آموزه های قرآنی
سال:1400 | دوره:18 | شماره:33 |تعداد مقالات:12

چکیده فارسی: هدف این پژوهش، شناخت مفهوم هیجان و ارتباط آن با رشد و ارایه الگوی مفهومی از مسیر هیجان با توجه به آیات قرآن کریم، تفسیر المیزان و اصول حکمت متعالیه است. روش این پژوهش، تحلیل مفهومی است. یافته ها نشان می دهد که قلب آدمی جایگاه هیجان است و قساوت قلب می تواند در عدم دریافت عواطف و ادراک معانی حق موثر باشد. همچنین برخی از هیجان ها مربوط به مقام ادراک و بعضی در مقام اظهار و عمل بروز می یابند. برخی از انواع هیجان میان افراد رشدیافته و غیر آن یکسان هستند؛ در حالی که برخی از هیجان ها تنها به گروه خاصی از افراد اختصاص دارند. بنا بر آیات و تفاسیر، شدت هیجان با توجه به نوع هیجان، در پاره ای از موارد نشانه رشدیافتگی، و در پاره ای دیگر نشانه عدم رشدیافتگی است. همچنین هیجان ها از عوامل حفظ نفس هستند و در تعالیم اسلامی، حفظ نفس مربوط به حیات دنیوی و اخروی است. به نظر می رسد در زمینه بروز و کنترل هیجان علاوه بر دو صورت هوشیار و ناهوشیار، صورت سومی نیز قابل تصور است که خداوند به واسطه رسیدن فرد به مقام ایمان و تقوا و مانند آن، هیجانی را به فرد افاضه و یا در او کنترل می نماید و در مقابل، برخی هیجانات منفی را بر کفار و مشرکان وارد می نماید که در حقیقت، نتیجه کفر و شرکی است که ورزیده اند. چکیده عربی: الهدف من هذه المقالة معرفة مفهوم الانفعال وعلاقته بالنموّ، وتقدیم نموذج مفاهیمیّ لمسار العاطفة وفق آیات القرآن الکریم وتفسیر المیزان ومبادئ الحکمة العالیة. منهج هذا البحث هو تحلیل المحتوی. أظهرت النتائج أنّ قلب الإنسان هو مکان للعاطفة، وقساوة القلب یمکن أن تکون مؤثّرة فی عدم تلقّی المشاعر وفهم معانی الحقّ. کذلک فإنّ بعض المشاعر ترتبط بمقام الإدراک، وبعضها الآخر بمقام التعبیر والعمل. بعض أنواع الانفعالات هی نفسها بین البالغین وغیرهم، بینما بعض الانفعالات خاصّة بمجموعة معیّنة من الناس. بموجب الآیات والتفاسیر فإنّ شدّة الانفعال بحسب نوع الانفعال فی بعض الحالات، هی علامة علی النضج. کما أنّ العواطف هی أحد عوامل الحفاظ علی النفس، وفی التعالیم الإسلامیّة یرتبط الحفاظ علی الذات بالحیاة الدنیویّة والأخرویّة. یبدو أنّه فی مجال التعبیر عن الانفعالات والتحکّم بها، بالإضافة إلی الحالتین الواعیة واللا واعیة یمکن تصوّر حالة ثالثة، وهی أنّ اللّٰ ه یفیض علی الشخص العاطفة أو یتحکّم بها عن طریق وصول الشخص إلی منزلة الإیمان والتقوی وأمثال ذلک. وعلی العکس من ذلک فإنّ بعض الانفعالات السلبیّة تدخل علی الکفّار والمشرکین، وهی فی الحقیقة نتیجة کفرهم وشرکهم.

