پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت
سال:1399 | دوره:9 | شماره:3 |تعداد مقالات:8

از زمانی که جرج لیکاف و مارک جانسون در کتاب استعاره هایی که با آنها زندگی می کنیم (1980م. )بحث استعاره مفهومی را مطرح کرده اند، نزدیک به چهار دهه می گذرد که در این سال های نسبتا طولانی، نظریه آنان طرفداران بسیاری یافته و در بررسی های زبانی و پژوهش های ادبی فارسی نیز نگاه به اندیشه این دو زبان شناس آمریکایی، جایگاه ویژه ای پیدا کرده است. در این مقاله، ابتدا اشاره ای به این نکته می شود که این دو صاحب نظر، درواقع مبدع و بنیان گذار استعاره مفهومی نبوده اند و همان طور که ریچاردز گفته است، سابقه این گونه از استعاره به زمانی بسیار دورتر بازمی گردد؛ سپس، به مدد دیدگاه های صاحب نظران اسلامی و غربی بلاغت و تعاریفی که از استعاره ادبی و استعاره مفهومی به دست داده اند، به تفاوت های این دو نوع از استعاره پرداخته می شود تا بر این نکته تاکید شود که هر یک از این دو تعریف از استعاره باید در جای خود پذیرفته شوند و نمی توان با پذیرش یکی، دیگری را نادیده گرفت. یکی دانستن این دو مقوله، ارزش ذاتی و استقلال هر دو را مختل می کند و حتی ممکن است ذهن را به انتخاب یکی و نادیده گرفتن دیگری واردار کند؛ همچنان که این اتفاق کمابیش رخ داده است، یا دست کم کسانی به دنبال رقم زدن چنین اتفاقی بوده اند. از یک سو، اصرار جرج لیکاف در مقاله «نظریه معاصر استعاره» (1993م. ) برای نادرست دانستن تعریف های سنتی استعاره و از سوی دیگر، اقبال شیفته واری که طی سالیان اخیر به استعاره مفهومی شده است، از علل شکل گیری این مقاله بوده اند. با این حال، در این نوشته، با دیده انکار به هیچ یک از دو مقوله نگاه نکرده ایم و برای تثبیت جایگاه هر دو مفهوم تلاش شده است. بنابراین، دستاوردهای استعاره مفهومی، هم در زبان و هم در ادبیات تبیین شده و این نتیجه حاصل شده است که این گونه نوظهور، بدون آنکه عرصه را بر استعاره ادبی تنگ کند، می تواند در پژوهش های زبانی و ادبی، ابزار بسیار مناسبی باشد.

هویت های فرهنگی در جوامع معاصر تحت تاثیر مقوله «صنعت فرهنگ» یا «فرهنگ توده»، که از زیرمجموعه آرای مکتب فرانکفورت است، به پدیده ای کاملا مادی و کاذب تبدیل شده و تحت تاثیر این پدیده نوظهور، مفهوم فرهنگ کاملا از اصالت و پویایی خود دور افتاده است. «صنعت فرهنگ»، حاصل خواسته های کاذب و غیرواقعی جوامع است که توده مردم را از فرهنگ اصیل دور می سازد و براساس اهدافی کاملا برنامه ریزی شده، سطح انتظارات مادی و فکری آنان را دستکاری می کند تا زیر سلطه قدرت های سرمایه داری قرار گیرند و کالاهای فکری و صنعتی آن ها را به عنوان یک نیاز مبرم تلقی کرده و مصرف کنند. امروزه فرهنگ مصرفی غرب، الگوی فکری انسان مدرن شده است. انسان مصرفی طبق خواسته قدرت های اقتصادی زندگی و فکر می کند و حتی به خاطر همراهی با این جریان فکری، با ارزش های اصیل فرهنگی خویش به مقابله برمی خیزد. رمان خاطرات اردیبهشت اثر جعفر مدرس صادقی، از جمله رمان های نوشته شده در دهه نود شمسی است؛ یعنی برهه ای از تاریخ معاصر که طبقه متوسط شهری، به شدت درگیر ظواهر مدرینته و مصرف گرایی می شود و به واسطه اهداف برنامه ریزی شده صنعت فرهنگ، خاستگاه های فکری اصیل خویش را به دست فراموشی می سپارد. شخصیت اصلی به عنوان نمادی از یک انسان مدرن، کاری جز مصرف گرایی و پیروی از فرهنگ توده ندارد، تا جایی که از بعد معنوی خود کاملا دور می افتد. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی درصدد است مقوله «صنعت فرهنگ» و ابعاد آن را در این اثر تحلیل کند. بر اساس پژوهش های انجام گرفته، به نظر می رسد راوی در جامعه ای مدرن زندگی می کند که بنیان مدرنیته در آن، از خاستگاه های فرهنگی و اجتماعی اصیل تهی شده است. وی فردی تنهاست که خلا روحی خود را با دست آویز قراردادن فرهنگ غرب، مصرف گرایی و روی آوردن به صنعت رسانه پر می کند؛ زیرا جامعه چیزی جز این را در دسترس وی قرارنداده ست. ازاین رو، می توان او را نمادی از انسان تک ساختی مارکوزه دانست و معیارهای ازخودبیگانگی را در این شخصیت، تحلیل کرد.

