مبانی نظری هنرهای تجسمی
سال:1398 | دوره:- | شماره:8 |تعداد مقالات:12

هدف از نگارش مقاله حاضر بررسی ساختار بصری آثاری است که به صورت ناتمام در هنر نقاشی و مجسمه سازی غرب، توسط هنرمندان، در زمان های مختلف و شیوه های متعدد شکل گرفته است و سرانجام تاثیر به سزایی بر «نظریات روشنفکران غربی» گذاشته است. در این کنکاش در پی آنیم که: آیا هنرمندانی عمدا، اثری را ناکامل ارائه کرده اند یا برحسب اتفاق و ناخواسته، این آثار شکل گرفته است؟ آیا یک اثر هنری را می توان تمام شده محسوب کرد؟ به عنوان یافته های این پژوهش، می توان چنین اظهار نمود که با گذشت زمان و سپری شدن قرون متمادی و با توجه به گونه گونگی فرهنگ ها درجوامع بشری و تغییر و تحولات تکنیکی، این موضوع دستخوش تغییراتی می گردد که در بسیاری از قرون گذشته مطرح نبوده است و متعاقبا، در این گونه آثار نگرش و رویکرد قابل توجهی دیده می شود که جای واکاوی و تعمق دارد. سرانجام به عنوان نتیجه حاصل شده، باید گفت که این گونه آثار در ابتدا از فضایی به پایان نرسیده سرچشمه گرفته، لیکن، بعدها به نگاهی پارادوکسال تبدیل شده است و چه بسا از دست آوردهای «ناتمامیت» بهره جسته که برداشتی نوآورانه و بسیار عمیق فکری می باشد. در واقع، استفاده از ناتمامیت یا به دیگر سخن، پایان نیافته، همیشه نشات گرفته از فضایی حقیقتا، ناکامل نبوده است، بلکه گاه، برخی از هنرمندان برای به صحنه کشیدن نا دیدنی ها و یا به نمایش گذاشتن فضایی نامحسوس از قالب ناتمامیت سود جسته اند.

یکی از نسخه های خطی مصور نفیس موجود در ایران، نسخه شماره 708 کتاب خانه دانشگاه شهید مطهری(مدرسه سپهسالار) تهران است که ترجمه کتاب الحیل جزری به فارسی است و در تاریخ علم، فناوری و هنر تمدن اسلامی اهمیت زیادی دارد؛ اما تاکنون، پژوهشی درباره جنبه های هنری این نسخه انجام نشده است، لذا، باهدف احصای ویژگی های هنری، برای نخستین بار، مصورسازی های آن معرفی و تحلیل می گردد. پرسش های پژوهش، عبارتند از: 1) مصورسازی های نسخه خطی شماره 708 چه ویژگی هایی دارند؟ 2) وضعیت مصورسازی نسخه 708 نسبت به اصل کتاب جزری چگونه است؟ 3) نسخه خطی مذکور چه خصوصیات بارزی دارد؟ روش پژوهش، توصیفی و تحلیلی است و در طی آن، داده های کتاب خانه ای گردآوری شده و سپس، مورد مشاهده، تحلیل و بررسی قرار گرفته است. جامعه مورد مطالعه، تمامی نگاره ها و تصویرسازی های این نسخه خطی است و به عنوان نمونه، به صورت غیراحتمالی، 10 مصورسازی از این نسخه بررسی شده است. بر اساس نتایج پژوهش، مهم ترین ویژگی های تصاویر این نسخه، عبارتند از: خودداری از تصویرگری انسان و بسیاری از حیوانات، تزیین سطوح رنگی بزرگ با نقوش ظریف گیاهی و هندسی، عدم ایجاد زمینه رنگی در تصاویر. هم چنین، از میان 135 مصورسازی، 36 مورد به شکل اصلی دستگاه ها، 27 مورد به نمایش مکانیزم ها و 72 تصویر به اجزا و قطعات اختصاص یافته و 7 جای خالی در میان متون موجود است. جا افتادگی مصورسازی ها نیز نسبت به اصل کتاب، 14 شکل اصلی، 9 مکانیزم و 26 جز می باشد که دلایل احتمالی فقدان آن ها در خلال پژوهش مطرح شده است.