چکیده فارسی: رهبری در هر جامعه ای، سکان دار هدایت جامعه به سوی اهداف معین و ترسیم کننده نقشه راه و طراح قواعد فکری و عملی بر مبنای مکتب مطلوب است. در مکتب اسلام که اندیشه ها و آموزه های آن بر مبنای وحی قرآنی و سنت نبوی است، رهبری، مرجعیت فکری و عملی و تجسم عینی افکار و آموزه های اسلامی و مدیر و مروج آن است؛ از این رو، ضرورتی اجتناب ناپذیر است و از سویی چون دستورات صادره از سوی وی بر هر مکلفی واجب است، ویژگی هایی متفاوت با دیگر پیشوایان می طلبد. پس از عصر رسالت نیز موضوع رهبری پیوسته مورد بحث و مجادله بوده است. این مقاله که تا پیش از این، نگاشته ای پیرامون موضوع آن سامان نیافته، به تطبیق و تحلیل دو تفسیر المنیر و من وحی القرآن در موضوع رهبری و شرایط آن پرداخته است. مبانی سیاسی و فقهی این دو تفسیر متفاوت است، ولی شروطی که دو مفسر ذکر کرده اند شرط هایی اصلی و اساسی هستند که بر کمال شخصیت رهبر دلالت دارند و هر دو بر آن متفق هستند. البته در مورد شرط اجتهاد، زحیلی معتقد است که اهل حل و عقد مسوول همه تصمیم ها هستند و اجتهاد جمعی را بهتر می داند. چکیده عربی: القیادة مسؤولیّة هدایة المجتمع، تضع الخطط وتقرّر برامج الدین وترسی المعتقدات الخاصّة. إنّها أصل ضروریّ لرقیّ المجتمع، وإذا کان المجتمع مجتمعًا إسلامیًّا، وبرنامجه العملیّ وفقًا للقرآن الکریم وسنّة رسول اللّٰ ه (ص) کان لا بدّ أن تتمتّع القیادة بشروط وخصائص تختلف عن سائر القیادات الأخری؛ لوجوب تنفیذ الأوامر الصادرة عنها علی کلّ مکلّف. وکلّ واحدة من الفرق والمذاهب الإسلامیّة قدّمت تعریفًا خاصًّا وشروطًا مختلفة عن بعضها الآخر لمسألة قیادة المجتمع رغم اعتمادها بشکل خاصّ علی الوحی، وقد کان هذا الموضوع محطًّا للکثیر من البحث والمناظرة والمجادلة بعد عصر الرسالة. وقد شکلت آیات القرآن الکریم باعتبارها فصل الخطاب المصدر الأوّل لنظرة المسلمین لموضوع الإمامة والقیادة ومنطلقهم الأساسیّ فی تفسیر ذلک. تتبع هذه المقالة منهجًا توصیفیًّا تطبیقیًّا لرصد شروط القیادة الأساسیّة عند مفسّرین بارزین فی العالم الشیعیّ والسنّیّ هما: العلّامة محمّد حسین فضل اللّٰ ه، ووهبة الزحیلیّ؛ إذ مبانیهما السیاسیّة والفقهیّة متغایرة، وشروط القیادة متفاوتة علی رؤیة کلّ مفسّر. ونتیجة هذه الدراسة التوصیفیّة بین المفسّرین، فأحدهما یشیر إلی واقع الشرعیّة لا إلی شرعیّة الواقع.

چکیده فارسی: امنیت اقتصادی از مسایل مهم و دغدغه روزمره افراد جامعه است و نقش موثر آن در زندگی بر کسی پوشیده نیست. اما به دلیل مناقشه فراوان در مفهوم «امنیت اقتصادی»، این پژوهش بازتعریقی قرآنی از این مفهوم ارایه داده است؛ به این ترتیب که با بررسی استعمالات واژگان «امن» و «قصد» و مشتقات آن ها در قرآن، و با لحاظ نمودن وحیانی و غیر محرف بودن الفاظ قرآن و حجیت ظواهر قرآن و نیز باور به چینش و کاربرد حکیمانه الفاظ آن، نگاهی نو به این مفهوم مهم اقتصادی انداخته است تا در نهایت، ساختاری نظام مند و منسجم و کارآمد از آسیب ها و رویکرد تامین امنیت اقتصادی وحیانی با محوریت خداوند متعال ارایه دهد. یافته های تحقیق حاکی از آن است که از منظر قرآن کریم، تعریف «امنیت اقتصادی» همسو با برخی تعاریف موجود، بلکه بر احساس اطمینان به ظرفیت برخورداری نسبی، بر مبنای تدبیر حکیمانه معیشت متعادل و هدفمند و مقاوم تاکید دارد. افزون بر این، رویکرد عمده تعالیم وحیانی برای