مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی اصفهان (مطالعات و پژوهش های دانشکده ادبیات و علوم انسانی)
سال:1380 | دوره:- | شماره:25-24 |تعداد مقالات:16

مقوله تقلید از دیرباز، یکی از مباحث محوری فلاسفه، عرفا، فقها و پژوهشگران علوم تربیتی در عرصه فرهنگ و معارف بشری بوده است. تقلید برخلاف برخی از مفاهیم و تعابیر فلسفی، فقط امری ذهنی نبوده و منحصر به حوزه های نظری و معرفت شناختی نیست، بلکه هم در حوزه معرفت شناسی، مورد بحث و تحقیق قرار می گیرد و هم در عرصه رفتارشناسی و رویکردشناسی. افلاطون که اولین فیلسوف مشهور ایده آلیست (Idealist) معتقد به اصالت معانی، اصالت روح) است، برای ایده آلیست مقلد، شأن و منزلتی قایل نیست. به همین جهت است که طبیعت را تقلیدی از حقیقت مثالی دانسته و مقام و مرتبت آن را از حد سایه فراتر نمی داند و هنر را نیز تقلید دست دومی از طبیعت دانسته و برای آن نیز به طریق اولی منزلتی قایل نبوده و بی فایده و زیانمندش تلقی می کند. اما ارسطو که فیلسوفی رئالیست (Realist) است تقلید را نه به عنوان حقیقتی آرمانی، بلکه در حد واقعیتی گریزناپذیر و جزئی جدایی ناپذیر از فرایند تعلیم و تربیت به شمار می آورد و می گوید: «غریزه تقلید از همان کودکی در انسان به قوت وجود دارد و باعث یادگیری او می گردد و آنچه مایه امتیاز انسان از سایر حیوانات است، همین است که انسان بیش از جانوران تقلید می کند. (9 / ص 10). با تکیه بر چنین نگرشی است که ارسطو هنر را گرچه تقلید طبیعت می داند، اما معتقد است که هنرمند می تواند ره توشه تقلید را به بار ابداع و آفرینش بنشاند و در پرتو نگرشی خلاق، طبیعتی زیباتر از طبیعت واقعی بسازد. ریکور ضمن تشریح نظریه ادبی ارسطو می گوید: «تقلید، هم ابزار آموزش آدمی و هم لذت ناشی از دانستن را شکل می دهد (1 / ص 632). فیلیپ سیدنی شاعر و سیاستمدار قرن 16 انگلیس از تقلید، تفسیری مثالی ارائه می دهد و می گوید: شاعر، مظاهر صرف واقعیات را تقلید نمی کند، بلکه واقعیت پوشیده در ورای آنها را تقلید می نماید (7 / ص 112). مولانا نیز گرچه تحقیق را مغز و جوهر شناخت و تربیت و اخلاق شمرده و فلسفه شناخت شناسی این حکیم الهی بر تعقل و اشراق (دریافت عقلی و یقین قلبی) استوار است و تقلید را هم اگر مدار و محور سلوک عرفانی و تربیتی قرار گیرد مذموم و مطرود می شمارد و پای چوبینش می داند، اما اساساً بر تقلید، خط بطلان نمی کشد و رویکرد مقطعی به تقلید را جهت نیل به حقیقت، امری گریزناپذیر ارزیابی می کند. آری، تقلید دامنه، حقیقت قله، و تحقیق فاصله بین دامنه و قله کوه است. برای رسیدن به قله، عبور از دامنه، امری اجتناب ناپذیر است. آنچه که افت و ایستایی و خمود به شمار می آید، توقف در دامنه است نه عبور از دامنه. این مقاله بر حول پاسخگویی بر دو پرسش اصلی زیر استوار است که هر یک از این پرسشها خود متضمن چند پرسش فرعی هستند: 1-     بین تقلید و آفات شناخت رابطه معنادار وجود دارد. 2-     آیا در اندیشه مولانا، جواز تقلید نیز تایید شده است.    

در این مقاله ترجمه سخنان گهربار پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله که به همت مرحوم ابوالقاسم پاینده صورت گرفته، نقد و بررسی می شود. در نقد این ترجمه به دو محور کلی توجه شده است: اول؛ بررسی و تبیین اشکالاتی که در مفهوم و معنا پدید آمده و سبب شده تا سخنان پیامبر به درستی مفهوم نگردد. دوم؛ اصلاح واژه ها و عبارتهایی که از نظر اعراب گذاری و نوشتاری نادرست است.  

