تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی
سال:1398 | دوره:10 | شماره:35 |تعداد مقالات:6

چکیده فارسی: وجود گزارش های ضد و نقیض درباره کیفیت تعامل محمدبن حنفیه و سیّدالشهداء× در رابطه با نهضت کربلا، نشان از لزوم ارزیابی و بررسی صحت و سُقم آن اخبار دارد. گزارش ابن اعثم مبنی بر نگارش وصیت نامه از سوی امام× برای محمدحنفیه پیش از ترک مدینه؛ مخالفت او با قیام آن حضرت در گزارش ابن سعد؛ دو نامه ارسالی سیّدالشهداء× برای وی از مکه و کربلا و نیز «روایت مشیّت» که از ابن طاووس نقل شده، از جمله این اخبار است. پژوهش حاضر بر آن است تا این اخبار را مورد بازخوانی قرار داده و به نقد و ارزیابی آنها بپردازد. کاوش در گزارش ها نشان از ضعف «روایت مشیّت» و وصیت نامه مشهور امام× به محمدحنفیه و ناسازگاری و تعارض خبرِ مخالفت او با قیام برادر در مکه دارد. همچنین براساس خوانشی جدید از دو نامه ارسالی امام×، مخاطب اصلی نامه ها، محمدحنفیه بوده و آن حضرت پیشاپیش از عدم دست یابیِ خاندان او به حکومت خبر داده است. چکیده عربی: الخلاصه: وجود التقاریر المتناقضة حول کیفیة تعامل محمد بن الحنفیة و سید الشهداء حول قیام کربلاء، دلالة علی ضرورة تقییم و دراسة صحة و سقم تلک الأخبار. تقریر ابن أعثم حول کتابة الوصیة من قبل الأمام× لأبن الحنفیة قل مغادرته المدینة؛ معارضته لقیام الأمام× فی تقریر ابن سعد؛ الرسالتان التی بعث بهما سید الشهداء× له من مکه و کربلاء و کذلک «روایة المشیئة» المنقولة من ابن طاووس، هی من ضمن هذه الأخبار. الدراسة الحالیة بصدد أعادة قراءة هذه الأخبار و نقدها و تقییمها. الغور فی التقاریر تشیر الی ضعف «روایة المشیئة» و وصیة الامام× الشهیرة لمحمد بن الحنفیة و عدم مماشاة و تعارض خبر مخالفته لقیام الأخ فی مکه. کما انه و حسب قراءة جدیدة للرسالتین المبعوثتین للامام× فان المخاطب الأصلی للرسالتین کان محمد ابن الحنفیة و إن حضرة الامام قد أخبر مسبقاً بعدم استحواذ أهل بیته علی الحکم.

چکیده فارسی: غدیر محوری ترین موضوع اختلافی شیعه و سنی است، که پیوسته در رد و اثبات یا تفسیر و تأویل محتوایی آن آثاری تدوین شده است. مناظره گونه برخی کوفیان با ابوحنیفه در باره غدیر از شمار آن گفتگوهاست، که نخستین بار ابن عُقْ ده (م334ق) نقل و سپس مفید (م413ق) بازگو کرده است. این نوشتار با پیوند به دیگر دانش ها با رویکردی علمی تحلیلی، سخن ابوحنیفه را درباره غدیر بررسی توصیفی تحلیلی کرده و به مسایلی مانند راویان خبر، محتوای حدیث و تناسب سنجی زمانی با جریان های فکری جامعه پرداخته است. یافته این آمایش با صرف نظر از ایرادهای سندی، آن است که پس از قتل عثمان، که جامعه به شدت برافروخته بود، مرجئه ی نخستین با تکیه بر پذیرش دو خلیفه نخست، در برابر مواضع دو خلیفه بعدی سکوت کرد و ابوحنیفه براساس ارجاء گرایی نقل حدیث غدیر را عامل گسترش دشمنی گروه ها تحلیل کرد و نشر آن را به صلاح جامعه آن روز ندانست. چکیده عربی: الخلاصه: الغدیر أهم موضوع محوری خلافی بین