پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران
سال:1399 | دوره:9 | شماره:1 (پیاپی 17) |تعداد مقالات:14

ایالت کرمان از اوایل دهه سوم قرن هفتم هجری توسط براق حاجب، فتح شده و تا اوایل قرن هشتم هجری تحت تسلط این حاکم قراختایی و جانشینانش قرار داشت. کاردانی براق و برخی از جانشینانش نه تنها ثبات سیاسی کرمان را حفظ نمود بلکه در طول بیش از هشت دهه دوام این حکومت، تاثیراتی نیز در سایر حوزه های اجتماعی، فرهنگی و به ویژه مذهبی کرمان داشت. پژوهش حاضر، با کاربرد روش تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، بر آن است تا در گام نخست نوع رویکرد مذهبی حاکمان قراختایی را مورد واکاوی قرار داده و در دومین گام وضعیت مذهبی کرمان هم زمان با حاکمیت آنان را تشریح نماید. از همین رو پرسش اصلی نوشتار حاضر عبارت است از اینکه: حکام قراختایی کرمان چه رویکرد مذهبی داشتند و جایگاه مذاهب مختلف در کرمان هم زمان با حکومت آنان چگونه بود؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است حاکمان قراختایی کرمان اگرچه دارای خاستگاهی غیرایرانی و غیرمسلمان (بودایی) بودند اما با ورود به کرمان در حوالی سال های 619-620ق و پایه ریزی حکومت خود در این سرزمین جدید، زیرکانه رویکردی تازه را در حوزه های مختلف سیاسی و به ویژه مذهبی در پیش گرفتند. امری که موجبات دوام هر چه بیشتر حکومت آنها در درون فرهنگ ایرانی اسلامی را فراهم ساخت.

عراق عجم از جمله حوزه های جغرافیایی و تاریخی است که روزگارانی به عنوان یکی از ایالت های مرکزی، مهم و تاثیرگذار در تاریخ ایران به شمار می رفت و همواره مورد توجه حاکمان از جهت شناسایی حدود و مرزهای قلمرو فرمانروایی و نیز جغرافیانگاران از حیث تعیین جغرافیایی حدود مراکز علمی و برشمردن شهرهای پراهمیت، قرار داشت. از سوی دیگر حاکمان این منطقه توانستند با تسلط بر شهرها، نقاط راهبردی و شبکه راه های ارتباطی، ضمن حفظ امنیت مرزهای عراق عجم، زمینه رشد اقتصادی و به ویژه اقتصاد بازرگانی آن را فراهم آورند و موجب رونق و اهمیت بیش از پیش این محدوده جغرافیایی شوند. در پژوهش پیش رو، با روش زمینه شناسی تاریخی، با بهره گیری از رهیافت های جغرافیای تاریخی به معناکاوی و محدوده بندی عراق عجم، بر اساس منابع جغرافیایی و تاریخی در دوره های مختلف پرداخته می شود. در این پژوهش، ابتدا به واژه شناسی و مفهوم آن در متون ادبی و تاریخی پرداخته و به بررسی محدوده ایالت جبال و تغییر آن به عراق عجم در منابع جغرافیایی و به تغییر مرزهای آن در طول تاریخ و جدا شدن کردستان از آن، می شود.

