تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال:1399 | دوره:36 | شماره:4 (پیاپی 102) |تعداد مقالات:11

به منظور بررسی اثر کاربرد کودهای زیستی و سولفات روی بر بعضی صفات مورفولوژیکی، عملکرد و اسانس گیاه دارویی مرزه (Satureja hortensis L. )، آزمایشی در سال 1392 به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه مراغه اجرا شد. تیمارها شامل کودهای زیستی (شاهد یا عدم تلقیح، نیتروکسین و سوپرنیتروپلاس) و محلول پاشی گیاهان با سولفات روی (غلظت های صفر، 2. 5 و 5 در هزار) بودند. نتایج نشان داد که اثر کودهای زیستی و سولفات روی بر تعداد ساقه های فرعی، وزن خشک سرشاخه گلدار، وزن تر و خشک تک بوته، عملکرد بیولوژیک و عملکرد اسانس معنی دار شد. بیشترین مقدار صفات مذکور به ترتیب در تیمارهای تلقیح سوپرنیتروپلاس و نیتروکسین بدست آمد. علاوه بر صفات اشاره شده، ارتفاع بوته نیز با کاربرد غلظت های 5/2 و 5 در هزار سولفات روی نسبت به شاهد افزایش یافت. قطر ساقه تحت تاثیر کود زیستی سوپرنیتروپلاس+ محلول پاشی سولفات روی با غلظت 2. 5 در هزار و کود نیتروکسین+ محلول پاشی سولفات روی با غلظت 5 در هزار به حداکثر مقدار خود رسید. تیمارهای محلول پاشی سولفات روی با غلظت 5 در هزار+ سوپرنیتروپلاس، سولفات روی با غلظت 2. 5 در هزار+ نیتروکسین و سولفات روی با غلظت 5 در هزار+ نیتروکسین با بیشترین درصد اسانس، باعث افزایش 34. 5 درصدی مقدار اسانس مرزه نسبت به شاهد شدند. به طور خلاصه، نتایج این مطالعه نشان داد که کاربرد کودهای زیستی سوپرنیتروپلاس، نیتروکسین و سولفات روی می توانند برای بهبود رشد گیاه و افزایش اسانس مرزه استفاده شوند.

در این تحقیق، بررسی عصاره کلروفرمی ساقه گیاه Ferula ovina Boiss. از خانواده چتریان بررسی شد. این گونه گیاهی در فصل گلدهی از استان تهران-دماوندجمع آوری شد. پس از خالص سازی عصاره با استفاده از کروماتوگرافی ستونی بر روی سیلیکاژل با گرادیان حلال n-هگزان-اتیل استات 12 جزء بدست آمد. در نتیجه خالص سازی بیشتر این فرکشن ها، چهار مشتق استری مونوترپنوییدی به نام های شیمگین (1)، (S1، R2، S4)-1، 7، 7-تری متیل بی سیکلو [2. 2. 1] هپتان-2-ایل 4-متوکسی بنزوآت (2)، (S1، R2، S4)-1، 7، 7-تری متیل بی سیکلو [2. 2. 1] هپتان-2-ایل 4-هیدروکسی-3-متوکسی بنزوآت (3) و استیلوزین (4) جداسازی و شناسایی شد. البته تاکنون هیچ گونه گزارشی مبنی بر جداسازی ساختار ترکیب شماره 2 یافت نشده است. ساختار ترکیب ها توسط روش های طیف سنجی تعیین شد. در نهایت از طریق مقایسه ویژگی های فیزیکیشامل نقطه ذوب و چرخش نوریو داده های طیفی آنها با آنچه که در منابع علمی معتبر گزارش شده است تایید گردید.

