تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال:1399 | دوره:28 | شماره:3 (پیاپی 81) |تعداد مقالات:8

جنگل های هیرکانی، بوم سازگان های نادر و منحصربه فردی هستند که حفظ و پایداری آن ها ضروری است. روشنه ها به عنوان بخشی از یک فرایند کلی در ایجاد و تثبیت ساختار جنگل های هیرکانی و پویایی جامعه آن نقش دارند. این پژوهش به دنبال شناسایی اختلاف های احتمالی در مشخصه های روشنه ها بین دو راشستان بهره برداری شده و شاهد است. برای این منظور، قطعه های 114 (شاهد) و 115 (بهره برداری شده) از سری یک طرح لیوان-بنفش تپه در استان گلستان برای مقایسه برخی از مشخصه های روشنه (نسبت سطح روشنه ها به کل منطقه های مورد بررسی، توزیع فراوانی روشنه ها در طبقه های مختلف سطح، تعداد روشنه در هکتار و وضعیت درختان روشنه ساز) انتخاب شدند. در این قطعه ها، همه روشنه ها با سطح بیشتر از 100 متر مربع که درختان روشنه ساز و یا کنده درخت در آن ها موجود بود، شناسایی و ثبت شدند. نسبت سطح روشنه ها به سطح منطقه مورد بررسی در قطعه های شاهد و بهره برداری شده به ترتیب 7/10 و 3/6 درصد به دست آمد. متوسط تعداد روشنه ها از 4/1 روشنه در هکتار در قطعه بهره برداری شده تا 9/2 در قطعه شاهد متغیر بود. الگوی پراکنش روشنه ها تا فاصله های 30 (بهره برداری شده) و 40 (شاهد) متری، تصادفی و پس ازآن کپه ای بود. اختلاف های دو قطعه موردنظر از نظر مشخصه های بررسی شده در روشنه ها معنی دار نبودند که عدم تاثیر قابل توجه مدیریت بر آن ها را نشان می دهند. به رغم عدم معنی داری اختلاف های بین دو قطعه که ناشی از شدت برداشت کم در قطعه بهره برداری شده بود، تنوع زیستی جنگل های هیرکانی همواره باید مورد توجه باشد تا با مدیریت نادرست در معرض خطر قرار نگیرد. در غیر این صورت ممکن است اثرات جبران ناپذیری بر بوم سازگان قطعه های بهره برداری شده وارد شوند.

پژوهش پیش رو با هدف شناسایی پویایی ساختار توده های دست نخورده در جنگل های هیرکانی انجام شد. ابتدا، چهار رویشگاه در سه استان گیلان، مازندران و گلستان انتخاب شد و در هر رویشگاه سه قطعه نمونه یک هکتاری (درمجموع، 12 قطعه نمونه) در مراحل تحولی اولیه، بلوغ و تخریب درنظر گرفته شد. مرحله اول برداشت های ساختاری قطعه نمونه های فوق از اطلاعات سال 1387 استخراج شد و در سال 1397 داده های ساختاری در همان قطعه نمونه ها دوباره برداشت شدند، به طوری که قطر تمام پایه ها (قطر برابر سینه بیشتر از 5/7 سانتی متر) اندازه گیری شد. براساس نتایج، میانگین تعداد درختانی که به شکل طبیعی از توده حذف شده بودند، برای مراحل تحولی اولیه، بلوغ و تخریب به ترتیب 78، 48 و 31 اصله در هکتار (1/21، 16 و 6/12 درصد) به دست آمد. افزایش قطر متوسط توده نیز برای مراحل مذکور به ترتیب 2/3، 5/4 و 75/3 سانتی متر بود. در قطعه های مورد بررسی طی دوره 10ساله، بیشینه رویش در مرحله تحولی بلوغ با متوسط 101 متر مکعب در هکتار مشاهده شد. براساس نتایج به دست آمده از مثلث ساختار، تمام توده ها در قسمت قطور قرار داشتند. طی دوره 10ساله در تمام قطعه نمونه ها (به جز مرحله های تحولی اولیه)، توده ها از حالت ناهمسال نامنظم دور شده بودند و جابه جایی اندکی در مثلث ساختار داشتند. درمجموع، می توان گفت پایش های دوره ای و جمع آوری اطلاعات از قطعه نمونه های دایمی جزء اصول اولیه حفظ و اصلاح توده ها هستند. شناسایی تغییرات ساختار طی زمان به عنوان پویایی مراحل تحولی توده ها به شمار می آید و جنگل شناسی نزدیک به طبیعت را ممکن می سازد.