یکی از مسائل مهم بشری و یکی از ارکان همه ادیان مساله رستاخیز است که باور به آن بر همه اعمال بشر تاثیر گذاشته و به آنها جهت می دهد. دین یهود در این موضع ویژگی خاصی دارد، زیرا هر چند مساله جهان پس از مرگ برای یهودیان بسیار مهم است، اما مباحث مربوط به آن غالباً پس از تدوین تورات و به صورتی تدریجی، شکل گرفته و گسترش یافته است. این گسترش بیشتر متاثر از ادیان و مکاتب دیگر، که با یهودیان ارتباط داشته اند، بوده است، در این راستا می توان از آیین زرتشتی، ایرانیان باستان، فلسفه یونانیان باستان، مسیحیت و اسلام نام برد. در این مقاله سعی شده این مقوله و تحول آن در فرآیند زمان مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد.

مایکل دامت با استفاده از نقش سمانتیکی (معنی شناسی) الفاظ سعی در توضیح نظریه دلالت فرگه دارد. وی با تعریفی که از «نقش سمانتیکی» و نیز «معنی» ارائه می دهد، در نهایت آن دو را معادل یکدیگر دانسته و عقیده وی منجر به این می شود که جمله ای که دارای اسم فاقد مدلول است، به لحاظ داشتن معنی، دارای نقش سمانتیکی بوده و «نه صادق و نه کاذب» به عنوان ارزش سومی از ارزشها تلقی شود. رای دامت منجر به پذیرش منطق سه ارزشی خواهد بود و نمی توان آن را به فرگه، که قایل به منطق دو ارزشی است، نسبت داد.  

در قرن دهم (ه.ق)، با پدید آمدن دولت متمرکز ایرانی و رونق فرهنگی و اقتصادی، ابتکاراتی درفلسفه (حکمت متعالیه) و شعر (سبک هندی) و علوم طبیعی و ریاضی (نوآوری های میرفندرسکی و شیخ بهایی) رخ نمود. شاید اکثر فلاسفه عصر صفوی مقتدا تلقی شوند، اما صدرالمتالهین محمد شیرازی با تامل و تدبر در همه عناصر فرهنگی جاندار عصر، توانست آنها را در حکمت متعالیه جذب و در یکدیگر ادغام نماید و حکمت متعالیه خود را در نقطه اوج مکتب فلسفی اصفهان جای دهد. او در عین وفاداری به برهان و تبیین عقلانی، که وجه بارز فلسفه اوست، مضامین کتابهای ابن عربی و پرورش یافتگان بی واسطه یا با واسطه او را محققانه شرح داد. و از حیثی به شیوه ای مبتکرانه به بهره گیری از آیات و روایات پرداخت. از این رو، محققان از دیدگاههای مختلف به فلسفه او نگریسته اند که ما به سه دیدگاه اشاره می کنیم: از دیدگاهی، وجه عرفانی حکمت متعالیه چنان مبالغه آمیز، برجسته و عمده شده که کل این فلسفه به مثابه مدخل و شرح کتابهای فصوص الحکم و فتوحات مکیه تالیف ابن عربی لحاظ شده است. از دیدگاهی دیگر، حکمت متعالیه نظام فلسفی یکپارچه ای تلقی می شود که دارای هویت خاص و دستاوردهای جدید و انسجام کامل فلسفی است، و از دیدگاه سوم، حکمت متعالیه از لحاظ به کارگیری آیات و روایات، به فلسفه کلامی نزدیک شده است. به نظر می رسد، بررسی و تحلیل این دیدگاههاست که راه توضیح در خور حکمت متعالیه را به روی ما می گشاید و تصوری روشن از آن را به ارمغان می آورد. در این مقاله، بر اساس قراین و شواهد، به اثبات دیدگاه دوم و ابطال دیدگاههای اول و سوم مبادرت ورزیده ایم.  