تامین روشمند امنیت اقتصادی، با توجه ویژه به عوامل و زمینه ها در سه بخش باورها، فرهنگ ها و رفتارهای پیشگیرانه از آسیب ها ترسیم می شود. چکیده عربی: الأمن الاقتصادیّ من القضایا الهامّة والاهتمامات الیومیّة لأفراد المجتمع، ولا یخفی علی أحد دوره الفاعل فی المجتمع. لکن بسبب الجدل الکبیر حول مفهوم «الأمن الاقتصادیّ» فقد قدّم هذا البحث إعادة التعریف القرآنیّ لهذا المفهوم؛ وبهذه الطریقة ومع دراسة استخدام کلمتی «الأمن» و«القصد» ومشتقّاتها فی القرآن، ومع ملاحظة أنّ ألفاظ القرآن هی وحی وغیر محرّفة، وحجّیّة ظواهر القرآن وکذلک الاعتقاد بالترتیب والاستخدام الحکیم لکلمات القرآن، فقد تمّ إلقاء نظرة جدیدة علی هذا المفهوم الاقتصادیّ الهامّ، لیقدّم فی النهایة بنیة منهجیّة ومنسجمة وفعّالة للأضرار ومنهج توفیر الأمن الاقتصادیّ مع الترکیز علی اللّٰ ه تعالی. تشیر نتائج البحث أنّه من منظور القرآن الکریم فإنّ تعریف «الأمن الاقتصادیّ» یتوافق مع بعض التعاریف الموجودة، بل إنّه یؤکّد أیضًا علی الشعور بالثقة بقدرة التمتّع النسبیّة اعتمادًا علی التدبیر الحکیم للمعیشة المتوازنة والهادفة والمقاومة. إضافة إلی ذلک تمّ رسم النهج الرئیسیّ لتعالیم الوحی لتوفیر الأمن الاقتصادیّ المنهجیّ، مع إیلاء اهتمام خاصّ للعوامل والسیاقات فی الأقسام الثلاثة، المعتقدات والثقافات والسلوکیّات الوقائیّة لمنع الضرر.

چکیده فارسی: یکی از موضوعاتی که همواره در کانون مباحث بلاغی قرآن پژوهان قرار داشته، استعاره و چگونگی تاثیر آن در زبان قرآن بوده است. با ظهور علوم شناختی و پس از معرفی نظریه استعاره مفهومی از جانب جرج لیکاف، این مطالعات دچار تحول گشته و روش هایی برای درک بهتر متون در پرتو این نظریه ارایه شده است. هدف پژوهش حاضر که به روش توصیفی تحلیلی و با تجزیه و تحلیل کیفی انجام شده است، بررسی شواهدی از استعاره های مفهومی در قرآن و نتایج حاصل از آن در مفهوم سازی برای مخاطبان این کتاب آسمانی می باشد. بدین منظور، مفهوم بهشت به عنوان مورد مطالعه انتخاب و سپس به بررسی استعاره های مفهومی آن در دامنه آیات مرتبط با بهشت پرداخته شده و در نهایت ساختاری از آن ها ارایه گردیده است. همچنین شواهدی از این نوع استعاره در روایات پیشوایان معصوم(علیهم السلام) ارایه شده است. با دقت در ساختار مذکور مشخص می شود که بهشت توسط چه مواردی مفهوم سازی شده و چگونه در تجربیات روزمره ما از زندگی ریشه دارد. چکیده عربی: أحد المواضیع التی کانت دائمًا فی قلب المناقشات البلاغیّة لباحثی القرآن الاستعارة وکیفیّة تأثیرها علی لغة القرآن. مع ظهور العلوم المعرفیّة وإدخال نظریّة الاستعارة المفاهیمیّة من قبل جورج لاکوف، فقد تطوّرت هذه الدراسات وتمّ تقدیم طرق لفهم النصوص بشکل أفضل فی ضوء هذه النظریّة. الهدف من هذه الدراسة التی تم إجراؤها بمنهج وصفیّ تحلیلیّ ومع التحلیل النوعیّ، دراسة أدلّة الاستعارات المفاهیمیّة فی القرآن ونتائجها فی بناء مفهوم لمخاطبی هذا الکتاب السماویّ. لهذا السبب تمّ اختیار مفهوم الجنّة کدراسة حالة ثمّ تمّت دراسة استعاراتها المفاهیمیّة فی نطاق الآیات المتعلّقة بالجنّة وفی النهایة تمّ تقدیم هیکل لها. کما تمّ تقدیم أدلّة علی هذا النوع من الاستعارة فی روایات الأئمّة المعصومین (ع). مع التأمّل فی الهیکل المذکور یتمّ تحدید ما هی الحالات التی یمکن تصوّرها للجنّة وکیف تتجذّر فی تجاربنا الیومیّة للحیاة.