بارهنگ کبیر (. Plantago major L) گیاهی از خانواده Plantaginaceae، علفی و خودرو به ارتفاع 10 تا 45 سانتی متر و بدون ساقه است. این گیاه در منطقه وسیعی از دو قاره اروپا و آسیا و همچنین شمال آفریقا و آمریکای شمالی و در ایران تقریبا در تمام نقاط می روید. دانه گیاه در متوقف کردن خونریزی نقش داشته و به عنوان گیاهی شناخته می شود که حداقل در یکی از مسیرهای انعقاد نقش به سزایی ایفاء می کند. ازاین رو، این مطالعه با هدف سنجش اثر عصاره اتانولی دانه بارهنگ کبیر بر آزمایش های انعقادی انسانی در محیط آزمایشگاهی طراحی و اجرا شد. دانه گیاه بارهنگ کبیر در بوته چینی آسیاب شده و عصاره گیری پودر دانه در اتانول 80% به مدت 48 ساعت انجام شد. تبخیر الکل عصاره، با کمک دستگاه روتاری اواپوراتور در دمای 50 درجه سلسیوس انجام شد و آب باقی مانده در آون با دمای 40 درجه سلسیوس خارج گردید. عصاره خشک گیاهی بدست آمده با غلظت های مختلف در بافر آون کلر تهیه و تاثیر آن بر شاخص های انعقادی زمان پروترومبین (PT)، زمان نسبی ترومبوپلاستین (APTT) و زمان انعقاد (CT) بررسی شد و نتایج به وسیله آزمون آماری t-test مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. نتایج این مطالعه نشان داد که عصاره اتانولی دانه بارهنگ کبیر باعث کاهش شاخص انعقادی زمان نسبی ترومبوپلاستین (APTT) شد و بر زمان پروترومبین (PT) و زمان انعقاد (CT) اثر معنی داری نداشت. یافته های حاصل از این مطالعه حکایت از تاثیر انعقادی عصاره اتانولی دانه بارهنگ کبیر دارد. باوجوداین برای انجام تحقیقات تکمیلی، مطالعه بیشتر بر روی مدل های حیوانی و انسانی ضروری به نظر می رسد.

گیاهان تیره چتریان (Apiaceae) دربرگیرنده گونه های تجاری ارزشمند مشتمل بر گونه های دارویی، ادویه ای، سبزی و زینتی می باشند. با وجود اینکه گزارش های زیادی در مورد محتوای دارویی و فیتوشیمیایی گونه های تجاری تیره چتریان وجود دارد، ولی در مورد سایر خویشاوندان این تیره اطلاعات کمی در دسترس است. در این پژوهش خواص دارویی مشتمل بر فعالیت آنتی استیل کولین استرازی، آنتی تیروزینازی و آنتی اکسیدانی و محتوای فنل کل 9 گونه از تیره چتریان ارزیابی شد. نتایج ما تنوع وسیعی از خواص دارویی و محتوای فیتوشیمیایی بین گونه های مختلف را نشان داد. گیاهان مورد بررسی، به عنوان منبع بالقوه خواص آنتی استیل کولین استرازی، آنتی تیروزینازی و آنتی اکسیدانی آشکار شدند. بیشترین محتوای آنتی اکسیدانی، آنتی استیل کولین استرازی و آنتی تیروزینازی به ترتیب در گونه های Conium maculatum، Prangos uloptera و Malabaila secacul مشاهده شد. علاوه بر این نتایج نشان داد که محتوای فنل کل و متعاقبا خواص آنتی اکسیدانی عصاره متانولی، چند برابر عصاره اتیل استاتی در هر گونه بود. در مجموع، گونه های مورد بررسی در این پژوهش، حاوی مقادیر قابل توجه تا بسیار زیادی از خواص دارویی و محتوای فیتوشیمیایی بودند که برای اولین بار در اینجا گزارش شدند و می توانند در صنایع دارویی، غذایی و کشاورزی مورد استفاده قرار گیرند.