دگر خوانی های قرآن یا اختلاف قرائات قرآنی مبتنی بر روایتهایی است که قرآن پژوهان و دانشمندان علوم قرآنی صحت انتساب آنها را به دوران صدر اسلام و صحابیان نامدار پیامبر اسلام (ص) تایید نموده اند. بر اساس پژوهش های تاریخی خاستگاه این اختلافات، حوزه زبان می باشد. از جمله روایتهای موجود که بر این موضوع تاکید می ورزد حکایت اختلاف هشام بن حکم و عمربن خطاب در باره کیفیت تلفظ آیات سوره فرقان است که پس از طرح دعوا نزد پیامبر (ص) آن حضرت هر دو قرائت متفاوت را با عبارت «هکذا انزلت» تصویب و تایید نموده اند (5 / ج 6، ص185). پیامبر اکرم با این گونه واکنشها در مقابل دگرخوانی های قرآن، باعث گردیدند تا عسر و حرجهای زبانی و گویشی که در آن زمان بین اعراب رواج داشت مانع از بیگانه شدن نومسلمانان با قرآن نگردد. البته این تساهل و تسامح تا حدی روا و جایز شمرده که مخل معنا نبوده و برای ساحت مقدس قرآن خطری نداشته باشد. این تحقیق در پی آن است که مشخص نماید گویشهای زبانی تاثیرگذار در پیدایش اختلافات لفظی قرآن به سه عامل اصلی: 1- اشتقاق لغوی 2- ساختار صرفی 3- بیان شفاهی و آوایی باز می گردد، در این مقاله خواننده با نوع تاثیر این سه عامل در پیدایش و تکوین اختلاف قرائت ها آشنا خواهد گردید.  

در منطق جدید استلزام منطقی فیمابین مقدمات و نتیجه در هر برهان، همچنین استلزام فیمابین نقیض نتیجه و تناقض حاصل از آن در برهان های غیرمستقیم از نوع استلزام مادی است، اما در منطق قدیم از نوع لزومی است، علاوه بر این در برهان های غیرمستقیم، پس از فرض این رابطه لزومی، چنین فرض می شود که خود نتیجه به نحو اتفاقی به نقیض خود مشروط می شود و رابطه اخیر پایه و اساس برهان خلف تلقی می شود. در حالی که بر اساس این تحقیق این رابطه نه تنها اساس برهان خلف نیست، بلکه اولا زاید است و نیازی به فرض آن نیست، ثانیا دلیل آن مخدوش است. همچنین نشان خواهیم داد دامنه کاربرد برهان خلف در منطق قدیم فراخ تر از حد مجاز فرض شده است. علاوه بر این اولاً کاربرد آن در دستگاههای صوری مختلف تابع اثبات سازگاری و تمامیت آن دستگاه است. ثانیا از آنجا که این برهان بر پایه اصل طرد شق ثالث استوار است در دستگاههای صوری چند ارزشی، کاربردی نخواهد داشت.  

زبان از پر رمز و رازترین نعمتهای خداداد است که بشر با آن ضمیر خود را به روی دیگران می گشاید و آنها را از نهانخانه ذهن و جان خویش آگاه می سازد. خداوند پس از اعطای این نعمت بزرگ به انسان، خود نیز با همین ابزار با او سخن گفته است. چگونگی راه یافتن به مقصود خداوند از طریق متون و حیانی همیشه مورد توجه باورمندان به پیامبر الهی بوده است. از این رو از دیرباز تاکنون هزاران تفسیر و تاویل از کتب مقدس عرضه شده است. امروزه پیشرفت دانش زبان شناسی و نیز نواندیشی دینی، بر عمق و جوانب بحثهایی نظیر «زبان دین» و «زبان قرآن» افزوده، مسائل جدیدی را نیز در حوزه معرفت دینی ایجاد کرده است. در این مقاله برخی از جوانب موضوع «زبان قرآن» را به اختصار توضیح می دهیم. موضوعاتی از قبیل عرف عام، عرف خاص و ترکیبی بودن زبان قرآن از محورهای اصلی این نوشتار است.    

هدف این مقاله تأیید جنبه جهانی قواعد ایکس تیره با نشان دادن ساخت میانی گروههای صفتی، قیدی و حرف اضافه ای در زبان فارسی است. برای این منظور از مقوله جایگزینی ضمیر به عنوان پشتوانه تجربی استفاده گردیده است. کلمه «چنین» به عنوان ضمیر گونه صفتی و قیدی و کلمه «آنجا» به عنوان ضمیر گونه حرف اضافه ای پیشنهاد گردیده اند.  

