پژوهش های معماری اسلامی
سال:1395 | دوره:4 | شماره:4 (پیاپی 13) |تعداد مقالات:10

طرح های توسعه شهری به عنوان نقطه عطف مطالعات حقوقی و مطالعات شهرسازی، از یک سو مبتنی بر قوانین و مقررات منتج از شرع مقدس اسلام و از سوی برپایه مبانی و مفاهیم شهرسازی، چگونگی برنامه ریزی توسعه شهرها را تعریف و تبیین می کند. رعایت حقوق مالکانه خصوصی افراد، اصلی خدشه ناپذیر در شرع اسلام است که در قانون اساسی نیز بر آن تاکید شده است و از طرفی اقدامات نوسازانه شهری به عنوان یکی از ضروری ترین طرح های توسعه شهری، از اصول و ضوابطی بهره می گیرد که منجر به ایجاد محدودیت در آزادی اعمال حقوق مالکانه می شود؛ محدودیت هایی که از باب ضرورت زندگی شهرنشینی و تامین منافع عمومی می باشد. ازاین رو تبیین نظم حاکم بر «حقوق مالکانه مشروع و منافع عمومی در جامعه» در اقدامات نوسازانه شهری، ضرورتی علمی و منطقی است که بازشناسی و واکاوی تقابل و تعامل این دو در نظام شهرسازی را می طلبد.بازشناسی ابعاد ساختاری و محتوایی حقوق مالکانه و منافع عمومی در نظام شهرسازی کشور، نیازمند پاسخ به این پرسش است که «تعادل بخشی بین حقوق خصوصی (حقوق مالکانه) و حقوق عمومی (منافع عمومی) در بستر اقدامات نوسازانه شهری چگونه قابل تبیین است؟» به عبارت دیگر «حقوق مالکانه و منافع عمومی در طرح های نوسازانه شهری چگونه به هم پیوند می خورد؟» روش شناسی پژوهش مبتنی بر فرایندی است که قوانین تملک را در پرتو «استدلال منطقی» و برپایه مولفه های هفت گانه ی«قانون اساسی، قانون مدنی، مصالح و منافع عمومی، حقوق مالکانه، حقوق شهرسازی، عدالت و قابلیت اجرایی» مورد تحلیل قرار می دهد. در این تحلیل، ضعف ها و محدودیت های قوانین تملک از منظر حقوق مالکانه و منافع عمومی مورد بازشناسی قرار می گیرد. واکاوی و بازشناسی فرایند قانونی و اجرایی سلب و تامین حقوق مالکانه ما را به الگو و رهیافتی نو در باب مطالعات حقوق شهری هدایت می کند. رهیافتی که با تامین نیازهای متعدد و سازگاری منافع متنوع بین دو حوزه خصوصی و عمومی، تجلی آرمان های حقوق شهرسازی را منجر می شود. این رهیافت مبتنی بر «بازنگری محتوایی و عملکردی قوانین موضوعه با توجه به مبانی حقوقی مالکیت در اسلام، تدوین و تصویب قانون جامع سلب و تامین حقوق مالکانه و بازنگری مستمر تعرفه های قیمت منطقه ای املاک با توجه به قیمت واقعی بازار توسط شهرداری ها» استوار است؛ یافته هایی که «تعارضات بین حقوق مالکانه و منافع عمومی در بستر اقدامات نوسازانه شهری را به تعاملاتی پایدار» سوق می دهد.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

یکی از هنرهای با ارزش در معماری اسلامی ایران گره چینی بوده است که با اتکا بر هندسه ای بی همتا، زیبایی هنر ایرانی-اسلامی را به نمایش گذاشته است. خاصیت زایش پذیری این هنر با سبک کردن چوب به واسطه استفاده شیشه های رنگی ظریف و نقوش هندسی در طول تاریخ تکامل یافته است. با وجود مطالب گوناگون در حوزه زیبایی شناسی ظاهری و خواستگاه-های غیرمادی و عرفانی گره چینی تاکنون به بخش های کارکردی و خصوصا اقلیمی آن کمتر پرداخته شده است. در مقاله پیش رو این فرضیه که گره چینی صرفا هنری تزئینی نبوده و در معماری اسلامی با پرهیز از بیهودگی در تعاملی کارکردی با نور روز قرار دارد و با رویکردی بوم آورد از مصالحی متناسب با اقلیم منطقه بهره برده است مطرح گردید، بنابراین پاسخ به این سوال که آیا گره چینی به کار رفته در ابنیه معماری اسلامی ایران در حوزه هایی با کارکرد اقلیمی قابل تعریف است؟ ضروری می نماید.سوال قابل طرح دیگر این است که آیا معمار ایرانی در شناخت و بهره گیری از مصالح، استفاده از نور روز و تهویه طبیعی از گره چینی بهره مند شده است؟ برای پاسخ به سوالات فوق از راهبرد تحقیق کیفی استفاده شده و به لحاظ محتوایی با استدلال منطقی از طریق مطالعات کتابخانه ای نسبت به دسته بندی اطلاعات نظری اقدام گردیده است تا بتوان فاکتورهای موثر کارکردی مرتبط با گره ها را از ادبیات موضوع استخراج نمود و در گام بعدی با انتخاب نمونه اصلی هدف، که در برگیرنده خانه های مسکونی دوره قاجار بود به ارزیابی نمونه های موردی مبادرت ورزیده شده است تا با استفاده از روش نمونه گیری، فراوانی استفاده گره ها در نمونه های موردی و نوع کاربرد آن به دست آید.یافته های تحقیق نشان از تفاوت معنی دار توزیع فراوانی گره ها در ضلع غربی نسبت به سایر جبهه ها دارد که در کنترل نور نامطلوب غرب موثر می باشد. عدم وجود گره ها در ضلع جنوبی به دلیل استفاده کامل از نور و تابش خورشید در این جبهه به دلیل استفاده فضاهای داخلی مستقر در این ضلع در فصل زمستان است. استفاده از مصالح بوم آورد یا متناسب با اقلیم منطقه در گره ها سبب کنترل حرارتی جداره ها و عدم تجمع بار حرارتی و گرمایشی در جبهه غربی شده است.

یزد، دارای پیشینه غنی در آداب و علوم فلاحت و زراعت است. آب و امنیت در کنار زمین، به عنوان مادر زراعت، توانسته است مولد ساختاری در این اقلیم، به نام مزرعه باشد. مزارع، مجتمع های زیستی کوچکی هستند که به صورت مستقل یا تابعه، بخشی از ضیعات یک ده و یا قصبه، محسوب می شود.برخی از مزارع، صرفا دارای تولیدات کشاورزی بوده و فاقد لواحق و استقرار هستند و به این دلیل، مزرعه کشاورزی یا غیرمسکون نامیده می شوند. در این گونه از مزارع، سکونت دائم و استقرار وجود ندارد. «باغ ها و کشت خوان های یزد»، در زمره «مزارع کشاورزی» قرار می گیرند؛ اما برخی دیگر، علاوه بر کشاورزی و زراعت به عنوان شاخصه اصلی، سکونت و استقرار نیز در آن ها انجام می شود، این گونه از مزارع، «مسکون» نامیده می شوند و دارای عناصر خدماتی دیگری چون کوشک، خانه های اربابی و رعیتی، قلعه های کبیره و صغیره مسکونی، برج های دیدبانی، طاحونه و مصنعه، شاه کوچه و غیره هستند. در این پژوهش، «قلعه ها و مجموعه های کشت خوانی اربابی و رعیتی» به عنوان مزرعه مسکون در یزد، شناخته شده اند و در ادبیات شفاهی و آثار مکتوب مربوط به یزد، به کرات درباره «مزرعه» بودن این آثار، مطالبی آورده شده است. این مزارع، در طول مسیر مکانی تحقیق (استان یزد)، در سال 1394 ه.ش شناسایی شده و مورد مطالعات میدانی قرار گرفتند و بسیاری از آن ها، به دلایل مختلف، در معرض آسیب و نابودی قرار دارند.چیستی مزارع مسکون تاریخی در یزد، از سئوالات کلیدی در این نوشتار به حساب می آید و سعی می شود تا با رهیافت تفسیری - تاریخی و مراجعه به آثار مادی، سندپژوهی و مصاحبه به هدف اصلی این پژوهش، که تمییز مزارع مسکون تاریخی یزد، از سایر گونه ها و مجتمع های زیستی است، جامعه عمل پوشانده شود.از نتایج قابل اشاره؛ فهم موضوع، از طریق پیمایش میدانی و تفسیر اسناد، با توجه به کنوانسیون های بین المللی است. این مهم می تواند در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی، مورد بحث و مکاشفه قرارگیرد.