الشیعة و السنة، حیث تم علی الدوام تدوین آثار فی رفض و أثبات او تفسیر و تأویل موضوعی له. ما یشبه المناظرة لبعض الکوفیین مع ابی حنفیة بشأن الغدیر من ضمن تلک المحادثات، الذی نقله لأول مرة ابن عُقده (م 334 ق) ومن ثم بادر المفید (م413 ق) لذکره من جدید. هذا المقال یسعی بالأتصال مع سائر العلوم و بمنظار علمی تحلیلی، لدراسة وصفیة تحلیلیة لکلام ابوحنفیة حول الغدیر و یتطرق لقضایا مثل رواة الخبر، فحوا الحدیث و التلائم الزمانی مع الاحداث الفکریة للمجتمع. حصیله هذا البحث بغض النظر عن أشکالاتها الوثائقیة، هو أنه بعد قتل عثمان، حیث کان المجتمع متأجج بشدة، التزم المرجئة الاولون اعتماداً علی قبول الخلیفتین الاولیین، التزموا الصمت ازاء مواقف الخلیفتین التالیین و اعتبر ابو حنیفة علی اساس الارجاء نقل حدیث الغدیر عامل لتوسعه العداء بین المجموعات و انتشاره لیس بصالح المجتمع.

چکیده فارسی: گزارش سیاحان اروپایی درباره ی تصوف دوران صفویه، از آن جهت که فارغ از الزامات تاریخ نگاری رسمی نگارش یافته اند، جزئیاتی بدیع و ارزشمند را در بردارند. این مقاله که با شیوه ی توصیفی تحلیلی تألیف شده، می کوشد تا گزارش سیاحان را در مقایسه با آثار مخالفان، موافقان و پژوهشگران تصوف ارزیابی کند. نتیجه این که سیاحان به سبب اقامت محدود و مسیرهای مشخص، صوفیان بسیاری از مناطق ایران را ندیدند و لذا، توصیفات آنها جامعیت ندارد. گزارش سیاحان عموماً نشانگر رویارویی مستمر دراویش نعمتی-حیدری، انزواطلبی و لاابالی گری بعضی صوفیه، و وابستگی شماری از آنان به حاکمیت است. گردآوری وجوهات از رهگذران و اظهار کرامات نیز از جمله رفتارهای صوفیه اند که اغلب مورد پیش داوری و تعمیم سیاحان قرار گرفته اند. بعضی خدمات صوفیه به جامعه ی شیعی و محبوبیت اولیای تصوف نزد مردم نیز مورد توجه سیاحان بوده است. البته تناقض هایی در گزارش سیاحان وجود دارد که احتمالاً ناشی از ذهنیت اروپایی و یا جهت دهی مترجمان است. چکیده عربی: الخلاصه: نظراً لان تقریر الرحالة الاوربیین حول تصوف العصر الصفوی، قد دونت بعیدا عن التزامات الکتابة التاریخیة، تحتوی علی تفاصیل بدیعة و قیمة. هذه المقاله التی تم تألیفها باسلوب وصفی تحلیلی، تسعی لتقییم تقریر الرحاله بالمقارنة مع آثار المعارضین، الموالین و الباحثین فی التصوف. بالنتیجه فان السواح بسبب أقامتهم المحددة و مسارتهم المعینة، لم یروا الکثیر من الصوفیه فی مناطق ایران و لذلک، فان توصیفاتهم لا تتسم بالشمولیة. تقاریر السواح عامة تدل علی المجابهة المداومة بین دراویش النعمتیة الحیدریة، العزله و عدم اکتراث بعض الصوفیة، و تعلق بعضهم بالسلطة الحاکمة. تجمیع الاموال من العابرین و ابداء الکرامات ایضاً من ضمن سلوک الصوفیه حیث فی معظم الحالات خضع للاحکام المسبقة و التعمیم. کما أن بعض خدمات الصوفیه للمجتمع الشیعی و شعبیة اولیاء التصوف لدی الناس کان مورد اهتمام السواح. بالطبع هناک تناقض فی تقریر السواح الناتجة احتمالاً عن الذهن الاوربی او تبیین الأتجاه من قبل المترجمین.