آنچه در این مقاله ارائه شده معرفی مختصر کتاب روضه العقول، تحریر دیگر مرزبان نامه و اشاره به چند ویژگی سبکی این کتاب است. این ویژگیها در سه بخش فراهم آمده است؛ نکات بلاغی، دستوری و لغوی. اگر چه در هر بخش به مناسبتهای مختلف اشاراتی شده و شواهدی هم ارائه گردیده است، لکن غرض کلی از این مقاله آشنا کردن خوانندگان با بخش سوم این نوشته یعنی کاربرد واژگان مجعول در این کتاب بوده است. نگارنده معتقد است که جعل کلمات در کتاب روضه العقول نسبت به کتب همنوع خود بسیار بیشتر است و این بدان جهت است که نویسنده آن به منظور ایجاد ترصیع و موازنه که این کتاب بر اساس آن تدوین شده، اقدام به این کار کرده است. در پایان مقاله فهرستی از واژه های مجعول و کلماتی که در دیگر آثار و فرهنگها موجود هستند، اما در این کتاب به مفهوم خاص به کار رفته اند، ارائه شده است.

ترجمه غزلواره نیاز به شناخت بیشتر در زمینه های نظری دارد. در این رهیافت نگارنده بر آن است که تکیه کلام را بر واکنش خواننده نسبت به جنبه های لفظی متون ادبی قرار دهد، تا بر واکنش خواننده نسبت به واقعیات جهان خارج. اگر این تجزیه و تحلیل صورت گرایانه به درستی انجام پذیرد، خواننده هوشیار می شود و در نتیجه به ساختار درون متون ادبی آگاه می گردد. این مقاله شامل چهار بخش است. قسمت اول مقدمه، که تکیه بر روش تحلیلی صورت گرایانه دارد. بخش دوم شامل مروری بر اصول نظری صورت گرایان ارائه دو نمونه ترجمه از غزلواره 73 ویلیام شکسپیر است که نارسایی هایی در بر دارد. قسمت سوم برخورد نحوه نظری با تحلیل عملی را نشان می دهد که منجر به برطرف کردن نارسایی ها و ارائه ترجمه سالمی از غزلواره 73 در بخش چهارم می گردد.  

مقاله حاضر پس از حمد و سپاس خداوند به بررسی مختصر زندگانی شیخ از بدو تولد در سال 1214 ه.ق تا هنگام وفات در سال 1218 ه.ق پرداخته و سپس ابتکارات شیخ را در دو بخش پردازش مطالب و طرح نظریات و عناوین تاسیسی مورد بحث قرار داده است. در بخش پردازش شیخ اعظم انصاری با ایجاد ترتیب و تنظیم صحیح و قانونمند، مباحث اصلی علم اصول را در قالب عناوین قطع، ظن و شک تنظیم و مورد بحث قرار داده است. در قسمت شک، با پردازش مطالبی که جنبه علمی و کاربردی داشته و علمای اصولی در لابه لای مطالب به آن اشاره نموده اند، همه را یکجا جمع آوری و ذیل عنوان تنبیهات استصحاب قرار داده است. بخش دوم مقاله به نوآوری های شیخ اعظم که جنبه تاسیسی دارد اختصاص یافته که مشتمل است بر: الف) عناوین تاسیسی شیخ مثل اطلاق مقامی- شبهات مفهومیه و مصداقیه- مصلحت سلوکیه و حکومت و ورود. ب) استدلالات نو مثل نحوه اعتبار نمودن قصد امتثال در عبادات از طرف شارع. کاربرد لفظ عام در ماعدای خاص پس از تخصیص عام، لزوم تبعیت از قطع، امکان تعبد به امارات ظنیه. ج) آرای خاص شیخ در واجب مشروط، مقدمه واجب، اجتماع امر و نهی در شی واحد، سرایت اجمال از دلیل خاص به عام، حجیت خبر واحد، اصل برائت و استصحاب. و در پایان نتیجه گیری می نماید که شیخ اعظم آن قسمت از علم اصول فقه را که نیاز به نوسازی داشته و تا آن زمان هیچ کس عهده دار اصلاح آن نشده بود مورد نوسازی و بازسازی قرار داد، به نحوی که پس از گذشت نزدیک به 1.5 قرن هنوز شیخ اعظم پرچمدار عالیترین مرحله از مراحل علم اصول به شمار می آید.