یکی از ویژگی های منحصر به فرد معماری بومی بندر بوشهر، وجود عنصری به نام شناشیر است که ضمن تامین محرمیت، الگوی معماری درون گرا-برون گرای بندر بوشهر را میسر ساخته است. این پژوهش به هدف گونه شناسی این عنصر از روش تحقیق کیفی و راهبرد نمونه موردی بهره برده است تا دریابد گونه های اصلی شناشیر در معماری بندر بوشهر از نظر شکلی و عملکردی کدامند؟ در این میان کدام گونه غالب است؟ و عوامل موثر در مکان یابی شناشیر چیست؟ به این منظور در ابتدا پیشینه تاریخی شناشیر به عنوان عنصری وارداتی و سپس کارکردها و اجزای اصلی شناشیر با استفاده از منابع کتابخانه ای مورد بررسی قرار گرفت. در نقشه طرح تفصیلی ویژه بافت قدیم بوشهر، 1013 بنا درون حصار تاریخی مشخص شده است. مبتنی بر این نقشه مطالعات میدانی آغاز شد و تک تک بناهای مشخص شده در این نقشه بازدید و عکسبرداری گردید. بر اساس مطالعات میدانی انجام شده، از 1013 بنا تعداد 565 بنا تخریب شده و بناهای جدید با پلان هایی متفاوت با پلان های تاریخی به جای آن ها ساخته شده است؛ همچنین، تعداد 86 بنا مخروبه بوده و قابل برداشت نبود. به این ترتیب تعداد 362 بنای تاریخی باقیمانده در مرحله دوم مورد بررسی دقیق تر قرار گرفت که از آن میان تعداد 29 بنا دارای شناشیر شناخته شد. نتایج تحقیقات میدانی در این مقاله نشان می دهد که مبتنی بر محل استقرار شناشیر در بنا دو گونه اصلی شناشیر بیرونی و شناشیر داخلی قابل تشخیص است که مبتنی بر میزان محصوریت به دو دسته نیمه باز و بسته تقسیم می گردند. شناشیر بسته فقط در نمای بیرونی و آن هم به تعداد بسیار محدود به کار رفته است. شناشیر بیرونی بر اساس شکل به دو دسته اصلی خطی و دو جهته ( ال شکل) قابل تقسیم است که گونه دوم می تواند دارای زاویه نود درجه یا بیشتر یا تقاطع منحنی باشد. شناشیرهای داخلی نیز به چهار دسته اصلی قابل تقسیم هستند: یک جهته (خطی)، دو جهته ( ال شکل)، سه جهته (یو شکل)، و چهارجهته. مبتنی بر محل استقرار شناشیر در درون یا بیرون بنا تفاوت هایی در کارکردها و اجزای آن ها وجود دارد. دستاوردهای این مقاله نشان می دهد که گونه غالب شناشیر بیرونی از نوع نیمه باز یک جهته (خطی) و گونه غالب شناشیر داخلی احتمالا سه جهته می باشد. از بررسی موقعیت مکانی شناشیرهای بیرونی این نتیجه حاصل می گردد که همجواری با ساحل دریا و یا یک گشایش فضایی در فضای شهری مانند میدان و میدانچه، نقش مهمی در محل استقرار شناشیر دارد.