ناکارآمدی دیدگاه های زیبا یی شناسانه و نبود مفاهیم جدیدی مانند «هنر» در فرهنگ های باستانی، لزوم تجدید نظر در شیوه های پژوهشی در این زمینه را ضروری می سازند. در این مقاله، سعی می شود تا از روزن «مرگ اندیشی» به مثابه انگیختار تخیل خلاق، بنیانی برای درک برخی از آثار هنری در میان دو رود باستان فراهم آید. بر این اساس، تلاش می شود تا با ترسیم شبکه اصلی باورهایی که «مرگ» در ارتباط با آن ها معنا می یابد، دریافتِ غالبِ رایج نسبت به مرگ در این حوزه تمدنی روشن گردد. دریافتی که مرگ را پایان کار آدمی نمی داند، بلکه آن را آغازی برای ورود به جهانی رنگ و رو رفته و نمور در نظر می گیرد. این سرنوشت غم انگیز و تغییرناپذیر انسانی، آن چنان تلخ و نپذیرفتنی است که شاهان و نخبگانِ میان دو رود باستان، سعی می کنند با غلبه بر انسانیت خود و ورود به جرگه خدایان از آن احتراز کنند. در ادامه، بر مبنای چنین دریافتی، بُن مایه های شاخصی مانند گلدان های آب، حضور شاه در پیشگاه ایزد و دریافت نمادهایی مانند چوب و حلقه، به مثابه دست یابی به زندگی فرا انسانی و غلبه بر اندوه ابدی زندگی پس از مرگ ارزیابی می شوند. پر واضح است که چنین نقش مایه هایی صرفاً در مورد شاهان و برگزیدگان به کار می روند و آشکارا بر ویژگی های درباری خود تاکید می کنند.

سکاها با آن که مردمانی بیابان گرد بودند و اقتصاد آن ها بر پایه دست اندازی به همسایگان متمدن شان وابسته بود، از ذوق هنری برخوردار بوده و هنر را ستایش می کردند. آنان فاقد شهر یا سکونت گاه دایمی سازمان یافته بودند؛ ولی از گورها و کورگان ها و نهان گاه های آنان، آثار ارزشمندی یافته شده که مایه هنر در آن ها دیده می شود. از بزرگ ترین کشفیات هنر فاخر سکایی، می توان به گنجینه های پازیریک و فترزفلده اشاره کرد که در هر کدام، اقلام زرین ارزشمندی یافت شده است؛ که تاثیر هنر ایرانی دوره هخامنشی و پیشاهخامنشی، به روشنی، دیده می شود. نویسنده این مقاله با هدف معرفی یکی از جنبه های فراموش شده هنر ایرانی در اروپا، با رویکرد توصیفی – تحلیلی و مطالعات اسنادی، در پی پاسخ گویی بدین پرسش ها است: آثار بازیافته از فترزفلده با استناد به کدام عناصر، از هنر ایران و میان رودان باستان متاثر شده و آن ها چگونه به هنر سکایی فترزفلده نفوذ کرده اند؟ این آثار شامل چند زین ابزار زرین، چند قطعه اسلحه و آرایه هستند که اشیای زرین یافته شده، دارای نقوش و طرح هایی از موجودات اساطیری و حیوانی و طرح های جالب توجه دیگر است. بررسی های به عمل آمده، گویای آن است که نقوش و طرح های موجود بر روی این آثار از خاستگاه مشترک برخوردار بوده و همگی، به طور دقیق، از هنر ایرانی و میان رودانی اثر پذیرفته و یا در این منطقه ساخته شده اند. از میان مناطق و شیوه های هنری متعدد، آثار هنری عصر مفرغ زاگرس بیش از همه به چشم می خورد که این امر با جریان نفوذ سکاها به آن منطقه در دوره مادها و وجود گورهای سکایی در آن جا مطابقت دارد.