افضل مخدوم پیرمستی، ادیب، شاعر و تذکره نویس هراتی تبار بخارایی (ف1334ق/1916م) است. افضل بنابر اشاره خود در مقدمه، تذکره افضل التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار مشهور به تذکره افضل را به سفارش امیر وقت بخارا، عبدالاحدخان (حک. 1303-1328ق/ 1886-1910م)، در سال 1322 ق/1904م در شرح حال صد وسی وهفت (137) شاعر معاصر خود در محیط ادبی بخارا و مناطق فارسی زبان مرتبط با این امارت را که در بخارا اقامت داشتند، از سال 1202 ق/1787-1788م تا سال تدوین تذکره تالیف کرد. آگاهی های ما در زبان فارسی درباره این تذکره و مولف آن بسیار ناچیز و بعضا نادرست است. اطلاعات مندرج در منابع پژوهشی افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز خالی از خطا نیست. مسیله این پژوهش معرفی تذکره، تذکره نویس و تحلیل دیدگاه های انتقادی مولف آن است. نگارنده برای تبیین این مسیله با استفاده از روش تحلیل محتوا و دستاوردهای رویکرد ژانری به متن به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش های ذیل است: افضل مخدوم پیرمستی کیست و دارای چه دیدگاه های انتقادی در تذکره است؟ افضل التذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار چه نقشی در جریان تذکره نویسی ادبی فارسی ماوراءالنهر در آغاز سده بیستم در بخارا داشته است؟ نتایج تحقیق نشان داد این اثر، تذکره مستقل منثور ناحیه ای عصری به زبان فارسی است که نشانه هایی از لهجه بخارایی را با خود به همراه دارد. دیدگاه های انتقادی مولف را می توان در ذیل چهار عنوان «تاریخی تحلیلی، اخلاقی، سیاسی اجتماعی و بلاغی جمال شناسانه» تحلیل کرد. هرچند این تذکره نویس به سفارش امیر وقت تذکره خود را تالیف کرد و درنتیجه در ارایه دیدگاه های انتقادی، پسند دربار و علایق شخص امیر را دخالت داد، به دلیل نقشی که در احیای نام و آثار شاعران معاصر خود در محیط ادبی بخارا ایفا کرد، بلافاصله مورد توجه علاقه مندان شعر و ادب این دوره واقع شد؛ به گونه ای که همواره یکی از منابع تالیف و تحقیق پژوهشگران درباره حیات ادبی محیط بخارا و مناطق مرتبط با آن بوده است.