ورود مغول ها به ایران، نه تنها یک رویداد نظامی بود، بلکه به تدریج حضور این اقوام و مهاجرت آنان به فلات ایران، تاثیرات خود را بر نظام اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و نیز تشکیلات اداری بر جای نهاد. تشکیلات اداری یکی از اولین بخش هایی بود که در همان سال های آغازین تحت تاثیر حضور این اقوام قرار گرفت. این تاثیر به تدریج و نه یکباره کم رنگ تر شد؛ با این حال برخی عناصر پایدار آن برای سال ها و برای سلاله های پسین باقی ماند. هدف پیش روی این تحقیق، شناخت این تاثیرات در بخشی از تشکیلات اداری یعنی در حوزه نظام قضایی در حکومت آل مظفر (795-713ق)-و شناخت مبانی شکل گیری نظام قضایی این حکومت و با مسیله ارزیابی چگونگی فرآیند استمرار یا تضعیف نمادهای مغولی در نظام قضایی آل مظفر است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و در حوزه مطالعات کتابخانه ای انجام شده است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که تشکیلات قضایی آل مظفر بر سه رکن استوار بوده است: اقتباس از تشکیلات قضایی مخدومان اولیه آل مظفر یعنی حکومت ایلخانان؛ تشکیلات اداری در حکومت های مسلمان ایران پیش از ایلخانان؛ و سنت های محلی قلمرو آل مظفر در یزد و فارس. همچنین این بررسی نشان داد که عناصر و نماد های مغولی، علی رغم حضور در تشکیلات قضایی آل مظفر، به تدریج در محاق قرار گرفته است و سنت های ایرانی اسلامی حضور و بروز پررنگ تری یافته اند.

تاریخ نگاری سده هشتم مازندران بازتابی است از تلاش حکومت مرعشی جهت دیگرگونه نمودن رخدادها و ارایه روایت دلخواه از تاریخ؛ روایتی که در سده های بعدی، از سوی تاریخ نگاران بازنشرشده تا به «روایتی مسلط» تبدیل می گردد. عدم توجه تاریخ نگاران پس از میرظهیر به جزییات وقایعی که تاریخ نویسان دستگاه تیموری و اولیاء الله آملی در تاریخ رویان ارایه می کنند موجب شد تا روایتی یکسویه در زمینه تاریخ وقایع سیزده ساله مازندران شکل بگیرد. برداشتی که در آن تمام گناه به پای دودمان چلاوی نوشته شده و مرعشیان از هر نظر تطهیر می گردند. برپایه داده های برگرفته از همه منابع تاریخی می توان گفت که بنیان گذار حکومت مرعشیان کمتر از افراسیاب چلاوی در حوادث سیزده ساله مازندران نقش ایفا ننمود. بی گمان وی که در مجموعه این حوادث دست داشت با نقشه ای حساب شده، دیگر رقبا را از سر راه برداشت. اما حکومت مرعشی هم زمان با اقدامات سیاسی از فعالیت تبلیغی نیز غافل نماند بلکه با برساختن داستانی جعلی گناه تمام حوادث سیزده ساله را بر دوش دشمنان شکست خورده نهاد. هدف غایی این تبلیغات بدنام ساختن مخالفان و آفرینش چهره ای فرهمند از بنیان گذار حکومت مرعشی بود. داستانی که در تاریخ طبرستان میرظهیرالدین مرعشی به صورت بندی نهایی اش رسید و توسط مورخان سده های بعد بی چون و چرا پذیرفته شد.

حکومت آل کرت، هم زمان با هجوم مغولان به ایران، در شرق خراسان بزرگ تاسیس شد و از آغاز برتری مهاجمان مغول را پذیرفت. در عصر حاکمیت آل کرت بر خراسان، عوامل متعددی سبب ناآرامی این ایالت بود و حاکمان کرت توانستند با سیاست های ویژه خود، ثبات سیاسی این منطقه را تامین کنند. مسیله پژوهش حاضر، شناسایی سیاست آل کرت برای ایجاد ثبات سیاسی در خراسان و یافتن راهکارهای این حکومت برای تامین امنیت در این منطقه است. این پژوهش از نوع تاریخی و با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای به نگارش درآمده است. نتیجه بررسی سیاست و راهکارهای آل کرت نشان می دهد که آنان در برابر هر تهدید برهم زننده ثبات سیاسی خراسان، واکنش متناسب با آن را از خود نشان می دادند. آل کرت با پذیرش مشروعیت حکومت ایلخانی، گرچه بخشی از استقلال خود را در امور داخلی و خارجی از دست داد اما توانستن خراسان را از نبردهای فرساینده با حکومت مرکزی برکنار نگه دارند. آل کرت در برابر توسعه طلبی های جغتاییان راه حل مقاومت نظامی را برگزیدند و در برابر فزون طلبی های سرداران مغول مستقر در خراسان نیز ایستادگی کردند. آنان به خوبی از عهده مرزداری شرق خراسان در برابر حکومت های سلطان نشین رود سند برآمدند و شورشیان نکودری و حاکمان محلی سیستان را تحت نظارت دقیق قرار دادند. عملکرد آل کرت پس از سقوط ایلخانان همچنان ثبات سیاسی خراسان را حفظ کرد و آنان با پذیرش مشروعیت ایلخان خواندگان طغاتیموری و ایجاد روابط خوب با جانی قربانی ها از تنش های احتمالی کاستند. آل کرت در برابر پیشروی های سربداران گزینه نظامی را برگزیدند و با استفاده از توان مذهبی اهل سنت و صوفیان خراسان موفق به مهار این حکومت شدند.