چکیده فارسی: انبار شهری است با پیشینه تمدنی و موقعیت استراتژیک واقع در میان سه تمدن ساسانی، سریانی و یونانی، بهره مند از امتیازات فراوان و در عصر اسلامی نیز، هم جوار دمشق مجلل امویان، بغداد پرشکوه عباسیان و کوفه، نخستین دژ شهر مسلمانان. همواره سایه عظمت نواحی مجاور بر انبار موثر بوده و موجب غفلت مورخان و محققان از آن شده است. در این میان، نقش میانجی گری انبار در تکوین و انتقال خط عربی نقشی کم بدیل اما مغفول است. بیشترین سهم به کوفه و حیره داده شده حال آنکه انبار نیز با دارا بودن ظرفیت های مشابه در تکوین و انتقال خط موثر بوده است. بنابراین مقاله حاضر درصدد است تا با تشریح جایگاه شهر انبار در تکوین خط عربی از خلال منابع کتابخانه ای به این دو سوال پاسخ دهد: شهر انبار در انتقال خط عربی به حجاز چه نقشی ایفا نموده است؟ ظرفیت های آن برای تکوین، تکمیل و انتقال خط عربی چه بوده است؟ چکیده عربی: الخلاصه: مدینة الأنبار بخلفیتها الحضاریة وموقعها الاستراتیجی الکائن بین ثلاث حضارات الساسانی، السریانی و الیونانی، التی کانت تحظی بمیزات کثیرة و فی العصر الاسلامی ایضا، فی جوار دمشق الامویین الرائعة، بغداد العباسیین الفخمة و الکوفة، اول مدینه المسلمین المحصنة. کان ظل عظمة النواحی المجاوره مؤثراً دوماً علی الانبار و أدی الی تغافل المورخین و الباحثین عنها. فی هذا الصدد، دور وساطة الانبار فی تکوین و انتقال الخط العربی هو دور منقطع النظیر و لکنه مغفول. معظم الحصة منحت للکوفه و الحیرة فی حین أن الأنبار ایضا کانت لدیها طاقات استیعابیة مماثله فی تکوین و انتقال الخط کانت مؤثرة. بناءاً علی ذلک فان المقال الراهن بصدد الاجابة من خلال شرح مکانة مدینة الانبار فی تکوین الخط العربی عبر المصادر المکتبیة، علی السئوالین التالیین: ما هو الدور الذی لعبته مدینة الانبار فی انتقال الخط العربی الی الحجاز؟ ما هی طاقاتها الاستیعابیة لتکوین، تکمیل و انتقال الخط العربی؟

چکیده فارسی: جلوس شاه عباس اول مقارن با یکی از بحرانی ترین ادوارتاریخ صفویه بود. از جمله چالش های اصلی دولت صفویه در این برهه، چگونگی روابط با دولت های همسایه بود. از نخستین گام های شاه عباس اول برای رفع چالش های موجود، فعال کردن دیپلماسی و ارسال مکاتبات متعدد با دولت های همسایه بود. این پژوهش به شیوه کتابخانه ای و به روش توصیفی و تحلیلی علاوه بر معرفی نسخه خطی مراسلات، در پی پاسخ به این پرسش است که مکاتبات سیاسی در دوره شاه عباس اول چه نقشی در مناسبات خارجی با دولت های همسایه داشت؟ یافته های پژوهش مؤید آن است که اگرچه مکاتبات شاه عباس اول در به مذاکره کشاندن ازبکان و بازداشتن آنها از تهاجم به خراسان نقش فعالی ایفاء نکرد، اما استمرار مکاتبات شاه عباس اول با عثمانی ها و گورکانیان هند، نقش فعالی در اعتمادسازی در روابط ایران با این دولتها و درنهایت ایجاد فرصت مناسب برای شاه عباس جهت بازپس گیری مناطق اشغالی ایفاء کرد. چکیده عربی: الخلاصه: تربع الشاه عباس الاول علی العرش تزامن مع أحلک فترات تاریخ الصفویة. من ضمن التحدیات الرئیسیة التی واجهت الدولة الصفویة فی تلک البرهة الزمنیة، کانت کیفیه العلاقات مع الدول المجاورة. من اولی خطوات الشاه عباس الاول لرفع التحدیات الموجودة، کان تفعیل الدیبلوماسیة و ارسال الخطابات المتعددة لدول الجوار. هذا البحث بصدد الأجابة علی هذا السؤال باسلوب مکتبی و بطریقة وصفیه و تحلیلیة علاوة علی تعریف مخطوطه المراسلات، بشأن دور المراسلات السیاسیة فی عصر الشاه عباس الاول فی العلاقات الخارجیة مع الدول الجارة. حصیلة التحقیق توکد علی أن مراسلات الشاه عباس الاول لم یکن لها دور فاعل فی جر الاوزبکیین للتباحث و منعهم من مهاجمة خراسان، الا ان استمرار مراسلات الشاه عباس الاول مع العثمانیین و الکورکانیین فی الهند، لعبت دوراً فاعلاً فی ایجاد الثقة فی علاقات ایران مع هذا الدول و فی نهایة المطاف اوجدت فرصة ملائمة للشاه عباس بغیة استرداد المناطق المحتلة.

چکیده فارسی: تحولات تاریخی و اندیشه ای که در بستر آن ها فرقه های مختلف اسلامی ایجاد شده اند، نقش بسیار مهمی در بازنمایی چگونگی شکل گیری فرقه های مختلف کلامی دارند. از این رو واکاوی و تحلیل آن ها دستاوردهای قابل توجهی به دنبال خواهد داشت و از اهمیت بسزایی در تاریخ اندیشه های کلامی برخوردار است. یکی از این دستاوردها، فهم پیشینه فرقه نگاری در میان مذاهب اسلامی است. پژوهش پیش رو درصدد است با توجه به این اهمیت با استفاده از رویکرد تحلیل گفتمان لاکلاو و موف صورت بندی و کشاکش های به وقوع پیوسته در جامعه اسلامی و زمینه های تشکیل و تطور آن را بررسی کند. در واقع مسأله اصلی این پژوهش شناسایی و تبیین مؤلفه های مؤثر بر شکل گیری فرقه نگاری در ساحت زمانی مدنظر پژوهش با تکیه بر تحلیل گفتمان لاکلاو و موف است. یافته های پژوهش نشان دهنده این است که زنجیره ای از تحولات سیاسی اجتماعی و مذهبی بر روند شکل گیری این سبک نگارش تأثیر گذاشته است. چکیده عربی: الخلاصه: التحولات التاریخیة و الفکریه التی تبلورت فی ظلها الفرق الاسلامیه المختلفه، لها دور هام جداً فی أعاده تبیین کیفیه تبلور الفرق الکلامیة المختلفة. انطلاقاً من ذلک فان دراستها و تحلیلها ستؤدی الی حصیله ملحوظة و تحظی بأهمیة بالغه فی تاریخ الافکار الکلامیة. أحدی هذه النتائج الحاصلة، ادراک و فهم أرضیة تدوین الفرق بین المذاهب الاسلامیة. البحث الراهن مع الأخذ بعین الاعتبار هذه الأهمیة و بالاستفادة من اسلوب تحلیل کلام لاکلو و موف، بصدد الترسیم و النزاعات الجاریة فی المجتمع الاسلامی و أرضیات تشکیلها و تطورها. فی الواقع المسالة الرئیسیة لهذا البحث هو تعریف و تبیین العوامل المؤثرة علی تشکیل و تبلور تدوین الفرق فی اطار الزمن المنشود فی البحث بالاعتماد علی التحلیل الکلامی لمن یسمی لاکلو و موف. نتائج البحث تشیر الی ان سلسلة من التطورات السیاسیة-الاجتماعیة و المذهبیة لها تأثیر علی مسیر و طبیعة تشکیل و تبلور هذا الاسلوب فی الکتابة.