داستان همنوایی شبانه ارکستر چوب ها اثر رضا قاسمی یکی از شاخص ترین داستان های پسامدرن ادبیات فارسی است. این داستان زندگی گروهی از مهاجران و تبعیدی های ایرانی ساکن فرانسه را روایت می کند که هنوز هم گرفتار مشکلات ناشی از فرهنگ و اعتقادات اولیه خود هستند. نظریه ی آشوب که یکی از نظریه های شناخته شده و پرکاربرد در علوم فیزیک و هواشناسی است در این داستان تجلی پیدا کرده است. ازآنجا که این داستان پسامدرن، حالت فراداستان دارد، نویسنده/راوی به طور آگاهانه به نظریه ی آشوب و به خصوص ویژگی بال پروانه ای آن اشاره می کند. این پژوهش، پس از معرفی و بیان شاخص ترین ویژگی های نظریه ی آشوب، برمبنای این نظریه به خوانش داستان همنوایی شبانه ارکستر چوب ها می پردازد و با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی تاثیر نظریه ی آشوب در تقویت سویه های پسامدرن این داستان و زندگی و سرنوشت شخصیت ها می پردازد و در پی آن است که نشان دهد چگونه تجلی یک نظریه ی علمی در داستان، به تقویت سویه های پسامدرن آن می انجامد. نظریه ی آشوب در علوم مختلف کاربرد دارد و از رویدادهای غیرخطی و فرآیندهای مبتنی بر عدم قطعیت سخن می گوید. تجلی نظریه ی آشوب در این داستان آن را از سایر داستان ها متمایز کرده است. بر اساس این نظریه، پدیده ها و رویدادهای پیچیده و آشفته، حاصل علل متعدد هستند و به طور مداوم بر یکدیگر تاثیر می گذارند. این نوع پدیده ها به شرایط اولیه خود بسیار حساس واجزای مختلف آن ها مبتنی بر اثر بال پروانه ای، خود همانندی، سازمان دهی پویا و جاذب های غریب است که در مجموع گونه ای از نظم در بی نظمی یا وضعیتی شبه آشفته را به نمایش می گذارند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که نظریه ی آشوب با گزاره های آشفته ساز و آشنایی زدا، سویه های پسامدرن داستان را برجسته تر کرده و در عین هماهنگی ساخت و محتوا، آشفتگی شخصیت ها را توجیه می کند. نظریه ی آشوب، زندگی و سرنوشت درهم تنیده و پیچیده ی شخصیت ها را به شیوه ای پسامدرن تشریح می کند و تاثیر متغیرهای کوچک را در حوادث بزرگ و سرنوشت شخصیت ها نشان می دهد.

بررسی نام شخصیت ها، کاربردی بنیادین در تحلیل داستان ها دارد. شخصیت ها اغلب به واسطه نامشان، نقش خود را در درون مایه ایفا می کنند و خوانندگان نیز در بیشتر موارد به مدد آن ها با درون مایه ارتباط برقرار می کنند؛ بنابراین نام ها، همواره به نحوی در تعیین فضای مواجهه با متن و بافتار بیرونی آن تاثیرگذارند. از نظر روایت شناسان، این پرسش که نویسندگان چگونه شخصیت های داستان هایشان را به مخاطبان نشان خواهند داد، از اهمیت بسیاری برخوردار است. نام گذاری هر چیزی به مثابه آفرینش آن چیز است و گزینش نام مناسب برای اشخاص داستانی، یکی از هنری ترین شگردها در پرداخت شخصیت و معرفی آن ها به مخاطبان است؛ اما دگرگشت نام اشخاص یکی از بدیع ترین روش ها در شخصیت پردازی است. مولوی با اتخاذ چنین رویکردی در شخصیت پردازی، ضمن انتقال اطلاعات به مخاطبان در پی دست یافتن به راهی است که با بینش عرفانی او نیز سازگار باشد؛ شکستن هنجارها و به سخره گرفتن مرزهای داستان گویی برای رسیدن به دانه معانی. ازآنجا که در ساختار اسلیمی مثنوی، فرصت معرفی شخصیت ها، اندک است، بنابراین راوی، شخصیت های داستان های خود را به صورت بسیار اثرگذار و با ایجاز که خاص زبان عرفانی است به خوانندگان معرفی می کند. تغییرات نام گذاری ها، شگردی است که در جهت همین ایجاز در نهایت به عنوان شیوه تازه شخصیت پردازی از سوی راوی مثنوی انتخاب می شود. این پژوهش به شیوه تحلیلی و توصیفی نشان می دهد که برخی از دگرگشت ها در ساحت ظاهری صورت پذیرفته و از نظر نشانه شناسی و شخصیت پردازی خلاقانه اهمیت یافته اند. به طور کلی، علل دگرگشت نام گذاری شخصیت های قصه های مثنوی در سه حوزه زبانی، نحوی و ادبی قابل بررسی است و از جمله عوامل دگرگشت نام ها، می توان به انتقال حس عاطفی، رعایت وزن، تغییر شخصیت در روند داستان، تعلق خاطر راوی نسبت به اشخاص داستانی، طنازی راوی، دروغ گویی راویان درون داستانی، تغییر زاویه دید، التفات و تنوع بخشیدن برای جذاب ساختن داستان و جذب مخاطب اشاره کرد.