از جمله خصلت های جمعی که امروزه، در شاخه های مختلف علم مورد توجه بسیاری قرار گرفته است، خلاقیت جمعی است. مطالعه خلاقیت جمعی از دریچه رویکرد اجتماعی-فرهنگی، نشان می دهد که شرایط بروز این نوع از خلاقیت در فضاهای عمومی به مثابه بازنمود عرصه عمومی فراهم است. در همین راستا، مقاله حاضر با استناد به رویکرد جامعه شناسی فرهنگی به خلاقیت جمعی، درصدد پاسخ به این پرسش است: آیا می توان از هنر عمومی به عنوان هنری که با فضای عمومی مرتبط است، در راستای ارتقای خلاقیت جمعی بهره جست؟ به منظور پاسخ به این پرسش، ابتدا، تعاریف ساختاری هنر عمومی، فضای عمومی و خلاقیت جمعی، و ارتباط این حوزه ها با روش تحلیلی بررسی شد که نتیجه حاصل از تحلیل داده ها، حاکی از توانایی هنر عمومی در توسعه خلاقیت جمعی است. در مرحله بعد، با توجه به تعدد انواع هنر عمومی، نوع مناسب هنر عمومی برای گسترش خلاقیت جمعی معرفی گردید. نتیجه آن که، با توجه به ملزومات فضای مورد نیاز برای ممارست خلاقیت جمعی، هنر عمومی در صورت ایفای نقش فعال در عرصه عمومی می تواند به روند بروز این فضا کمک کند. هم چنین، از میان انواع هنر عمومی، هنر عمومی سبک نو با توجه به ویژگی های ارتباطی خود، بیش از سایر انواع در عرصه عمومی، فعال عمل می کند و بنابراین، مناسب ترین نوع هنر عمومی به منظور گسترش خلاقیت جمعی است.

کیفیت محصولات روزمره با کیفیت زندگی مردم ارتباط تنگاتنگ دارد. طراحی محصول برای کاربران ایرانی یکی از دغدغه های متخصصین طراحی صنعتی است. نقش ویژگی های هنری و فنی محصولات طراحی شده از یک سو و توجه به نیاز افراد از سوی دیگر، از اهمیت به سزایی برخوردار است. اما محدودیت های تولید در چهارچوب و ساختار صنعت نیز فاکتور تعیین کننده در فرایند طراحی محصول قلمداد می شود. در این مطالعه بر طراحی ارگونومیک محصولات-که بستری است برای جلب رضایت کاربران-تاکید شده است. درک مشتری از محصول و ملاحظات طراحی ارگونومی مبتنی بر معناشناسی در سطوح فیزیک و ادراکی از محورهای مهم این تحقیق می باشند. در این بررسی توصیفی، مطالعه ای موردی نیز به انجام رسیده است که در آن، نقش علمی طراحان در ارتقای سطح آگاهی افراد، از طریق چاپ مقالات و در نظر داشتن نیاز صنعت مورد دقت قرار گرفته و در این خصوص، مقالات به چاپ رسیده در دهه اخیر در پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، مورد جستجو قرارگرفت. معدود بودن تعداد این دسته از مقالات در بین نشریه های حوزه هنر و معماری در پایگاه مزبور، مورد تحلیل واقع شد. بر اساس بررسی های به عمل آمده، این گونه به نظر می رسد که نقش طراحی محصول مبتنی بر معیارهای زیبای شناختی و هدونومیک بر بستر ملاحظات ارگونومیک در ایجاد سطح مناسبی از رضایت برای کاربران، می تواند تعیین کننده باشد و با اعمال ملاحظات ارگونومیک، می توان انتظار داشت که صنایع استقبال بیش تری برای به کارگیری طراحی های کارشناسان طراحی صنعتی نشان دهند، بی تردید مورد اخیر، نیاز به بررسی های مداخله ای آتی دارد.