خاندان روسای فال از جمله گروه های اجتماعی قدرتمند در امور قضایی و دیوانی در جنوب ایران، به ویژه در قلمرو ملوک هرمز، از قرن هفتم تا یازدهم هجری محسوب می گردند. چنین حضور فزاینده ای از عناصر انسانی توانمند در امور دیوانی و اداری، به موقعیت ارتباطی ناحیه فال بعد از سقوط تدریجی سیراف از نیمه دوم قرن پنجم تا نیمه نخست قرن ششم هجری و همچنین، ساختار سیاسی ملوک هرمز باز می گردد که زمینه حضور و فعالیت نیروهای انسانی را در حوزه قلمرو خود فراهم می کرده است. طی این دوره زمانی، شاهد قدرت گیری خانواده فالی در دستگاه سیاسی و دیوانی ملوک هرمز هستیم که به عنوان یکی از خاندان های مهم دیوان سالار در کنار دیگر خانواده های دیوانی نقشی مهم و تعیین کننده در تامین منابع و درآمدهای مالی ملوک هرمز دارند. از این رو، چگونگی ارتباط فالی ها به عنوان یکی از خانواده های دیوان سالار در قلمرو ملوک هرمز با امرا و سلاطین هرمز و دیگر خاندان های دیوان سالاری و گروه های اجتماعی در حوزه خلیج فارس موضوع پژوهش حاضر است. بررسی منابع و اسناد و تحلیل داده های تاریخی نشان می دهد که خانواده فالی در جایگاه وزارت یکی از منابع اصلی تامین کننده ثروت و تضمین قدرت در دستگاه سیاسی ملوک هرمز بودند. یافته های تحقیق نشان می دهد که رقابت و کشمکش های فالی ها با دیگر گروه های اجتماعی در مسایل سیاسی و دیوانی و همچنین تلاش نیروهای نظامی پرتغالی برای انحصاری کردن درآمدهای ناشی از اقتصاد دریایی خلیج فارس همراه با وارد کردن یک گروه دیوانی رقیب و معارض، سرانجام به تضعیف قدرت وزارت فالی ها و نهاد سلطنت در هرمز منجر گردیده است.