هدف از این پژوهش، بررسی نقش اسکله بر ویژگی های رویشی و زایشی درختان حرا (Avicennia marina (Forssk. ) Vierh. ) در دو منطقه خور آذینی و بندر خمیر بود. ابتدا دو ایستگاه هم جوار با اسکله و شاهد در هریک از دو منطقه مذکور درنظر گرفته شد. سپس، دو توده سه هکتاری در هریک از ایستگاه های هم جوار با اسکله و شاهد انتخاب شد. در هریک از آن ها، سه ترانسکت 300 متری به صورت تصادفی-منظم به فاصله های 50 متر از یکدیگر درنظر گرفته شد. در هریک از ترانسکت ها، سه قطعه نمونه با ابعاد 10×10 متر مربع پیاده شد و ویژگی های رویشی و زایشی درختان حرا با ارتفاع بیشتر از یک متر اندازه گیری شدند. این داده ها با استفاده از آزمون تی استیودنت مقایسه شدند. نتایج نشان داد که در منطقه خور آذینی، درجه شادابی درختان حرا و نیز تعداد نها ل ها و ریشه های هوایی در ایستگاه شاهد به طور معنی داری بیشتر از ایستگاه هم جوار با اسکله بود، اما از نظر ویژگی های رویشی دیگر شامل ارتفاع درخت، طول تاج و سطح تاج، اختلاف معنی داری بین دو ایستگاه مذکور مشاهده نشد. در بندر خمیر نیز درجه شادابی درختان حرا و سطح تاج در ایستگاه شاهد به طور معنی داری بیشتر از ایستگاه هم جوار با اسکله به دست آمد، اما از نظر ویژگی های رویشی دیگر، اختلاف معنی داری بین دو منطقه شاهد و هم جوار با اسکله مشاهده نشد. درمجموع، توده های شاهد با فاصله از اسکله، شرایط رویشی و شادابی بهتری داشتند، بنابراین توصیه می شود که برای کاهش اثرات منفی سازه های انسان ساخت بر جوامع جنگلی مانگرو، پژوهش های دیگری نیز انجام شود تا با توجه به اطلاعات پایه ای، سازه ها با حساسیت بیشتری مکان یابی شوند.

الگوی مکانی و پراکندگی روشنه های ایجادشده در جنگل های طبیعی، یکی از موارد مهمی هستند که می توانند در ارزیابی کیفیت آینده این بوم سازگان ها به کار برده شوند. در این راستا، پژوهش پیش رو در قطعه شاهد سری سه در گلندرود شهرستان نور با هدف معرفی الگوی مکانی روشنه های طبیعی در جنگل های آمیخته راش (Fagus orientalis Lipsky) انجام شد. برمبنای آماربرداری صددرصد، مرکز روشنه های موجود در منطقه مورد مطالعه با استفاده از دستگاه موقعیت یاب ثبت شد. همچنین، سطح هر روشنه با استفاده از روش شعاعی اندازه گیری شد. تحلیل های آماری با کاربرد فرم اصلاح شده تابع K رایپلی در قالب تابع L و نیز تابع تک متغیره همبستگی نشان دار انجام گرفت. از آزمون مونت کارلو به منظور بررسی معنی داری تفاوت الگوهای مشاهده شده نسبت به الگوی تصادفی به عنوان فرض صفر استفاده شد. نتایج نشان داد که روشنه های با مساحت های کوچک (کمتر از دو آر) و متوسط (دو تا پنج آر) به ترتیب 32 و 49 درصد از فراوانی روشنه ها را در منطقه مورد مطالعه به خود اختصاص دادند. پراکنش روشنه های کوچک فقط در شعاع 14 تا 20 متری از نوع کپه ای (تجمعی) بود. به غیراز این مورد، روشنه ها در همه طبقه های سطحی، پراکنش کاملا تصادفی داشتند. با احتساب تمام طبقه های سطحی، الگوی مکانی روشنه ها در جنگل مورد مطالعه به صورت کپه ای به دست آمد. نتایج تحلیل تابع همبستگی نشان دار و شاخصه همبستگی تراکم به ترتیب نشان دادند که استقرار و تعداد انواع طبقه های سطحی روشنه در هر کپه به صورت تصادفی و مستقل از یکدیگر هستند. با استناد به وضعیت و نحوه چیدمان روشنه ها در این پژوهش می توان به ازای شعاع 40 متر، موزاییک هایی را در جنگل مورد مطالعه تفکیک کرد که شامل یک یا چند توده با سنین مختلف و در مراحل مختلف تحولی باشند. از این موزاییک ها می توان به عنوان یکی از شاخصه های سطح مبنا برای اجرای روند بهینه مدیریتی استفاده کرد.