خشونت تسری شده از جنگ در یک جامعه و عواقب آن در یک برهه زمانی خاص تمام نمی شود و در ادوار مختلف، باقی می ماند. تحقیرها و سرخوردگی های ناشی از جنگ توسط هنرمند تا مدت ها پس از آن، به صورت های مختلف در آثار هنری نمود پیدا می کند. این پژوهش، قصد دارد تا به بررسی تاثیرات جنگ بر آثار هنرمندانی بپردازد که تحت تاثیر دوره پرتلاطم بعد از جنگ، آثار خویش را خلق کرده اند و در پی آن است که نشان دهد، چگونه مفاهیم ناشی از سرکوب، هم چون خشونت در آثار هنری نمود می یابد؟ با بررسی فرم و محتوای آثار هنرمندانی که تنها با ویرانه های پس از جنگ روبه رو بوده اند، به این پرسش می پردازد که شرایط اجتماعی و سیاسی، چگونه می-تواند بر آثار هنرمندان آن عصر و بعد از آن، تاثیر بگذارد؟ هم چنین، بازنمایی خشونت و فقدان هویت در آثار این هنرمندان تا چه میزان موفق عمل کرده است؟ روش پژوهش در این مقاله، توصیفی-تحلیلی است و با استفاده از منابع کتاب خانه ای صورت پذیرفته است. چند نمونه از آثار هنرمندان معاصر آلمانآنسلم کیفر-گئورگ بازلیتس، و نوع ارتباط آن با دیدگاه ژیژک در باب خشونت را-که خشونت پنهان را موثرتر از خشونت آشکار می داند-از لحاظ فرم و معنا و مفهوم مورد کنکاش قرار می دهد. این پژوهش نشان می دهد، اثر هنری با وجود این که همیشه در طول تاریخ هنر، زیبا تلقی شده، برای بازنمایی زشتی ها و نابرابری ها، عقیم مانده است. زیرا اثر هنری از سوی مخاطب زیبا تلقی شده و این برای هنرمند معترض به شرایط اجتماعی، نوعی شکست محسوب می شود.

مقاله حاضر، مطالعه ای است در مورد دو شیوه شرقی و غربی خط نستعلیق در قرن نهم هجری که در دو منطقه شرق(ناحیه خراسان) و غرب(تبریز) شکل گرفت. در این پژوهش، ضمن ارائه تاریخ مختصری از خط نستعلیق، چگونگی پیدایش دو شیوه شرقی و غربی مورد بررسی قرار گرفت. فرضیه این بود که احتمالا، تفاوت هایی در اصول و نحوه اجرا و هم چنین از نظر زیبایی شناسی بین دو شیوه شرقی و غربی نستعلیق وجود داشته است. هدف از انجام پژوهش حاضر، یافتن تفاوت های دو شیوه نستعلیق و آگاهی دقیق از نحوه اجرای هنرمندان خوشنویس قرن نهم هجری از منظر زیبایی شناسی برای ارتقای کیفیت هنر خوشنویسی در عصر حاضر بود. این تحقیق، با استفاده از روش کتاب خانه ای انجام شده و ضمن بیان شرح حال مختصری از هنرمندان مطرح دو شیوه مذکور، ویژگی های آثار آن ها مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش بعدی مقاله، نقاط اشتراک و افتراق این دو شیوه در مفردات، کتابت، چلیپانویسی و ترکیب بندی از هر دو شیوه تطبیق داده شد. بررسی ها نشان داد که، در اصول و نحوه اجرای دو شیوه شرقی و غربی خط نستعلیق، تفاوت هایی وجود دارد که آن ها را از هم متمایز کرده است. هم چنین هنرمندان شیوه شرقی نستعلیق دقّت نظر بیش تری در جهت اعتلای هنر نستعلیق نویسی نموده اند؛ که این امر، باعث شده است، شیوه شرقی پایدار باقی بماند. در بررسی ها مشخص شد، عبدالکریم خوارزمی از نخستین افراد خوشنویسی بوده که به مرکب ضد آب دسترسی داشته است.