گسست فرهنگی و تزریق مولفه های غیربومی به پیکره ی شهرهای اسلامی-ایرانی در دهه های اخیر به نبود راه مشخص، الگوی توسعه و پیشرفت باز می گردد. با پیروزی انقلاب اسلامی بازگشت به مبانی اسلامی، توجه به کرامات انسانی و اتکاء به فکر و ابتکار ایرانی بار دیگر مورد توجه قرار گرفته است. تدوین نقشه ی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از سوی مقام معظم رهبری موجب شده حیات دینی و طراحی فرهنگ منسجم اسلامی دستور کار متخصصین در حوزه های مختلف از جمله شهرسازی قرار گیرد. در این راه آن چه اهمیت دارد، روش پیاده سازی نظام مدیریت فرهنگی نظام اسلامی متناسب با دستور زبان خاص آن حوزه و تدوین مدلی کارآمد در اجرای برنامه ها و سیاست های کلی نظام ارزشی حاکم است. به گونه ای که بتوان الگویی نظری و عملیاتی از شهر اسلامی– ایرانی متناسب با مهندسی فرهنگی اهداف انقلاب اسلامی ارائه نمود. این تحقیق از یک سو بنیادی (توسعه ی دانش و مبانی) و از سوی دیگر کاربردی (توسعه ی راهکارها و راه حل ها) است. در این تحقیق با روشی نظری و عملیاتی با رویکرد توصیفی، تحلیلی و کیفی و از روش استدلال منطقی بر پایه ی منابع کلام الهی و معصومین و استنباط عقلی به ارائه ی مدلی مفهومی و عملیاتی از مبانی سازنده ی شهر اسلامی، مدل اجرایی راهبرد فرهنگی با تبیین پیوست فرهنگی و مهندسی فرهنگی نظام حاکم در ساختار شهر اسلامی و ارائه ی الگوی پیشنهادی از شهر اسلامی با بستری فرهنگی و ارزشی پرداخته شده است. بر مبنای استدلال های صورت گرفته راهبرد سامانه های فرهنگی به عنوان مدل اجرایی راهبرد فرهنگی نظام اسلامی با دو اصل مهندسی فرهنگی و پیوست فرهنگی ارائه گردیده است. این مدل، برشی از مبانی سازنده ی شهر اسلامی در سطح راهبرد های فرهنگی با هویتی سیستمی و سامانه ای است که دو قطب درونی(اصول راهبردی) و بیرونی(نظام راهبردی) لایه ی فرهنگی شهر اسلامی را با ارائه ی راهکار مفهومی و کاربردی به سمت اهداف شکل گیری شهر اسلامی هدایت می نماید. در نهایت، بر مبنای بنیان های نظری و استدلال های مطرح شده ساختاری مرکزی از شهر نوین اسلامی با نظام شبکه ی فرهنگی از شهر اسلامی مدل سازی عملیاتی شده است.