تردیدی نیست در این که شاعران بزرگ ایرانی چون فردوسی، سعدی، حافظ، نظامی و. . . معمار، معیار، محک و حافظ زبان و هویت زبان و بلاغت فارسی هستند. یکی از این استونه های زبان و بلاغت فارسی، حافظ شیرازی است. شعر حافظ تاکنون از رویکردهای مختلف بررسی و تحلیل شده است. در این مکتوب سعی شده با بررسی ساختار زبانی حصر ایجادشده در کلام حافظ دریابیم که در زبان فارسی چه روش هایی برای ایجاد حصر در کلام وجود دارد که از دیدگاه زیبایی شناسی هنر و علم بلاغت و همچنین معنی شناسی کاربردی قابل توجه باشد. به این منظور ضمن استخراج و دسته بندی موارد حصر و ارایه قوانین قابل تعمیم، به هنر و لطف سخن حافظ در بهره گیری از این ترفند زبانی نیز اشاره شده است. اشارات قصر در زبان فارسی بیشتر با معیار بلاغت قصر در زبان عربی، بدون توجه به ساختار خاص زبان فارسی بوده است درحالی که اساسا ساختاری متفاوت در برجسته سازی کلام دارند. ضمن این که موارد دیگری نیز وجود دارد که موردتوجه قرار نگرفته است. در این پژوهش که به روش توصیفی و تحلیلی وهم کمی و کیفی صورت گرفته است با هدف دست یابی به معیارها و موازینی برای تحلیل متون ادب فارسی از دیدگاه علم معانی شکل گرفته است. لذا سعی شده ضمن بررسی چگونگی تطبیق اصول موجود در این علم با ساختار زبان فارسی از طریق تجزیه وتحلیل داده ها، الگویی نیز برای سنجش کلام هنری از این دیدگاه ارایه شود. به این منظور پس از مطالعه و نقد و بررسی غزلیات حافظ در این زمینه و تجزیه وتحلیل ساختار نحوی-بلاغی گزیده ای از اشعارش، سامان داده شده است؛ ضمن استخراج و دسته بندی موارد حصر و ارایه قوانین قابل تعمیم به عنوان معیار ساختار زبان و بلاغت فارسی، به هنر و لطف سخن حافظ در بهره گیری از این ترفند زبانی نیز اشاره شده است. حافظ از واژه های حصر هم پیوسته استفاده می کند. هرچند ممکن است از دیدگاه نقد ادبی عادی تر و کم اهمیت تر تلقی شود، اما ادبیات که عرصه فرا هنجاری ها و گریز از هنجارهاست، سخن شناس و استادی همچون حافظ حتی از این الگو نیز به شیوه ای بهره گرفته که از لطف کلام کاسته نشده است.