اصالت اثر هنری از مسایلی است که توجه هنرمندان، منتقدان و نظریه پردازان مباحث هنر را همواره، به خود جلب کرده است. اصالت هنری، مفهومی ناپایدار است و با مفاهیمی چون تداوم، تغییر و حقیقت ارتباط دارد. احراز اصالت هنری، امکان ارزیابی اثر و حق مالکیت هنری را هموارتر می سازد. در میان نظریه پردازان تئوری های هنر، نلسون گودمن، ضمن قایل شدن تفاوت و تمایز مبحث اصالت آثار در میان هنرها، با طبقه بندی فرآیندها و شیوه های آفرینش گری به دو نوع آثار هنری اتوگرافیک و الوگرافیک اشاره دارد. او خوانشی بدیع و نوین در این زمینه ارائه می دهد. هنرهای اتوگرافیک را غیرقابل کپی شدن و هنرهای الوگرافیک را دو مرحله ای، با قابلیت تکثیر نامحدود معرفی می کند. هنرهایی نظیر نقاشی و مجسمه، هنرهای اتوگرافیک یا خودنگاشتی و هنرهای گرافیکی با منطق تکثیرپذیری از جمله هنرهای الوگرافیک به شمار می آید. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت اسناد کتابخانه ای، به بررسی شاخصه های اصالت در آثار هنری الوگرافیک و اتوگرافیک می پردازد. مقاله، بر اساس این پرسش اصلی شکل گرفت: چه عواملی بر اصالت هنر و معناداری ذات هنر، نقش تاثیرگذار دارند؟ و این که بر پایه نظریه گودمن چه تفاوتی میان آثار تکثیرپذیر و یگانه وجود دارد؟ پرسش ها منتج به ارائه این فرضیه شد که، اصیل بودن اثر هنری، رابطه معناداری با ذات اثر دارد و پدیدآورنده با خلاقیت و تفکر خویش و بدون گرده برداری از آثار خلق شده دیگر، به معنایی یگانه نائل می آید. یافته های پژوهش بر مبنای نظری خود بدین نتیجه نائل گردید که آثار تکثیرپذیر(الوگرافیک) همانند آثار یگانه(اتوگرافیک) دارای اصالت و ارزش هنری بوده و می توان در زمره آثار هنری فاخر، ارزشمند و دارای اصالت، مورد ارزیابی شاخصه ای قرار گیرد.

معماری، به عنوان یکی از هنرهای تجسمی، همواره، با زیبایی همراه بوده و یکی از روش های خلق زیبایی در معماری ایران، استفاده از تزیینات می باشد؛ که عملکرد وسیع و ارزشمندی در راستای اهداف معماری اسلامی داشته است. این تزیینات، اکثرا توسط کیفیات بصری و اصول مبانی هنرهای تجسمی، ترکیب بندی شده و سبب خلق زیبایی و نظامی خوش آیند می شوند. آجرکاری، به عنوان یکی از تزیینات اصلی معماری ایرانی و اسلامی، در اکثر بناهای سنتی، به خصوص مساجد ایران و طبعا، مساجد مراغه، به عنوان یکی از شهرهای فرهنگی و تاریخی ایران مشهود است. هدف این مقاله، تحلیل تزیینات آجرکاری مساجد مراغه بر مبنای مبانی هنرهای تجسمی بوده است؛ تا به پرسش «در تزیینات آجرکاری مساجد مراغه، کیفیات بصری به چه نحوی استفاده شده و چه حسی را به بیننده بنا القا می کنند؟ » پاسخ داده شود. روش به کار رفته، ترکیبی از روش میدانی و روش توصیفی-تحلیلی می باشد. ابزار به کار رفته، مشاهده و تصویربرداری از مساجد و تزیینات آجرکاری مساجد و مطالعات کتاب خانه ای می باشد. جامعه آماری، بناهای سنتی مراغه و نمونه آماری، مساجد سنتی مراغه می باشد. نتیجه این که، در تزیینات آجرکاری مساجد مراغه، تعادل ریتم و تقارن بسیار استفاده شده و گاهی، تناسب و حرکت نیز در این تزیینات به چشم می خورد؛ که سبب شده است، حس ایستایی و وحدت باطنی و نامریی و قدسی را در نمای مساجد القا کند. در حالی که، از اصل تباین و کنتراست در تزیینات بهره گیری نشده، تا تنش و عدم ثبات و تضاد به بیننده بنا منتقل نشود.