مقدار چسبندگی ظاهری خاک در حضور ریشه از معیارهای مهم در مسلح سازی خاک است. در پژوهش پیش رو با استفاده از دو مدل WWM (Wu-Waldron Model) و FBM (Fiber Bundle Model) مقدار چسبندگی خاک بررسی شد. هفت درخت ممرز (Carpinus betulus L. ) در هرکدام از سه رویشگاه مورد بررسی در سری یک جنگل سرچشمه چالوس انتخاب شدند. برای بررسی پراکنش ریشه ها از روش حفر پروفیل و برای اندازه گیری مقاومت کششی از دستگاه اینسترون استاندارد استفاده شد. براساس نتایج، نسبت سطح ریشه به سطح خاک (RAR) با افزایش عمق کاهش یافت. بیشینه شاخص RAR برای هر سه رویشگاه در 40 سانتی متری ابتدایی خاک مشاهده شد و بیشینه عمق ریشه دوانی نیز 60 سانتی متر بود. کمینه و بیشینه مقاومت کششی در رویشگاه اول 52/11 تا 42/323، رویشگاه دوم 89/6 تا 79/318 و رویشگاه سوم 91/ 6 تا 66/312 مگاپاسکال به ترتیب در دامنه قطر ریشه برای رویشگاه اول 5/0 تا 45/9، رویشگاه دوم 56/0 تا 21/9 و رویشگاه سوم 45/0 تا 32/9 میلی متر برآورد شدند. همچنین، متوسط چسبندگی ریشه در تمام عمق ها با استفاده از مدل WWM در رویشگاه اول 04/4 تا 37/61، در رویشگاه دوم 7/5 تا 18/53 و در رویشگاه سوم 6/4 تا 66/46 کیلوپاسکال و با استفاده از مدل FBM در رویشگاه اول 22/1 تا 48/27، در رویشگاه دوم 87/1 تا 22/24 و در رویشگاه سوم 85/1 تا 04/19 کیلوپاسکال به دست آمد. مقایسه دو مدل مذکور باعث افزایش شناخت از ویژگی های زیست فنی ممرز و تعیین دقیق تر مقدار مسلح سازی خاک شد. از این یافته ها می توان در آینده در مدیریت پدیده های طبیعی مانند زمین لغزش استفاده کرد.

پژوهش پیش رو با هدف تولید انبوه نهال های بذری صنوبر دلتوییدس (Populus deltoides Marsh. ) و اورامریکن (P. euramericana (Dode)) و بررسی عملکرد رویشی نهال های تولیدشده انجام شد. در مرحله اول پژوهش، بذرهای جمع آوری شده از کلکسیون صنوبر ایستگاه تحقیقات جنگل و مرتع چمستان در دو تیمار خاک خالص مزرعه و خاک مخلوط با ماسه و سه تراکم بذر در سه تکرار کاشته شدند. سپس، تعداد، ابعاد و برخی ویژگی های ریخت شناسی نهال های تولیدشده بررسی شد. در مرحله دوم پژوهش، 12 ژنوتیپ از نتاج هریک از دو گونه موردنظر انتخاب شد. از آن ها، قلمه کافی تهیه شد و به همراه قلمه های درختان مادری در سه تکرار کاشته شدند. ویژگی های رویشی آن ها نیز آماربرداری و تجزیه وتحلیل شد. نتایج مرحله اول نشان داد که دامنه تغییرات ویژگی های قطر، ارتفاع، تعداد برگ، طول دم برگ، درصد زنده مانی و درصد نهال های بلندتر از یک متر در نهال های بذری p. euramericana 92/40 به طور معنی داری بیشتر از نهال های بذری P. deltoides 69/55 بود. از نظر قطر، ارتفاع و درصد نهال های بلندتر از یک متر، خاک خالص مزرعه به طور معنی داری بر خاک مخلوط برتری داشت. زنده مانی برای تراکم های 50، 100 و 200 بذر در متر مربع به ترتیب 8/32، 8/19 و 25/10 درصد به دست آمد. نتایج مرحله دوم نشان داد که ارتفاع و قطر پایه های مادری کمتر از نتاج بود. ژنوتیپ های منتخب این پژوهش شامل ژنوتیپ های 10، 12 و دو از نتاج p. deltoides 69/55 و ژنوتیپ سه از نتاج p. euramericana 92/40 هستند که می توانند برای آزمایش های کشت فاصله ای، بررسی مقاومت به تنش ها و توسعه زراعت چوب به بخش اجرا معرفی شوند.