چکیده فارسی: آیه نوزدهم سوره انشقاق که مفسران در تفسیر آن دیدگاه های مختلفی را مطرح کرده و گاهی آن را مجمل خوانده اند، از چندمعنایی برخوردار است. منظور از چندمعنایی در آیه، نه به مفهوم ابهام معنایی است که بدون قصد گوینده در کلام رخ می دهد، بلکه حاکی از قدرت و حکمت خداوند در گزینش واژه ها و ترکیب هایی است که همزمان بیانگر چند معنا بوده و همه معانی، مقصود او نیز باشد. تحقیق حاضر که با روش انتقادی تحلیلی نگاشته شده، ابتدا دیدگاه مفسران را تبیین نموده و پس از بررسی اجمالی دیدگاه ها به بررسی فرضیه چندمعنایی در آیه می پردازد. زمینه ها و عوامل موٴ ثر بر رخداد این مسیله در آیه مورد بحث عبارت اند از: چندمعنایی تکواژ و واژگان آیه، تعدد قرایات، ساختار نحوی جمله و بافت زبانی سوره یا سیاق کلام. وجوه معانی که می توان برای آیه برشمرد، عبارت اند از: 1 تبعیت از پیشینیان و رخداد سنن الهی در میان مخاطبان قرآن، 2 تبدیل نسل ها، 3 ورود به صحرای محشر، 4 ورود به دوزخ در بین امم پیشین، 5 صعود انسان ها به آسمان، 6 معراج حضرت محمد(ص). با توجه به عدم تعارض میان معانی مذکور با یکدیگر، با کلیت متن و معارف مسلم دینی می توان همه آن ها را به عنوان معانی متعدد آیه و مراد احتمالی خداوند متعال پذیرفت. چکیده عربی: تتمیّز الآیة التاسعة عشر من سورة الانشقاق التی قدّم المفسّرون فی تفسیرها العدید من الآراء، وسمّوها أحیانًا بالمجملة، بأنّ لها معانٍ عدیدة. المقصود من تعدّد المعانی فی الآیة لیس بمعنی الغموض فی المعنی الذی یحدث فی کلام المتحدّث دون قصد؛ بل تدلّ علی قدرة اللّٰ ه وحکمته فی اختیار الکلمات والتراکیب التی تعبّر فی الوقت نفسه عن عدّة معان کما أنّ مقصودها هو جمیع المعانی أیضًا. تقوم هذه المقالة التی کُتبت بمنهج نقدیّ تحلیلیّ بشرح آراء المفسّرین أوّلًا، وبعد دراسة موجزة للآراء تقوم بالتطرّق لدراسة فرضیّة تعدّد المعانی فی الآیة. السیاقات والأمور التی تؤثّر علی حدوث هذه المسألة فی الآیة القید البحث هی: تعدّد المعانی فی تشکّل وکلمات الآیة، تعدّد القراءات، الترکیب النحویّ للجملة والسیاق اللغویّ للسورة أو سیاق الکلام. وجوه المعانی التی یمکن حصرها للآیة هی: 1 اتّباع السلف ووقوع السنن الإلهیّة بین مخاطبی القرآن، 2 تحوّل الأجیال، 3 دخول صحراء الحشر، 4 الدخول بین الأمم السابقة فی الجحیم، 5 صعود الإنسان إلی السماء، 6 معراج النبیّ محمّد (ص). بالنظر إلی عدم وجود تعارض بین المعانی المذکورة فیما بینها، مع مجمل النصّ والعلوم الدینیّة المسلّمة، یمکن قبولها جمیعًا علی أنّها معان متعدّدة للآیة وهی المقصود المحتمل للّٰ ه تعالی.