ادبیات از زبان ساخته شده است. بنابراین می توان در پژوهش های ادبی از نظریه های زبان شناختی سود جست. از میان این نظریه ها، نقشگرایی برای مطالعه بلاغت آثار ادبی مناسب تر است زیرا نقشگرایان در کنار جمله واره های منفرد و کلیت متن، به بافت شکل گیری متن (اقتضای حال و مقام) نیز توجه ویژه ای می کنند و این امر زیربنای بلاغت است. به تعبیر نقشگرایان، هر پاره سخن سه نقش اساسی و هم زمان دارد که آنها را فرانقش می نامند. یکی از این فرانقش ها برقراری رابطه دوسویه بین گوینده و مخاطب است. این فرانقش اجزای گوناگونی دارد و یکی از آنها وجهیت است. وجهیت مجموعه ای است از قضاوت گوینده نسبت به آنچه می گوید و نیز عدم قطعیتی که بر جمله واره ها حمل می کند. از سوی دیگر، بخش مهمی از سنت ادب فارسی، مدیحه سرایی است و یکی از مهم ترین حامیان مدیحه سرایان، دربار غزنوی بوده است. در شعر مدحی، اساسی ترین مولفه های موثر بر اقتضای حال و مقام، شخص شاعر، شخص ممدوح و مقام او هستند. در این پژوهش کوشیده ایم که تاثیر این مولفه ها را بر کاربرد وجهیت در اشعار مدحی دربار غزنوی بسنجیم و تا جای ممکن، با بررسی اشعار بازمانده، به قواعدی دست یابیم. همچنین داده هایی را که در این قواعد نمی گنجند، بنابر شرایط تاریخی موثر بر سرایش متن، تحلیل کنیم. بدین ترتیب، به عنوان نتایج این تحقیق می توان گفت که تغییر جایگاه ممدوح در طول زمان (از شاهزادگی به سلطنت) در هر حال منجر به تغییر موضع شاعر بر اساس کاربرد وجهیت می شود، به این صورت که ترفیع رتبه ممدوح باعث می شود شاعر در ستایش او از عناصر وجهی کمتری استفاده کند. در سوی دیگر، تغییر شخص ممدوح یا شاعر عموما مقدار کاربرد وجهیت را تغییر معناداری نمی دهد. ذکر قید «عموما» به این دلیل است که چنان که گفته شد، پدیداری بافت خاص موقعیتی که وضعیت ویژه ای را حکم فرما کند (مثلا منازعات و تسویه حساب های سیاسی در راستای کسب و تحکیم قدرت) می تواند مستقیما در میزان کاربرد وجهیت باعث تغییراتی شود.

یکی از انواع ادب فارسی، ادب غنایی است که واجد وسیع ترین افق، در بیان عواطف و دریافت تجربه های عاطفی و حسی است. لحن رنگ آمیزی عاطفی کلام است و در غزل های سعدی، لحن های متنوعی به هم گره خورده اند. هم جواری این الحان، در انتقال پیام عاطفی گوینده نقش بسزایی دارد. عناصر شعری چون قالب شعر، وزن، هجاها، معنی واژه ها، ساختمان جمله ها و تصاویر توصیفی و صور خیال از عوامل شکل دهنده لحن محسوب می شوند. در هر اثری یک یا چند لحن وجود دارد و دریافت لحن یک اثر از چنان اهمیتی برخوردار است که درک پیام متن در گرو دریافت آن است. موضوع لحن به حوزه علم معانی مرتبط است زیرا بحث از اینکه لحن به مقتضای حال مخاطب است یا نه به آن حوزه بازمی گردد. هر کلامی، یک واحد زبانی محسوب می شود که انتقال دهنده پیامی، از گوینده به مخاطب است. برای آنکه انتقال به بهترین وجه انجام گیرد، ضروری است که کلام مطابق و مناسب با اراده گوینده و انتظار مخاطب بیان شود. سعدی دشوارترین معانی را به ساده ترین شیوه بیان می کند تا متناسب با مخاطبان خود (مردم) سخن گفته باشد. آوردن معانی دشوار در قالب الفاظ ساده هنر سعدی است و دریافت آن معانی دشوار در گرو شناخت لحن سعدی است تا به جادوی وی پی ببریم. مقاله حاضر پژوهشی است برای شناخت لحن غزلیات سعدی که با استفاده از گزینش واژگان، تصویرهای مناسب، دقت در شیوه چینش آن ها، بهره گیری از تکرارها و هماهنگ کردن موسیقی کلام تحقق یافته است. مساعی نگارندگان در این بررسی بر آن است که با استخراج عناصر لحن ساز از متن، به لحن سعدی در دو غزل وی، دست یابد و در صورت گسترش عرصه پژوهش، دست یابی به اصول و پایه های سازنده لحن در سعدی ممکن خواهد شد؛ و نادیده گرفتن برخی از این عوامل سبب می گردد تا پیام گوینده به درستی دریافت نشود و شنونده را به خطا سوق دهد.