اسطوخودوس (Lavandula stricta Delile) یکی از گونه های بومی ایران می باشد که در مناطق جنوبی ایران رشد می کند. القاء پلی پلوییدی با استفاده از مواد شیمیایی جهش زا مانند کلشی سین، به عنوان یکی از روش های اصلاح گیاهان دارویی است که قابلیت زیادی برای استفاده از این فرایندهای تکاملی طبیعی برای بهبود محصول هدفمند وجود دارد. برای بررسی امکان سنجی القای پلی پلوییدی در گیاه دارویی اسطوخودوس افراشته، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با دو تیمار کلشی سین در پنج غلظت (0، 0. 05، 0. 1، 0. 2، 0. 4 درصد) به صورت ژل روی مریستم انتهایی گیاه و چهار زمان (8، 16، 24 و 48 ساعت) با سه تکرار و 20 واحد آزمایشی، در شرایط گلخانه ای اجرا شد. برای مشاهده تاثیر کلشی سین بر خصوصیات مورفولوژیک و بیوشیمیایی در زمان گلدهی، طول اندام هوایی، تعداد برگ اصلی، تعداد برگ فرعی، تعداد میانگره ساقه اصلی، تعداد ساقه فرعی، طول سنبله، تعداد سنبله ها، تعداد گل در خوشه، وزن تر و خشک اندام هوایی، وزن تر و خشک ریشه، طول ریشه، سطح برگ، طول میانگره، محتوای فنل کل، میزان فلاونویید کل، فعالیت آنتی اکسیدانی، میزان قند کل و کیفیت کلروفیل اندازه گیری شد. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که تیمارهای مورد بررسی روی تمامی صفات بجز تعداد برگ اصلی و تعداد میانگره ساقه اصلی و طول ریشه اختلاف معنی دار داشت. به طوری که نتایج مقایسه میانگین ها نشان داد با افزایش غلظت و مدت زمان اعمال کلشی سین، ارتفاع، طول میانگره، تعداد گل و میزان قند کل کاهش و طول سنبله خوشه اصلی و محتوای فنل کل افزایش یافت. بررسی های فیلوسایتومتری نشان داد که میانگین اندازه ژنوم 0. 73 پیکوگرم در گیاهان تحت تیمار کلشی سین با غلظت 0. 4% در مدت زمان 48 ساعت بدست آمد، در حالی که میانگین اندازه ژنوم در تیمار شاهد 0. 55 پیکوگرم بود. بقیه گیاهان تیمارشده در زمان و غلظت های متفاوت میانگین اندازه ژنوم 0. 57 را نشان داد. به طور کلی از نتایج این آزمایش برآورد می شود که اسطوخودوس افراشته برای القای پلی پلوییدی به کلشی سین پاسخ مثبت نشان داده است و چشم انداز روشنی در اصلاح این گیاه با افزایش سطح پلوییدی آن به این روش وجود دارد.

به منظور مقایسه برخی ویژگی های اکومورفولوژیکی، فنولوژیکی و فیتوشیمیایی پنیرک (Malva sylvestris L. ) در دو منطقه فردوس و طبس، از هر منطقه سه رویشگاه طی سال 1397 به صورت تصادفی انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفت. آنالیز خاک رویشگاه ها حکایت از رشد گیاه پنیرک در خاک هایی با بافت لوم شنی در این دو منطقه داشت. از سوی دیگر خاک رویشگاه های مورد مطالعه در این دو منطقه از نوع قلیایی و با شوری پایین بود. میزان آهک خاک زیادتر از خاک های زراعی بود. نتایج مطالعات فنولوژیکی نیز نشان داد در منطقه فردوس این گیاه در اوایل فروردین رویش یافته و در خرداد ماه گل می دهد. سپس دانه ها از اواخر مهر ماه شروع به رسیدن نموده و اواخر آبان ریزش می کنند. در منطقه طبس شروع رویش گیاه از نیمه دوم اسفند ماه آغاز شده، در اردیبهشت ماه گل می دهد و گلدهی آن تا اوایل پاییز ادامه می یابد. دانه ها از نیمه دوم مرداد شروع به رسیدن نموده و اوایل آبان ریزش می کنند. دوره رکود فعالیت های گیاه در فردوس و طبس به ترتیب با خشکی محیط و شروع فصل سرما همزمان است. آزمایش های فیتوشیمیایی عصاره برگ، گل، دانه و ساقه پنیرک در دو منطقه وجود مواد آلکالویید، تانن، فلاونویید، امودول یا امودین، ساپونین، کربوهیدرات، نشاسته، استرول و استرویید، انتوسیانوزید و کومارین ها را در هریک از اندام های گیاه به صورت کم تا زیاد نشان داد. ترکیب انتراسنوزید در هیچ یک از سه عصاره اتانولی، آبی و اتری مشاهده نشد. همچنین وجود چهار نوع اسید فنولیک توسط کروماتوگرافی لایه نازک (TLC) در دانه، ساقه، گل و برگ گیاه در هر دو منطقه مورد بررسی تشخیص داده شد. اندازه گیری میزان آنتوسیانین برگ نیز نشان داد با افزایش ارتفاع رویشگاه، میزان آنتوسیانین کاهش یافت.