چکیده فارسی: بررسی روش های مورد استفاده قرآن پژوهان غیر مسلمان یا به اصطلاح مستشرقان قرآن پژوه، از جدیدترین موضوعات درخور توجه در مطالعات قرآنی است. در این تحقیق تلاش شده تا برخی از مهم ترین روش های قرآن پژوهی مستشرقان، هرچند به صورت مختصر، کشف، تبیین و تحلیل شود. روش های قرآن پژوهی مستشرقان، ضمن تاثیرپذیری از پارادایم های فکری علمی رایج در غرب و نقد کتاب مقدس، متنوع است که مهم ترین آن ها، یعنی روش نقد متنی و روش نقد ادبی، از زیر روش های نقد تاریخی به معنای عام آن، روش نقد پدیدارشناسانه و روش نقد تطبیقی مدنظر این تحقیق است. برونداد آن نیز این بوده که این روش ها غالبا همان نگاه عهدینی را بدون توجه به تفاوت های ماهوی و زمینه ای قرآن وحیانی با متون عهدین تحریف شده، به قرآن کریم داشته اند و قرآن را به مثابه متنی بشری تلقی کرده و روش های سازگار با جهان بینی مادی و خاص متون بشری را بر آن تحمیل کرده اند. چکیده عربی: تعدّ دراسة الأسالیب التی یستخدمها باحثو القرآن غیر المسلمین أو مَن یُسمّون بمستشرقی القرآن، من أحدث المواضیع التی تهمّ الدراسات القرآنیّة. تمّت المحاولة فی هذا البحث اکتشاف وشرح وتحلیل بعض أهمّ طرق البحث القرآنیّ للمستشرقین بطریقة موجزة. إنّ أسالیب البحث القرآنیّ للمستشرقین ضمن تأثّرها بالنماذج الفکریّة والعلمیّة الرائجة فی الغرب ونقد الکتاب المقدّس، فهی متنوّعة للغایة وأهمّها منهج النقد النصّیّ، منهج النقد الأدبیّ، وهما من الأسالیب الفرعیّة للنقد التاریخیّ بمعناه العامّ، ومنهج نقد علم الظواهر ومنهج النقد المقارن الذی یتناوله هذا البحث. وکانت النتیجة أنّ هذه الأسالیب غالبًا ما کان لها نفس نظرة العهد للقرآن الکریم، دون الاهتمام بالاختلافات الجوهریّة وسیاقات القرآن مع نصوص العهد المحرّفة، وقد اعتبروا القرآن بمثابة نصّ بشریّ، وفرضوا علیه طرقًا متوافقة مع النظرة المادّیّة للعالم والخاصّة بالنصوص البشریّة.

چکیده فارسی: در این پژوهش، آیات قرآنی که دلالت بر «عدم اسماع اموات» دارد، از دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت مورد بررسی قرار گرفته تا دیدگاه صحیح در این خصوص از صدر اسلام تا به حال مشخص شود و روشن گردد که دیدگاه های انحرافی از چه زمانی به اعتقادات مسلمانان وارد شده است. این پژوهش با استفاده از روش کتابخانه ای و با بررسی آیات قرآنی مورد استدلال منکران قدرت شنیداری مردگان و تفاسیر شیعه و اهل سنت به این نتیجه رسیده که واژه «موت» و «سمع» دارای معانی مختلفی بوده و در آیات مورد نظر، «موت» به معنای مرگ قلب و نیروی عاقله بوده و واژه «سمع» نه به معنای شنیدن حسی، بلکه به معنای فهم و درک می باشد و این آیات اشاره دارد به عدم فهم و درک آیات الهی توسط کسانی که دل آن ها مرده است. حاصل پژوهش این است که تا قرن هفتم، هیچ مفسری ادعای عدم شنیدن مردگان را نکرده و این اندیشه، بعد از آن و پس از ترویج و اشتهار تفکرات ابن تیمیه به مباحث اسلامی راه پیدا کرده و یک باور اصیل اسلامی نیست و بر فرض که چنین دلالتی در آیه باشد، صیغه «لا تسمع» بر عدم شنیدن مردگان دلالتی ندارد، بلکه بر عدم قدرت صدازننده مردگان بر اسماع و شنواندن آنان دلالت خواهد کرد و هیچ ملازمه ای بین عدم قدرت اسماع با عدم توان سماع مردگان وجود ندارد. چکیده عربی: تمّ فی هذا البحث دراسة الآیات القرآنیّة التی تدلّ علی «عدم إسماع الأموات» من وجهة نظر المفسّرین الشیعة وأهل السنّة لتحدید وجهة النظر الصحیحة فی هذا الصدد منذ بدایة الإسلام حتّی الآن، وجرت محاولة لتوضیح منذ متی دخلت الآراء المنحرفة إلی عقائد المسلمین. وقد خلصت هذه الدراسة باستخدام منهج المکتبة وبدراسة الآیات القرآنیّة التی استدلّ بها منکری قدرة الموتی علی السماع والتفسیرات الشیعیّة والسنّیّة، إلی أنّ کلمتی «الموت» و«السمع» لها معان مختلفة، وفی الآیات المذکورة کان معنی «الموت» موت القلب والقوّة العاقلة، وکلمة «السمع» لیس بمعنی السمع الحسّیّ بل بمعنی الفهم والإدراک، وهذه الآیات تشیر إلی عدم فهم وإدراک الآیات لمن ماتت قلوبهم. وکانت نتیجة البحث أنّه حتّی القرن السابع المیلادیّ لم یزعم أیّ مفسّر عدم سماع الموتی، بعد ذلک تسرّبت هذه الفکرة إلی المواضیع الإسلامیّة خاصّة بعد ترویج أفکار ابن تیمیّة وانتشارها، فهی لیست عقیدة إسلامیّة أصیلة، وعلی فرض وجود هذه الدلالة فی الآیة فإنّ صیغة «لا تسمع» لا تدلّ علی عدم سماع الموتی، بل إنّها ستدلّ علی عدم قدرة منادی الموتی علی إسماعهم، ولیس هناک ملازمة بین عدم القدرة علی إسماع الموتی أو سماعهم.