قطع درختان در جنگل کاری های صنوبر ایران اغلب با استفاده از اره موتوری انجام می شود. در ارتباط با چنین کار پرتحرک با اجزا کاری تکراری ضروری است تا فشارهای احتمالی بر سیستم اسکلتی-عضلانی کارگران، وضعیت های کاری بدن آن ها و سطح خطر این شغل مورد توجه قرار گیرد. در پژوهش پیش رو، اختلالات اسکلتی-عضلانی نه کارگر قطع جنگل کاری های صنوبر در منطقه شاندرمن استان گیلان با استفاده از پرسش نامه نوردیک بررسی شد. وضعیت های بدن (پوسچر) کارگران طی چهار ساعت کاری فیلم برداری شد. 4320 عکس به دست آمده از 55 وضعیت کاری بدن با استفاده از روش تجزیه وتحلیل وضعیت کاری اواکو (Ovako Working Posture Analysing System: OWAS) ارزیابی شد. بر اساس نتایج، بیشترین ناراحتی گزارش شده بین کارگران مورد مطالعه مربوط به ناحیه کمر بود. شاخص خطر عملیات قطع، عدد به نسبت زیادی (251 = I) به دست آمد. ارزیابی وضعیت کاری بدن در هنگام اجرای بخش های مختلف قطع درخت نشان داد که بیشترین شاخص خطر به ترتیب متعلق به بن بری (313 = I)، بن زنی (303 = I)، سرشاخه زنی (295 = I) و تبدیل (281 = I) بودند. 41/56 درصد وضعیت های کاری بدن نیاز به رسیدگی فوری داشتند. کمر خمیده به جلو یا عقب، وضعیت ایستاده و هر دو زانو خمیده، وضعیت هر دو دست پایین تر از حد شانه و وزن بار بین 20-10 کیلوگرم (کد 2142) شایع ترین مشکلات ارگونومیک در عملیات قطع درختان بودند. این یافته ها بیانگر لزوم ارایه راهکارهای آموزشی بین کارگران قطع هستند. در این راستا، آموزش فنون و روش های مناسب قطع درختان و ایمنی کار توصیه می شود.

در پژوهش پیش رو، تغییرات کمی مشخصه های ارتفاع تاج و سطح تاج درختان وی ول (Quercus libani Oliv. ) و مازودار (Q. infectoria Oliv. ) بر اثر فرایند گلازنی در جنگل های آرمرده شهرستان بانه بررسی شد. در شهریور 1395، دو توده که سه سال از آخرین گلازنی در آن ها گذشته بود، طی دو نوبت (پیش و بلافاصله پس از انجام گلازنی) آماربرداری صد در صد شدند و برای همه درختان با قطر برابر سینه مساوی و بیشتر از پنج سانتی متر، مشخصه های قطر، ارتفاع کل و ارتفاع و قطر تاج در دو جهت عمود بر هم اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که به طور متوسط، ارتفاع تاج و سطح تاج درختان بلوط در فرایند گلازنی به ترتیب 73/15 و 06/30 درصد کم می شوند. در هر دو گونه بررسی شده، سطح تاج به طور معنی داری بیشتر از ارتفاع تاج کاهش یافت، اما تفاوت معنی داری بین مازودار و وی ول مشاهده نشد. بیشترین کاهش ارتفاع تاج (99/27 درصد) و سطح تاج (85/44 درصد) به ترتیب در طبقه های قطری 35 سانتی متر در مازودار و 55 سانتی متر در وی ول مشاهده شد. با توجه به کاهش بیشتر سطح تاج نسبت به ارتفاع تاج درختان بلوط در اثر گلازنی لازم است با روش هایی مانند خلف گیری (باقی گذاشتن یک و گاهی دو جست در هر شاخه از تاج در انتهای تنه) تاحدی کاهش سطح تاج جبران شود. ایجاد رویکرد مشارکتی در چهارچوب یک سیاست جنگل داری گذار به عنوان راهکاری مناسب برای حفظ جنگل های زاگرس پیشنهاد می شود.