خاندان محلی روزافزون در پناه قلعه ها و جنگل های سوادکوه و پیوستن به حکومت سادات مرعشی و انجام خدمات نظامی به آنان، توانستند بیش از یک سده بر سوادکوه و بخش هایی از مازندران شرقی حکومت کنند. مهم ترین و معروف ترین حاکمان این خاندان، آقارستم و آقامحمد روزافزون بودند که هم زمان با شکل گیری و تثبیت صفویان در ایران، حکومت می کردند. نوشتار حاضر با توجه به جنبه های تاریخی مسیله و هدف پژوهش، با استفاده از روش تحقیق تاریخی، با تاکید بر تحلیل و بررسی داده های منابع تلاش دارد پاسخ مناسبی به این پرسش دهد که روند شکل گیری و گسترش خاندان محلی روزافزون در مازندران و علل سقوط آنان چه بوده است؟ یافته های تحقیق نشان می دهد خاندان روزافزون با انجام خدمات متعدد نظامی و سیاسی، اعتماد مرعشیان را جلب کرده و حکومت نواحی سوادکوه و اطراف آن را به دست آوردند. ظهور خاندان صفوی و گسترش قلمرو سیاسی و جغرافیایی آن در نواحی شمالی ایران و از سوی دیگر سیاست غلط آقارستم روزافزون در حمایت از شیبک خان ازبک و اختلاف و درگیری مستمر آقامحمد روزافزون با سادات مرعشی و ایجاد ناامنی در مازندران موجب شد تا شاه اسماعیل و جانشین او، شاه تهماسب، به تضعیف و سپس به حذف خاندان های محلی از جمله خاندان روزافزون رضایت دهند.

از دوره صفویه جابجایی و کوچ اجباری ایلات و عشایر یکی از سیاست های دولت ها برای برقراری امنیت و کنترل نیروهای اجتماعی مرکزگریز بوده است. یکی از مقاطع حساس در تاریخ ایران عصر صفوی، جابجایی طوایف کرد به نواحی مختلف قلمرو این حکومت بوده است. در راستای این حرکت طایفه کرد «رشوند» نیز ابتدا به خراسان و سپس به قزوین و نواحی پیرامون آن کوچ داده شدند. استقرار این طایفه کرد در نواحی یاد شده پیامدهایی برای آنها و دولت مرکزی داشت که در این نوشتار ضمن بررسی این پیامدها، به واکاوای علل و انگیزه های سیاسی، نظامی و اقتصادی کوچ رشوندها نیز پرداخته می شود. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و با اتکا به منابع اسنادی شامل اسناد منتشر شده، اسناد منتشر نشده و منابع کتابخانه ای، به واکاوی موضوع می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد کوچ طایفه رشوند به نواحی قزوین و اطراف آن به دلایل مختلف نظامی، سیاسی و اقتصادی صورت گرفته و مهم ترین پیامد جابجایی اجباری این طایفه، برخورداری از موقعیت اقتصادی مناسب و کسب مقامات مهم نظامی و القاب بوده است.

اراضی خالصه یک شکل از انواع تاریخی زمین داری دولتی در ایران است. این نوع زمین داری در ولایت مازندران، بنا به موقعیت طبیعی منحصر به فرد آن، مورد توجه حکومت قاجار بود. دولت بر اساس سیاست های مالی و اداری روال های مختلفی در امور خالصه ها (افزایش و کاهش) در پیش می گرفت و این امر تاثیر عمیقی بر مناسبات ملک داری در آن ولایت داشت. در این پژوهش وضعیت خالصه ها در مازندران دوره قاجار، از نظر سیاست دولت و پیامدهای حقوقی، اقتصادی و اجتماعی آن بررسی می شود. سوال پژوهش این است: سیاست دولت در امور خالصه در مازندران چگونه بود؟ چرا عملکرد دولت در این زمینه با تغییرات متناوب توام بود؟ پیامدهای اجتماعی و اقتصادی این تجربه چه بود؟ بررسی و تحلیل داده های مربوط نشان می دهد وضعیت خالصه ها در مازندران تابع شرایط کلی مملکت، دچار دگرگونی هایی بود. در نیمه اول حکومت قاجار سیاست افزایش مساحت (به روش های گوناگون) و تنوع خالصه (معمولی، تیولی، ابتیاعی، ضبطی و دادوستدی) در پیش گرفته شد، سپس به دلایل متعدد (ساختاری: بحران مالی دولت، رفتاری: روش های خالصه داری در ولایت، کاهش نظارت دولت و موارد نظیر آن) در ادوار میانی و پایانی دوره روند کاهش خالصه ها به طرق مختلف (فروش، غصب و. . . ) شتاب گرفت. در این تحقیق با روش تاریخی، مجموعه داده های مورد نیاز از منابع و مآخذ مربوط (منابع دست اول و دوم تاریخی و اسناد آرشیوی) شناسایی و جمع آوری شد. سپس به شیوه کیفی، موضوع مورد نظر در زمینه تاریخی تحلیل گردید تا االگوهای حاکم بر روند دگرگونی خالصه ها استخراج گردید. دستاورد پژوهش حاضر الگویی برای مطالعات تاریخ زمین داری در ایران پیش می نهد و افزون بر آن می تواند زمینه های جدید مطالعات در این موضوع را نیز معرفی نماید.