چکیده فارسی: در عصر جدید، پژوهش های تطبیقی بین مذهبی عمدتا در حوزه شیعی با هدف بررسی دیدگاه های فریقین و نقد و ارزیابی آن ها در حال انجام است. در همین راستا، این نوشتار به بررسی آیه بیست و یکم سوره کهف که دیدگاه های مفسران فریقین و همچنین روایات تفسیری اهل بیت، صحابه و تابعان درباره آن متفاوت بوده، پرداخته است. بدین صورت که نظرات مفسران صحابه و تابعان از یک سو و روایات اهل بیت از دیگرسو گزارش شده و سپس با تطبیق نظرات مفسران شیعه و اهل سنت، آرای آنان ارزیابی گردیده است. از رهگذر این بررسی تطبیقی، حاصل شد که پیشنهاد ساخت مسجد بر اصحاب کهف، از سوی بدعت گذاران و مشرکان نبوده، بلکه از طرف موحدان بوده است. از دلایلی که برای تایید این نظریه از آن بهره گرفته شد، می توان به سیاق آیه، سیاق و محور اصلی سوره و آیات دیگر مشتمل بر «بنا»، و نیز سکوت قرآن در برابر این پیشنهاد اشاره کرد. از سوی دیگر به شبهاتی که از سوی اهل سنت به این نظریه وارد شده، پاسخ داده شده است. چکیده عربی: فی العصر الحدیث تجری الأبحاث المقارنة بین المذاهب بشکل رئیسیّ فی المجال الشیعیّ بهدف دراسة آراء الفریقین ونقدها وتقییمها. فی هذا السیاق یتناول هذا البحث دراسة الآیة الحادیة والعشرین من سورة الکهف التی اختلفت حولها آراء مفسّری الفریقین، وکذلک الروایات التفسیریّة لأهل البیت (ع) والصحابة والتابعین. وبهذه الطریقة تمّ عرض أقوال المفسّرین الصحابة والتابعین من جهة، وروایات أهل البیت (ع) من جهة ثانیة، ثمّ ومع تطبیق آراء المفسّرین الشیعة والسنّة تمّ تقییم آرائهم. من خلال هذه الدراسة المقارنة تبیّن أنّ اقتراح بناء مسجد لأصحاب الکهف لم یکن من قبل المشرکین والزنادقة، بل من قبل الموحّدین. من الأدلّة التی استُخدمت لتأکید هذه النظریّة یمکن الإشارة إلی سیاق الآیة والمحور الرئیس للسورة وسیاقها والآیات الأخری التی تشتمل علی «البناء»، وکذلک سکوت القرآن علی هذا الاقتراح. من جهة أخری تمّت الإجابة علی الشبهات التی أوردها أهل السنّة علی هذه النظریّة.