به منظور بررسی اثر کاربرد تلفیقی قارچ میکوریزی و کود شیمیایی بر صفات کمی و کیفی گیاه دارویی بالنگو (Lallemantia iberica Benth. )، آزمایشی به صورت طرح بلوک های کامل تصادفی با هفت تیمار و سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه مراغه در سال 1395 اجرا شد. تیمارها شامل 100% کود شیمیایی مرسوم (250 و 150 کیلوگرم در هکتار اوره و سوپرفسفات تریپل)، Glomus mossae، Glomus intraradices، 50% کود شیمیایی+ G. mossae، 50% کود شیمیایی+ G. intraradices و 50% کود شیمیایی+ G. mossae+ G. intraradicesبودند. نتایج نشان داد که بیشترین (802. 8 کیلوگرم در هکتار) و کمترین (463. 5 کیلوگرم در هکتار) عملکرد دانه و بیشترین (4064%) و کمترین (25. 85%) شاخص برداشت به ترتیب با کاربرد تلفیقی 50% کود شیمیایی + G. mossae+ G. intraradices و کاربرد انفرادی G. intraradices بدست آمد. علاوه براین، بیشترین میزان (9. 18%) و عملکرد موسیلاژ (73. 75 کیلوگرم در هکتار) با کاربرد تلفیقی 50% کود شیمیایی+ G. mossae+ G. intraradices مشاهده شد. همچنین بیشترین میزان ترکیب های اصلی موسیلاژ (گلوکورونیک اسید، گالاکتورونیک اسید، آرابینوز، رافینوز، گالاکتوز، گلوکز، زایلوز و رامنوز) در تیمار 50% کود شیمیایی+ G. mossae+ G. intraradices بدست آمد. براساس تجزیه خوشه ای، تیمارهای مورد ارزیابی در 3 گروه مجزا قرار گرفتند. به طور کلی، کاربرد 50% کود شیمیایی+ G. mossae+ G. intraradices ضمن کاهش مصرف کودهای شیمیایی باعث بهبود عملکرد کمی و کیفی گیاه بالنگو شد.