عکاسی را می توان به عنوان یک رسانه و واسطه هنری، نوعی نظام بازنمایی دانست که همانند زبان، توان خلق، ارائه و القای معانی و مفاهیم متعدد پیرامون اشیا، اشخاص و موضوعات مختلف جهان بیرونی را به اشکال و با کیفیت های متفاوت از عادی، گزارشی تا شاعرانه و هنری دارد. از این نظر، این پرسش ها مطرح می شوند: به واسطه چه عواملی یک عکس، ماهیت و کیفیت هنری به خود می گیرد؟ عوامل موثر در خلق عکس هنری کدامند؟ در راستای پرسش های مطرح شده، هدف از نگارش این مقاله، بررسی عوامل موثر در خلق عکسِ هنری بر اساس برخی از عوامل اصلی سبک ساز در حوزه زبان شناسی یعنی نگرش خاص، گزینش و عدول از هنجار است. روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی و تطبیقی است و اطلاعات از منابع کتاب خانه ای جمع آوری شده است. از منظر رویکرد این پژوهش، می توان اظهار داشت عکسِ هنری حاصل نگرش خاص عکاس به موضوع، استفاده سنجیده از امکانات و ظرفیت های متعدد گزینشی عکاسی و عدول از هنجارها و قواعد رایج عکس گرفتن است؛ که موجب می شود عکاس، بتواند به جای ثبت عادی و بازنمایی معمول محیط پیرامون، از عادی ترین موضوعات، آشنایی زدایی کرده و عکس هایی بدیع، برانگیزاننده و ماندگار خلق نماید و این امکان را برای مخاطب، فراهم سازد که نسبت به موضوع ارائه شده، ادراکی نو داشته باشد و پیرامون آن تامل و تفکر نماید.

لوگوتایپ، نشان نوشته ای گرافیکی است که توسط سرمایه داران تجاری، موسسات، اشخاص حقیقی و. . .، برای متمایز کردن نام خود از دیگران، استفاده می شود. از جمله وجوه تمایز لوگوتایپ ها، گشتالتِ آن هاست، که به سازمان دهی و شکل بندی آن ها اشاره می کند. گشتالت، عنوانِ مکتبی است در روا ن شناسی، که چگونگی ادراک بصری انسان از محیط پیرامونش را مورد بررسی قرار می-دهد. هدف پژوهش حاضر، بررسی اثربخشی لوگوتایپ ها از منظر روان شناسی گشتالت بر روی مخاطب است؛ تا به نکاتی کیفی در طراحی موثرتر لوگوتایپ ها دست یابد. معیار سنجش اثربخشی لوگوها، مدل آیدا می باشد. آیدا، الگویی است رایج در مدیریت بازاریابی که به ارزیابی جایگاه تبلیغات و سایر فعالیت های اقناعی بر مخاطب می پردازد. مطابق این الگو، تبلیغاتی اثربخش و موفق هستند که مشتری را از چهار مرحله جلب توجه، ایجاد علاقه، ایجاد تمایل به خرید و اقدام به خرید، عبور دهند. در این تحقیق، روش توصیفی-پیمایشی و مورد مطالعاتی لوگوتایپ شرکت تولید پارچه حریر بوده است. تحلیل یافته ها، چنین نشان داد که، گشتالت لوگوتایپ حریر به واسطه برخورداری از اصول مشابهت، مجاورت، یک پارچگی، تداوم، مناسبات نقش و زمینه و قابلیت بالایِ پراگنانس، بر مشتری اثربخش است و این اثربخشی در دو مرحله جلب توجه و ایجاد علاقه، مطلوب و در دو مرحله تمایل به خرید و اقدام به خرید، نسبتا مطلوب برآورد شد. بنابراین، یکی از شیوه های کنترل کیفی لوگوها به منظور اثربخشی بیش تر بر مخاطب، متوسل شدن به اصول گشتالت در طراحی آن هاست.