خلیج فارس، به عنوان راه دریایی ایران به جهان و بالعکس، در بیشتر ایام تاریخ، تحت حاکمیت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی ایران بوده است. این حاکمیت نتیجه طبیعی و منطقی اقدام بزرگ ترین کشور واقع در سواحل شمالی خلیج فارس در دفاع از موجودیت و امنیت خود به شمار می آمده است که به صورت بلامعارض در بیشتر دوره های تاریخی، جریان داشته است. با ظهور استعمار و ورود قدرت های استعمارگر اروپایی؛ پرتغال، اسپانیا، هلند و انگلیس به خلیج فارس، حاکمیت ایران در خلیج فارس معارض پیدا کرد و ایران را با یکی از بزرگ ترین مسایل دوران جدید روبه رو ساخت. تداوم این امر به کاهش قدرت ایران و تثبیت بیش از پیش قدرت انگلستان، و سرانجام بلامنازع شدن قدرت این کشور در سرتاسر خلیج فارس در عصر قاجاریه منجر شد. با حمله انگلستان به سواحل ایران و تصرف بوشهر در جریان جنگ هرات، معارضه با حاکمیت ایران در خلیج فارس و ایران زدایی از این آبراهه بزرگ به اوج رسید. از این پس واکنش و تلاش های گسترده ایرانیان برای حفظ حاکمیت در خلیج فارس و ارتقای جایگاه آن در ذهنیت ایرانیان از مجرای تولید مفاهیم، معانی و انگاره های متناسب با دوران جدید در قالب گفتار جدید خلیج فارس شناسی آغاز شد. یافته های این تحقیق، بر اساس ترکیبی از روش علی عقلانی، نشان می دهد که مطبوعات دوره قاجاریه اصلی ترین نقش را در ارتقای جایگاه خلیج فارس از منطقه ای طبیعی به «عضو رییسه پیکره ایران» در قالب گفتار جدید خلیج فارس شناسی بر عهده داشته اند.

با تاسیس حکومت پهلوی در سال 1304خورشیدی، کشور ایران تا حدود زیادی از کارکردهای سنتی مناصب دولتی و پیشامدرن خود جدا شد و شکلی شبه مدرن به خود گرفت. یکی از این مناصب که ارتباط منظم و گسترده ای با حکومت یافت، کدخدا بود. با اینکه اقتدار کدخدا گسترده شد، اما در عمل گرفتار دیوانسالاری اداری گشت که مسیولیتش نظارت همه جانبه بر امور روستاییان و گزارش های دقیق و جزیی سالانه به حکومت بود. این نوشته بر آن است تا کارکردها و مسیولیت های کدخدا را از لابلای اسناد خاچیک طهماسیان؛ کدخدای روستای زرنه اصفهان در محدوده سال های 1309تا 1348، مشخص کند؛ وظایفی که پیش از آن در تاریخ نگاری مناصب ایران دوره پهلوی، پوشیده مانده و گستردگی و جدید بودن این نظارت ها را از سوی کدخدای روستا نشان می دهد. این مقاله براساس روش تحقیق تاریخی و بر پایه منابع اسنادی نوشته شده است.

