تحقیقات جغرافیایی
سال:1382 | دوره:18 | شماره:4 (پیاپی 71) |تعداد مقالات:14

اقلیم و پارامترهای مربوط به آن ـ از جمله بارش، دما، رطوبت و … ـ و تغییرات احتمالی این عناصر در طول دوره زمانی نقش بسزایی در محیط زندگی انسان دارد. لذا شناخت عناصر مذکور و تغییرات مربوط از طریق به کمی در آوردن و مدل بندی آماری پارامترهای و فراسنجهای اقلیمی، امکان بهره وری بهینه از طبیعت و امکانات خدادادی آن را فراهم می سازد. در مقاله حاضر، به منظور تجزیه و تحلیل سری زمانی بارش ماهانه ایستگاههای منتخب غرب کشور و پیش بینی مقادیر آتی برای شناسایی خشکسالی، از روش ساریما استفاده شده است. برای تعیین خشکالی، دو شاخص توزیع استاندارد و درصد بارش نرمال به کار گرفته شده و در نهایت معناداری تغییرات بارش در طول دوره آماری مورد مطالعه، از طریق آزمون F بررسی گردیده است. در خاتمه خشکسالی ضعیف خشکسالی غالب بوده و بارش ایستگاه های منتخب تغییرات معناداری نداشته است. 

رشته کوه میشوداغ در جبهه شمالی دریاچه ارومیه -واقع در شمالغرب ایران - از شرق به غرب کشیده شده است. در امتداد جبهه شمالی این کوهستان مخروط افکنه هایی جای گزیده اند که با توجه به ویژگیهای لیتولوژیکی و تکنونیکی حوضه های تغذیه کننده آنها در دو بخش کوهستان میشوداغ، به دو دسته مخروط افکنه های میشو شرقی و غربی تقسیم شده اند. مخروط افکنه های میشو شرقی کم شیب و وسیع بوده و حوضه های تغذیه کننده آنها از ضریب ناهمواری زیادی برخوردارند در حالیکه مخروط افکنه های میشو غربی پر شیب و کم وسعت بوده و حوضه های تغذیه کننده آنها از ضریب ناهمواری کمتری برخوردارند.تحلیلهای کمی انجام شده نشانگر وجود روابط مورفومتری قوی مخروط افکنه - حوضه آبریز در منطقه می باشد. تحلیلهای آماری روابط مساحت مخروط افکنه ـ مساحت حوضه آبریز نشان داد که این روابط برای کل مخروط افکنه ها و مخروطه افکنه های میشو شرقی و غربی معنی دار است. در میشو شرقی افزایش اندازه مساحت مخروط افکنه سریعتر از حد معمول بوده و در میشو غربی کندتر از آن است. این تفاوت در دو بخش میشو بدلیل تفاوت در ویژگیهای لیتولوژیکی و تکنونیکی آنها می باد. تحلیل رابطه بین شیب مخروط افکنه ها و ضریب ناهمواری نشان می دهد که این رابطه برای مخروط افکنه های میشو شرقی معنی دار نیست. بر اساس این تحلیلها روند افزایشی شیب سطح مخروط افکنه ها هم در میشو شرقی و هم در میشو غربی بسیار کندتر از روند افزایشی ضریب ناهمواری حوضه های مربوط بوده است و این وضع در میشو شرقی قابل توجه می باشد. علت وجود چنین وضعیتی در میشو شرقی، زیاد بودن دبی رودخانه هاست که موجب کاهش شیب سطح مخروط افکنه ها شده است.

از 18 نوامبر 1991، در پی استقلال مجدد جمهوری آذربایجان، دور جدیدی از فعالیت سیاسی و فکری دولتمردان، حزب ها ، مطبوعات و روشنفکران، پیرامون ضرورت الحاق استانهای آذری زبان ایران به این جمهوری نوپا، آغاز شد. هر چند این ایده به ندرت در سطح رسمی مطرح شده است، اما ناسیونالیست های تندرو جمهوری آذربایجان، بدون وفقه در پی تحقق آن هستند. این پژوهش طی چهار مرحله به بررسی اجمالی این مقوله استراتژیک پرداخته است:1-بیان مسأله که در برگیرنده روند تاریخی و ابعاد این ادعا است؛2-فرصت ها و امکانات جمهوری آذربایجان برای تحقق این ایده ؛3-تنگناها و یا ضعف های این جمهوری نوپا در این ارتباط؛4-و سرانجام نتیجه گیری. 