نگارگری ایرانی صحنه هم سخنی هنرهایی چون نقاشی، شعر، خوشنویسی و معماری است که مسیر تکامل خود را در مکاتب مختلف دوره اسلامی، به ویژه از عصر ایلخانی تا اوایل صفوی پیموده است. پایه این نگارگری بر ذهنیت و دنیای غیرمشهود استوار است و عناصر تزیینی و معماری آن بر اصول محتوایی و معنوی خاصی تکیه دارند. پژوهش حاضر با هدف بیان جایگاه و اهمیت هنر کتیبه نگاری در معماری اسلامی و نمود آن در فضای نگاره های ایرانی تدوین یافته و به جهت کمیت بالای استفاده از کتیبه ها در نگاره های مکتب هرات و آثار بهزاد، به تبیین و تحلیل مصادیق مختلف آنها می پردازد. پرسش اصلی آن است که نمود کتیبه ها در بناهای مصور نگاره های این مکتب چه تاثیری در فهم داستان و معنویت خاص حاکم بر ساختار کلی اثر دارد؟ این کتیبه ها از سویی به لحاظ مضمون و اثرگذاری خود نیز با نمونه های به کار رفته در بناهای هم عصر ایران و هرات در دوره تیموری تطبیق داده می شوند. روش انجام پژوهش به شیوه تحلیلی، تطبیقی و تاریخی است و برای تجزیه و تحلیل نهایی اطلاعات بدست آمده از روش استقرای علمی استفاده شده است. مورد نیاز نیز از طریق مطالعات کتابخانه ای بدست آمده است. نتایج تحقیق نشان می دهند که تزیینات کتیبه ای موجود در فضای معماری نگاره ها علاوه بر بالا بردن زیبایی و ارزش بصری آنها بر انتقال مفاهیم داستان مصور شده تاثیرگذار هستند و بروز نوعی رئالیسم معنوی را در کارهای هنرمندان دوره تیموری به ویژه بهزاد نشان می دهند. تطابق این عناصر با تزیینات کتیبه ای بناهای هم عصر نیز بر انطباق و پیوند ساختاری و مضمونی آنها تاکید دارد و تاییدی بر ویژگی خاص واقع گرایی آثار بهزاد است که با درایتی تام از کتیبه های معماری به عنوان تزییناتی اصیل و مستند در جهت نقش آفرینی در هنری مستقل چون نگارگری بهره برده است.

مطالعه و بررسی دیوارنگاره ها به عنوان یکی از مهم ترین نمودهای هنر اسلامی، جدا از زمینه سازی درک بهتر مفاهیم فرهنگی به ویژه در بعد هنری، امکان شناخت بیشتر اصول حاکم بر معماری ایرانی- اسلامی و هنرهای وابسته به آن در ادوار گذشته را نیز فراهم می آورد.از این رو هدف از این بررسی، مطالعه گونه ای خاص از دیوارنگاره که در این نوشتار با عنوان دیوارنگاره بوم پارچه معرفی شده است، در راستای شناخت ماهیت وطبقه بندی روش های اجرا و نوع مواد و مصالح، سیر تحول تاریخی با در نظر گرفتن فراز و رود این تکنیک، موضوع و ارتباط آن ها با یکدیگر می باشد. نادر بودن این نوع از آثار و به تبع آن، عدم شناخت کافی از تکنیک ها و ویژگی های آن منجر به کم رنگ شدن بخشی از تاریخ هنر ایرانی اسلامی گردیده و این موضوع بر اهمیت و ضرورت این بررسی در راستای بازشناخت این هنر، می افزاید. در این راستا آثار موجود از این هنر با شیوه نادر در ایران، در معماری دوره های ایلخانی، صفوی و قاجار به عنوان نمونه های موردی، بررسی شدند. همچنین،گزارش های مکتوب این نوع آثار در دوره های تیموری و زند (علاوه بر موارد ذکر شده) نیز، مورد مطالعه قرار گرفتند. جهت دست یابی به اهداف، از مطالعه کتابخانه ای، میدانی- پیمایشی و روش توصیفی- تحلیلی استفاده شد. نتایج مطالعات و بررسی ها نشان دهنده این نکته است که قدیمی ترین دیوارنگاره بوم پارچه ای که در ایران باقی مانده مربوط به دوره ایلخانی است. بدلیل شرایط خاص سیاسی و اجتماعی، دوره صفویه دوره اوج استفاده از شیوه دیوارنگاره بوم پارچه بوده است که بسیاری از این نقاشی ها توسط هنرمندان اروپایی و در اروپا اجرا و به ایران منتقل شده است.نتایج بررسی میدانی ده بنای تاریخی، نشان دهنده لایه های متعدد دیوارنگاره های بوم پارچه،که در واقع ترکیبی از لایه های اولیه دیوارنگاره و نقاشی روی کرباس هستند، بود. جهت ایجاد این آثار، از دو تکنیک رنگ و روغن، یا نقاشی با بست آبی استفاده شده است؛ که کرباس پس از آماده سازی و نقاشی بوسیله چسب با منشأ گیاهی یا حیوانی، میخ و یا تلفیق این دو، بر سطح دیوار چسبانده می شود.