نفوذ اقتصادی روسیه در ایران تا سال های پایانی دوره قاجار توسط تجارتخانه ها نمایان بود. روس ها با تاسیس تجارتخانه در بیشتر شهرهای ایران، به ویژه مشهد، به دنبال یافتن بازاری جهت فروش تولیدات کارخانجات روسیه بودند. مشهد به عنوان کرسی نشین ایالت خراسان در دوره قاجار از اهمیت به سزای اقتصادی و تجاری برخوردار بود؛ تا آنجا که می توان آن را به عنوان بارانداز بزرگی در شمال شرق ایران برای واردات و صادرات کالا به شمار آورد. با در نظر گرفتن ظرفیت ممتاز تجاری مشهد، برخی از تجار روسی و بعضآ دولت روسیه به تاسیس تجارتخانه و شرکت های تجاری در این شهر اقدام کردند. هدف از پژوهش حاضر پاسخ به دو پرسش اصلی است: 1. عوامل موثر بر تجارت مشهد و روسیه و مشکلات پیش روی این تجارت از سال 1307 تا 1344ق چه بودند؟ 2. کدام تجارتخانه های روسی در بازه زمانی مورد بحث به عرصه تجارت مشهد وارد شدند و به تجارت کدام کالاها پرداختند؟ با وجود کمبود منابع در این زمینه و ضرورت مطالعه جزیی نگر با رویکردی توصیفی تحلیلی، یافته ها حاکی از آن است که ساخت راه آهن ماوراء خزر، اعزام هییت های تجاری روسی به مشهد و فعالیت کنسول های روسیه در مشهد برخی از عوامل مویر بر تجارت مشهد و روسیه بودند. همچنین با وجود مشکلاتی مانند ناامنی در مشهد، تحریم کالاهای روسی و محدودیت تجار روسی در تهیه مسکن و تجارتخانه در مشهد برخی از تجارتخانه های روسی؛ ازجمله کمپانی آیرال، تجارتخانه مکرویچ، تجارتخانه فرانک، کمپانی نوبل، تجارتخانه خلوپ کم، تجارتخانه استوکین، تجارتخانه ونشتورک و تجارتخانه سنترسایوز با بررسی موقعیت بازار مشهد؛ خواربار، نفت، قند، شکر، منسوجات و گاهی کالاهای لوکس به مشهد وارد و مواد خام مورد نیاز خود مانند پشم، پوست، پنبه و گندم را خریداری می کردند.