هر گروه انسانی که ساختار و تشکیلاتی ایجاد می کند (در هر ابعادی) برای خود رسالتی پنهان و آشکار قایل است، ممکن است خلاصه این رسالت و اهداف در اساسنامه آن تشکیلات ذکر شده باشد. پس از رنسانس و به خصوص پس از انقلاب صنعتی که دانشگاههای مدرن در غرب نضج می گرفت آنها رسالت ها و اهدافی را برای تشکیلات خود تعریف کردند که برخی از آنها بر همگان روشن است و بخش دیگر از اهداف که معمولا مهمترین و سیاسی ترین آنها هستند فقط بر خواص آشکار است. این امر ویژه دانشگاه های غربی نیست بلکه همه گروه ها و تشکل ها از جمله احزاب را نیز شامل می شود. بنابراین در پس هر ساختاری یک ایدئولوژی خوابیده است. این مقاله کوشش دارد ایدئولوژیهای حاکم بر جغرافیای ایران را از بدو پیدایش گروه جغرافیای دانشگاه تهران تا کنون مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد. چون در این زمینه این اولین کوشش است، مسلما مقاله دارای کاستیها و خطاهایی خواهد بود.

این تحقیق در چارچوب موضوعی رابطه بین سیاست و فضا به بررسی تطبیقی بازتابهای فضایی سیاستگذاری های جذب توریسم در قبل و بعد از انقلاب اسلامی در محدوده شهرستان بابلسر به عنوان یکی از قطب های مهم اکوتورسیم ایران می پردازد. تحقیق از نوع توصیفی ـ تحلیلی بوده و از مطالعات کتابخانه ای اسنادی و میدانی استفاده شده و روش پانل در این تحقیق بکار گرفته شده است.روش تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده ها کمی و کیفی است که به شیوه ماشینی و دستی با استفاده از نرم افزار SPSS، و با به کارگیری آمار توصیفی و استنباطی و آزمونهای Tو خی 2انجام شده است. نتیجه تحقیق نشان می دهد که تفاوت در ارزشها و ایدئولوژی در دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی روی سیاست گذاری های گردشگری تاثیر داشته است. از سوی دیگر تاسیسات مربوط به گردشگری و مشاغل مرتبط به آنها در دوره دوم روند افزایشی را نشان می دهد. البته انواع آلودگی های سواحل نیز در بعد انقلاب اسلامی نسبت به قبل بیشتر شده است.

این مقاله ضمن برقراری یک رویارویی علمی میان دو نظریه "سرمایه داری بهره بری" و "دولت و شهرنشینی" با ارایه مستنداتی از مورد پژوهی شهرهای ایلام، نشان می دهد که اقتصاد شهری در این منطقه از منابع موجود در حوزه های روستایی آن چنان که در نظریه "سرمایه داری بهره بری" بیان شده تغذیه نکرده است؛ بلکه دولت طی چهار دهه اخیر از طریق گسترش تشکیلات دیوان سالاری و اشتغال سازی گسترده در بخش دولتی، اشاعه پدیده مستمری بگیری و تزریق منابع اعتباری منبعث از اقتصاد نفتی، نقش برجسته ای در سازماندهی و تامین اقتصاد شهری ایفا کرده است. این مقاله ضمن ایجاد نوعی تردید در تعمیم زمانی و مکانی نظریه سرمایه داری بهره بری، با ارایه مستنداتی، کاربرد پذیری نظریه دولت و شهرنشینی در تحلیل الگوی رشد اقتصاد شهری و تبیین روندهای شهرنشینی را در استان ایلام اثبات می کند. 

زندگی کوچندگی در ایران سابقه ای کهن دارد، اما در مقایسه با جوامع یکجانشین (شهری، روستایی) در برخورد با تحولات اجتماعی، اقتصادی و فن آوری دگرگون شده است؛ به طوری که جمعیت کل کوچندگان عشایر از حدود 20 تا 25% در آغاز سده اخیر، به کمتر از 3% در دهه کنونی رسیده است. با توجه به نقش عشایر کوچنده در اقتصاد ملی، چنین روندی نگران کننده است. این فروپاشی علل مختلفی دارد که بخشی از آن ناشی از محدودیتهایی است که در عرصه مراتع به وقوع می پیوندد. این پژوهش، به طور موردی تنگناهای محیطی و تحدیدهای انسانی را در قلمرو ایلی عشایر کوچنده سیستانی به جنوب خراسان، مورد بررسی قرار می دهد. 

در این مقاله با مطالعه بافت اجتماعی شهر زاهدان ـ که بیش از هشتاد سال از عمر آن نمی گذرد در می یابیم که نخستین ساکنان دزداب قدیم (زاهدان جدید) که به منزله پلی ارتباطی میان هند و ایران عمل می کرده است بلوچهای کپرنشین و سیکها بوده اند ؛ چنان که گفته شده نام زاهدان نیز از شمایل خاص سیکها برگرفته شده است. سیکها، مهاجرانی از کشورهای هند و پاکستان بوده اند که به صورت کارگران خط آهن کویته ـ زاهدان، اولین و قدیمی ترین مساکن و عبادتگاه های خود را در خیابان سعدی و امام خمینی شهر زاهدان بنا نهادند. در حال حاضر حوزه اجتماعی این اقلیت سیک با شاخص های ویژه در بافت قدیمی و مرکزی شهر، خود را نمایان می سازد. از مهمترین آیین ها و احکام سیکها، مراسم عبادت، ازدواج، تدفین و همچنین سالها زندگی مسالمت آمیز آنهاست که قابل مطالعه و بررسی است.