یکی از گونه های دارویی انحصاری در ایران و متعلق به تیره نعناع (Lamiaceae) می باشد. در این پژوهش، اندام های مختلف (گل، برگ و ساقه) این گونه مریم گلی در اسفند سال 1396 از منطقه بخون استان هرمزگان جمع آوری گردیده و از نظر مقدار اسانس و تنوع ترکیب های شیمیایی موجود در آنها مورد مطالعه قرار گرفتند. اسانس نمونه ها به روش تقطیر با آب استخراج و ترکیب های شیمیایی آنها با دستگاه گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC-MS) شناسایی شد. عملکرد اسانس اندام های مختلف گل، برگ و ساقه به ترتیب 1. 38، 1. 14 و 0. 84 درصد (وزنی/ وزنی) بدست آمد. اجزای شیمیایی شناسایی شده در گل، برگ و ساقه به ترتیب 45، 42 و 43 ترکیب بود. نتایج آنالیز ترکیب های اسانس نشان داد که لینالول (38. 7%)، هگزیل ایزووالرات (13. 8%)، هگزیل کاپریلات (6. 2%)، هگزیل ایزوبوتیرات (4. 6%)، هگزیل-2-متیل بوتیرات (4. 4%)، ترانس-کاریوفیلن (3. 8%) و ان-هگزیل هگزانوات (3. 7%) اجزای اصلی اسانس گل بودند. در اسانس برگ لینالول (17. 0%)، هگزیل کاپریلات (11. 1%)، آلفا-هومولن (7. 8%)، ترانس-کاریوفیلن (6. 2%)، اسکلاریول اکسید (5. 9%)، نوتکاتون (3. 7%)، هگزیل ایزو والرات (3. 5%) و آگاروسپیرول (3. 0%) بیشترین ترکیب های اسانس را به خود اختصاص دادند. در اسانس ساقه ترکیب های لینالول (18. 7%)، اسکلاریول اکسید (8. 0%)، آلفا-هومولن (7. 5%)، ترانس-کاریوفیلن (7. 2%)، هگزیل ایزو والرات (5. 2%)، کاریوفیلن اکسید (5. 0%)، ان-هگزیل هگزانوات (4. 8%)، نوتکاتون (4. 1%) و دی بوتیل فتالات (4. 0%) به فراوانی وجود داشتند. ترکیب غالب و مشترک در اسانس اندام های این گونه مریم گلی، لینالول بود که در اسانس گل بیشترین و در برگ کمترین مقدار مشاهده گردید. وجود تنوع شیمیایی در اسانس اندام های مختلف این گیاه می تواند برای صنایع دارویی، غذایی و آرایشی بهداشتی و نیز به نژادگران گیاهان دارویی در انتخاب اندام مناسب برای مصرف و اهداف اصلاحی مورد توجه قرار گیرد.

انواع گونه های جنس مریم گلی به دلیل وجود ترکیب های موثر و فعال در آنها برای پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری ها در طب سنتی استفاده می شوند. در این پژوهش ترکیب های شیمیایی اسانس بخش های هوایی چهار گونه از جنس Salvia شامل دو جمعیت از گونه Salvia limbata C. A. Mey.، دو جمعیت از Salvia reuterana Boiss. و یک جمعیت از هریک از گونه هایSalvia syriaca L. وSalvia ceratophylla L. از منطقه کاشان مطالعه شد. گیاهان مورد مطالعه در زمان گلدهی از مناطق مختلف کاشان جمع آوری شدند. اسانس گیری به وسیله دستگاه کلونجر انجام شد. آنالیز ترکیب های شیمیایی اسانس این گونه ها با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی گازی به همراه طیف سنج جرمی (GC-MS) انجام شد. در این مطالعه بازده اسانس بین 0. 15 تا 0. 32 درصد وزنی-وزنی متغیر بود. اسپاتولنول ترکیب عمده اسانس گونه S. syriaca با 16. 8% و S. ceratophylla با 27. 2% بود. اسکلاریول نیز ترکیب عمده گیاه S. reuterana از مرق و دره به ترتیب با 21. 2% و 11. 5% و بتا-پینن با 20. 4% و 13. 8% به ترتیب از ترکیب های عمده گیاه S. limbata از قزاآن و دره بودند. تنوع کمی و کیفی مشاهده شده در ترکیب های موثر اسانس شش گونه مورد مطالعه می تواند به علت عوامل مختلف اکولوژیکی، ژنتیکی، جغرافیایی و فاکتورهای تغذیه ای باشد. بنابراین برای استفاده بهینه از مواد موثر این گیاه در علوم دارویی و علوم مرتبط با آن نیاز به مطالعات گسترده تری بین گونه های مختلف این جنس در مناطق مختلف است.

