در تحلیل تغییرات دمای سطح شهری با استفاده از تصویر ماهواره ای لندست 8 در محدوده شهرستان همدان صورت گرفته است. به این منظور پس از محاسبه دمای سطح زمین، جزایر و چاله های حرارتی مشخص شد، کاربری های موجود در این مناطق شناسایی شده و درنهایت سنجه های سیمای سرزمین در سطح کلاس و سیمای سرزمین با نرم افزار فراگستات استخراج شد. نتایج این مطالعه نشان داد که بالاترین دما در محدوده مورد مطالعه مربوط به پهرو خاک و فاقد پوشش گیاهی بود؛ به عبارتی مولفه اصلی چاله های حرارتی، لکه کشاورزی است درحالی که، لکه خاک عضو اصلی تشکیل دهنده جزایر حرارتی است. رابطه دمای سطح زمین با سنجه ها در سطح سیمای سرزمین نیز بررسی شد، در جزایر بین دما و تراکم لکه، همبستگی منفی و در چاله حرارتی؛ برعکس جزیره حرارتی، دما با سنجه تراکم لکه رابطه مثبت و معنی دار و با سنجه شاخص تجمع همبستگی منفی داشت. هرچه پیوستگی بین کاربری و الگوهای سیمای سرزمین بیشتر باشد دما پایین تر و هرچه قطعه قطعه شدگی افزایش یابد، روی دما تاثیر افزایشی دارد. نتایج بیانگر آن است که دمای سطح زمین در شهرستان همدان تنها تحت تاثیر ترکیب کاربری و پوشش سطح زمین نیست؛ بلکه پیکره بندی فضایی و ساختار سیمای سرزمین نیز در آن تاثیرگذار است.