گرمایش زمین به دلیل اثرهای محیطی و اقتصادی ـ اجتماعی آن و نیز به جهت تاثیر آن در برنامه ریزی های خرد و کلان طی چند دهه اخیر مورد توجه محافل علمی بوده است. یکی از نتایج گرمایش مزبور، تغییر محسوس در رفتار و الگوهای فشار است. برای مثال این تغییرات روند عمومی نوسانهای اطلس شمالی (NAO) را متاثر ساخته است. نوسانهای شمالی نیز به نوبه خود، فراوانی و جهت جریانهای جوی را تعیین می کنند.در این نوشتار، سعی شده رفتار دمای مشهد (با 1065 سال طول دوره آماری) مورد ارزیابی قرار گیرد. همچنین برای شناخت رابطه بین تغییرات دمای مشهد و نوسانهای اطلس شمالی تلاشهایی صورت گرفته است. در این راستا از روش های آماری، مدل های ARIMA و مدل های تابع انتقال بهره گرفته شده است. دمای مشهد و نوسانهای اطلس شمالی طی دوره مورد بررسی، سه فاز را تجربه نموده اند. فازهای دمایی و فازهی نوسانهای اطلس شمالی، به لحاظ زمانی تقارن نسبی داشته اند. در طول دوره آماری، دمای سالانه در مشهد 0.003992 ±0.004495 درجه سلسیوس افزایش داشته است.نوسانهای شمالی نیز به میزان 0.00496 ± 0.001- کاهش روند داشته است . بدین ترتیب تصور می شود روند بلند مدت نوسانهای شمالی قادر به توجیه تغییرات بلندمدت دمای مشهد است. بهترین مدل ARIMA برازش یافته بر میانگین سالانه دمای مشهد، مدل (ARIMA (0,1,1 است. بر اساس مدل تابع انتقال نوسانهای شمالی به دمای مشهد، افت و خیزهای سالانه نوسانهای شمالی با وزن 0.49 بر دمای مشهد تاثیر می گذارد. مقادیر دمای 20سال آینده بر اساس مدل ARIMA و مدل تابع انتقال، برآورده شده است. بر اساس این پیش بینی، میزان افزایش دما از 0.006تا 0.0068 درجه سلسیوس به ازای هر سال برآورده گردیده است. 

فشار مهمترین عامل کنترل کننده رفتار جو به عنوان یک سیال است. با پیش بینی تغییرات فشار جو، می توان سایر پارامترهای وابسته نظیر بارش را پیش بینی کرد. در این مقاله، با هدف بررسی تغییر اقلیم از دیدگاه سینوپتیکی، داده های فشار منطقه خاورمیانه استخراج و الگوهای سینوپتیکی منطقه ای واقع در 30°E) و (15°N تا 80°E) و (55°N مورد مطالعه قرار گرفت. برای این منظور، داده های فشار سالهای 1961 تا 2000 میلادی از مرکز مطالعات اقلیمی (CRU) اخذ و پس از بررسیهای آماری و ارزیابی ، برای تهیه نقش های سینوپتیکی مورد استفاده قرار گرفتند. نقشه های دوره آماری به تفکیک فصل و سال برای دوره آماری 1961 تا 1990 تهیه و سپس نقشه های سینوپتیکی سالهای 1991 تا 2000 که به صورت فصلی و سالانه تهیه شده بودند، با نقشه های دوره آماری مقایسه شدند. نتایج اولیه حاکی از افزایش بارش در جنوب کشور در صورت تقویت کم فشار واقع در عرض 20°N ( واقع بر روی دریای عمان)، کاهش بارندگی نوار شمالی کشور با تقویت پرفشار عرض 50°N (واقع بر روی کشور قزاقستان) و همچنین افزایش بارش کشور در صورت تقویت گرادیان فشار شمال شرقی ـ جنوب غربی است.

سیلاب به عنوان مهمترین فرایند تغییر دهنده چهره زمین، از پدیده های مختلف ژئومورفولوژیک متاثر است. بررسی علل ژئومورفولوژیکی وقوع و تشدید سیل از دیدگاه کمی، نمونه ای از کارکردهای ژئومورفولوژی کاربردی است. در راستای شناسایی عوامل مختلف هیدروژئومورفولوژیکی موثر در بروز سیل در حوضه رودخانه گاماسیاب، 12 متغیر ژئومورفولوژیکی و فیزیوگرافی با استفاده از روش آماری رگرسیون چند متغیره مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. در نهایت، مدل پیش بینی سیلاب حوضه بر اساس 7 متغیر ضریب جریان، ضریب گراولیوس، ارتفاع متوسط حوضه، شیب ناخالص رودخانه، شیب حوضه، طول حوضه و مساحت حوضه ساخته شده است. واسنجی مدل نهایی نشان داد که حدود 99% با واقعیت (داده های مشاهده شده) هماهنگی دارد.