بندر بوشهر در خلال جنگ جهانی دوم مانند سایر کرانه ها و پس کرانه های خلیج فارس و دریای عمان به اشغال متفقین درآمد. متفقین با هدف ارسال کمک به اتحاد شوروی بر تمامی زیرساخت های نظامی اقتصادی این بندر استیلاء یافتند. هدف از این پژوهش بررسی تاثیرات جنگ جهانی دوم بر بندر بوشهر، در یک روند گاه شماری، با تکیه بر مدارک آرشیوی عمدتا غیرمنتشره و نشریات عمومی، اقتصادی و محلی آن برهه زمانی است. بررسی مجموعه داده ها نشان می دهد که به رغم اهمیت بوشهر، نقش آفرینی اقتصادی آن نسبت به ادوار پیشین به خصوص اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی اول حرکت کاملا پسرفتی را نشان می دهد. هرچه دوره انتهایی جنگ نزدیک تر می شود، پیامدهای منفی آن بیشتر بر بندر بوشهر نمایان می گردد. این اثرات سوء تا چندین سال پس از اتمام جنگ جهانی دوم نیز تمامی ساختار اقتصادی و اجتماعی بوشهر را درگیر نمود. براین اساس بوشهر در چالش با حضور گسترده عناصر خارجی، متحمل صدمات فراوان اجتماعی و اقتصادی شد. در این نوشتار پژوهشگر سعی نموده است به این سوال پاسخ دهد که چگونه پیامدهای جنگ جهانی دوم در یک فرایند زمانی بر تنزل موقعیت اقتصادی بندر بوشهر تاثیر گذاشته است؟ در پایان نتیجه گرفته می شود که جنگ دوم جهانی به صورت مستقیم بر تمام ابعاد تجارت داخلی و خارجی بندر بوشهر تاثیر منفی گذارده و نابسامانی های مالی و اجتماعی حاصل از آن، موجب عدم تعادل در لایه های گوناگون اقتصادی و تضعیف شدید جایگاه آن در ایران و کرانه های خلیج فارس شده است. بندر بوشهر در خلال جنگ جهانی دوم مانند سایر کرانه ها و پس کرانه های خلیج فارس و دریای عمان به اشغال متفقین درآمد. متفقین با هدف ارسال کمک به اتحاد شوروی بر تمامی زیرساخت های نظامی اقتصادی این بندر استیلاء یافتند. هدف از این پژوهش بررسی تاثیرات جنگ جهانی دوم بر بندر بوشهر، در یک روند گاه شماری، با تکیه بر مدارک آرشیوی عمدتا غیرمنتشره و نشریات عمومی، اقتصادی و محلی آن برهه زمانی است. بررسی مجموعه داده ها نشان می دهد که به رغم اهمیت بوشهر، نقش آفرینی اقتصادی آن نسبت به ادوار پیشین به خصوص اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی اول حرکت کاملا پسرفتی را نشان می دهد. هرچه دوره انتهایی جنگ نزدیک تر می شود، پیامدهای منفی آن بیشتر بر بندر بوشهر نمایان می گردد. این اثرات سوء تا چندین سال پس از اتمام جنگ جهانی دوم نیز تمامی ساختار اقتصادی و اجتماعی بوشهر را درگیر نمود. براین اساس بوشهر در چالش با حضور گسترده عناصر خارجی، متحمل صدمات فراوان اجتماعی و اقتصادی شد. در این نوشتار پژوهشگر سعی نموده است به این سوال پاسخ دهد که چگونه پیامدهای جنگ جهانی دوم در یک فرایند زمانی بر تنزل موقعیت اقتصادی بندر بوشهر تاثیر گذاشته است؟ در پایان نتیجه گرفته می شود که جنگ دوم جهانی به صورت مستقیم بر تمام ابعاد تجارت داخلی و خارجی بندر بوشهر تاثیر منفی گذارده و نابسامانی های مالی و اجتماعی حاصل از آن، موجب عدم تعادل در لایه های گوناگون اقتصادی و تضعیف شدید جایگاه آن در ایران و کرانه های خلیج فارس شده است.

مبتنی نبودن عملکرد سازمان ها و تشکیلات امنیتی دوره قاجار بر موازین قانونی، موجب شکل گیری فضای بی اعتمادی توام با ترس و نگرانی در بین شهروندان نسبت به این تشکیلات شده بود. بنایراین انجمن ایالتی تبریز به عنوان نهادی برآمده از آرمان مشروطه خواهی ایرانیان در کنار تاسیس نهادهایی چون عدلیه و مجلس استیناف، تشکیل نهادی برای برقرای نظم و امنیت را از ضروریات جامعه شهری مدرن دانسته و اقدام به تاسیس نظمیه تبریز نمود. پژوهش حاضر با محور قرار دادن شهر تبریز، با روشی توصیفی تبیینی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و روزنامه ها در صدد بررسی علل شکل گیری «نظمیه تبریز» و مقایسه عملکرد آن با سازمان ها و تشکیلات امنیتی قبل از مشروطه برآمده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد نظمیه تبریز در طی دوره کوتاهی پس از شکل گیری خود با وجود مواجهه با مشکلات عدیده ناشی از قرار گرفتن تبریز در دوره مقاومت یازده ماهه توانست با انجام وظایف خود بر اساس موازین قانونی و پرهیز از تکرار برخی رسوم غلط دوره قبل از مشروطه، به جلب اعتماد شهروندان پرداخته و مهم تر اینکه به ایجاد فضای همکاری و تعامل دو جانبه بین مردم و نیروهای امنیتی و پلیسی نیز کمک نماید