گل راعی (Hypericum sp. ) یکی از پرکاربردترین گیاهان دارویی جهان است. ویژگی های رشدی و فیتوشیمیایی گیاه تحت تاثیر دو عامل ژنتیک و محیط است، ازاین رو در این پژوهش خصوصیات رشدی، میزان اسانس، فنل کل و قابلیت آنتی اکسیدانی جمعیت های مختلف سه گونه گل راعی (H. scabrum L.، H. asperulum Jaub. & Spachو H. vermiculare) ارزیابی گردید. نتایج نشان داد که تنها صفت ارتفاع ساقه گل دهنده تحت تاثیر نوع گونه قرار گرفت و سایر صفات اندازه گیری شده تحت تاثیر نوع گونه و جمعیت قرار نگرفتند. ولی اثر متقابل گونه و جمعیت بر تمام صفات معنی دار بود. به طوری که بیشترین طول ساقه گل دهنده (77. 7 سانتی متر)، وزن گل و برگ (42. 4 گرم)، وزن ساقه (30. 9 گرم)، وزن بوته (65. 6 گرم)، میزان اسانس (0. 43%)، فنل کل (204. 9 میلی گرم گالیک اسید در گرم عصاره خشک) و قابلیت آنتی اکسیدانی (52. 7 میکروگرم عصاره خشک در میلی لیتر) به ترتیب متعلق به جمعیت های شماره 5 گونه H. asperulum، 3 گونه H. scabrum، 4 گونه H. asperulum، 4 گونه H. asperulum، 4 گونه H. scabrum، 6 گونه H. vermiculare و 5 گونه H. asperulumبود. همبستگی مثبت و معنی داری بین وزن ساقه، وزن گل و برگ و وزن بوته با میانگین بارندگی سالیانه رویشگاه، بین درصد اسانس با فسفر خاک و میانگین دمای سالیانه رویشگاه و بین هدایت الکتریکی خاک رویشگاه با قابلیت آنتی اکسیدانی عصاره و نیز همبستگی منفی بین درصد اسانس با ماده آلی خاک رویشگاه مشاهده گردید. صفات وزن ساقه، وزن گل و برگ و وزن بوته بیشترین واریانس را بین جمعیت های متعلق به یک گونه داشتند، ازاین رو صفات مطلوبی برای تفکیک جمعیت ها شناخته شدند. به طور کلی نمی توان یکی از جمعیت ها را نسبت به بقیه برتر دانست، زیرا با توجه به نوع صفت، جمعیت برتر متفاوت بود. بنابراین برای دستیابی به جمعیت برتر باید تمام جمعیت های سه گونه مذکور در شرایط یکسان کشت شده و با هم مقایسه شوند.

به منظور بررسی اثر محلول پاشی تنظیم کننده های رشد گیاهی بر پارامترهای رشد، عملکرد، برخی خصوصیات مورفوفیزیولوژیکی و آلکالوییدهای گیاه پروانش (Catharanthus roseus) تحت تنش خشکی، آزمایشی به صورت اسپلیت پلات فاکتوریل بر پایه طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار در مزارع تحقیقاتی دانشگاه شهید چمران اهواز در سال زراعی 96-1395 اجرا شد. تیمارهای آزمایشی شامل تنش خشکی به عنوان عامل اصلی در سه سطح 40% (شاهد)، 60% و 80% حداکثر حد مجاز تخلیه رطوبتی خاک و محلول پاشی اسید جاسمونیک (JA) در دو سطح (صفر و 10 میکرومولار) و اسید سالیسیلیک (SA) در چهار سطح (صفر، 0. 1، 1 و 10 میلی مولار) به عنوان عامل های فرعی بود. براساس نتایج مقایسه میانگین اثرهای اصلی، تنش خشکی 80% موجب کاهش 36. 6 درصدی وزن تر و 25. 4 درصدی وزن خشک گیاه نسبت به تیمار شاهد شد. تیمار 10 میلی مولار SA موجب افزایش 13. 4، 125. 5 و 59. 6 درصدی به ترتیب در صفات ارتفاع، سطح برگ و وزن خشک گل نسبت به شاهد (صفر) گردید. کاربرد JA موجب افزایش 16. 3 و 8. 6 درصدی به ترتیب در وزن خشک گل و وزن تر گیاه شد. نتایج نشان داد بیشترین وین کریستین و وین بلاستین به ترتیب با کاربرد 1 و 10 میلی مولار SA بدست آمد. اثر متقابل کاربرد هر دو تنظیم کننده رشد گیاهی و تنش خشکی، بیشترین محتوای آلکالوییدها را نشان داد. بیشترین وین بلاستین و وین کریستین، تحت تنش شدید خشکی، به ترتیب همراه با محلول پاشی µ M JA10+ mM SA1 و µ M JA10+ mM SA10 حاصل شد.