چکیده فارسی: در بین مدافعان تفسیر اجتهادی در مورد حیطه و دایره حجیت عقل در تفسیر قرآن، اختلاف نظر وجود دارد؛ از جمله، اختلافی که بین مفسران وابسته به مکتب تفکیک و مخالفان آن ها در این زمینه وجود دارد. مکتب تفکیک به دستگاه معرفتی اطلاق می شود که بر تفکیک و جداسازی قرآن، برهان و عرفان (نقل، عقل و کشف) اصرار دارد و معتقد است که این ها سه راه و منبع کسب معرفت اند که محصولات آن ها هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشته و نباید از داده های هر یک از این منابع معرفت زا، برای فهم و تفسیر داده های دو منبع دیگر بهره جست. در این مقاله به تبیین دیدگاه های آیهالله ملکی میانجی در تفسیر مناهج البیان به عنوان یکی از مدافعان مکتب تفکیک در زمینه قلمرو حجیت عقل منبع در تفسیر وحی پرداخته ایم. ابتدا مراد از عقل و گونه های آن (عقل منبع و عقل مصباح) روشن گردید و بر اساس آن، تفسیر اجتهادی قرآن به سه گونه نقل گرا، عقل گرا و کشف گرا تقسیم بندی شد و با عنایت به اینکه عقل مصباح و کشف و شهود، تخصصا از عنوان مقاله خارج بود، لذا بحث را در مورد قلمرو عقل منبع ادامه داده و به بررسی گونه های تفسیر اجتهادی عقل گرا یعنی بدیهیات عقلی، برهان های عقلی، مبانی کلامی، فلسفی و علمی و ادراکات عقل عملی در مناهج البیان پرداختیم. نتیجه آن شد که غیر از مبانی فلسفی و علمی، سایر گونه های تفسیر اجتهادی عقل گرا در تفسیر مناهج البیان مطرح شده است. بنابراین از دیدگاه آیهالله ملکی قلمرو حجیت عقل منبع در تفسیر قرآن، شامل همه گونه های یادشده، غیر از مبانی فلسفی و علمی می باشد. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیلی توصیفی است. چکیده عربی: أستاذ مساعد فی قسم المعارف الإسلامیّة بکلّیّة القانون والإلهیّات بجامعة الشهید باهنر کرمان هناک خلاف فی الرأی بین المدافعین عن التفسیر الاجتهادیّ حول نطاق ودائرة حجّیّة العقل فی تفسیر القرآن. بما فی ذلک الاختلاف الموجود بین المفسّرین التابعین لمدرسة الفصل والمعارضین لهم فی هذا الصدد. تطلق مدرسة الفصل علی النظام المعرفیّ الذی یصرّ علی فصل القرآن والبرهان والعرفان (النقل والعقل والکشف)، ویعتقد أنّ هذه الثلاثة هی طرق ومصادر للمعرفة ولا علاقة لمنتجاتها ببعضها البعض علی الإطلاق، ولا ینبغی الاستفادة من بیانات کلّ مصدر من مصادر المعرفة هذه لفهم وتفسیر معطیات المصدرین الآخرین. قمنا فی هذه المقالة بشرح وجهات نظر آیة اللّٰ ه ملکیّ میانجیّ فی تفسیر مناهج البیان باعتباره واحد من المدافعین عن مدرسة الفصل فی خصوص نطاق حجّیّة العقل المصدر فی تفسیر الوحی. فی البدایة تمّ توضیح المقصود من العقل وأنواعه (العقل المصدر والعقل المصباح)، وبناءً علی ذلک تمّ تقسیم التفسیر الاجتهادیّ للقرآن إلی ثلاثة أنواع العقلیّ والنقلیّ والکشفیّ، ونظرًا إلی أنّ العقل المصباح والکشف والشهود خارج عن عنوان المقالة تخصّصًا، لذلک واصلنا البحث حول نطاق العقل المصدر، وتناولنا دراسة أنواع التفسیر الاجتهادیّ العقلائیّ، أی البدیهیّات العقلیّة، والبراهین العقلیّة، والأسس الکلامیّة والفلسفیّة والعلمیّة وإدراکات العقل العملیّ فی مناهج البیان. وخلصنا إلی أنّه بغضّ النظر عن الأسس الفلسفیّة والعلمیّة، فإنّ الأنواع الأخری للتفسیر الاجتهادیّ العقلائیّ مطروحة فی تفسیر مناهج البیان؛ لذلک من وجهة نظر آیة اللّٰ ه ملکیّ فإنّ نطاق حجّیّة العقل المصدر فی تفسیر القرآن تشمل جمیع الأنواع المذکورة غیر الأسس الفلسفیّة والعلمیّة. منهج البحث فی هذه المقالة تحلیلیّ توصیفیّ.

چکیده فارسی: اندیشمندان علوم قرآنی، دیدگاه های گوناگونی در باب تفسیر عرفانی مطرح کرده اند. از جمله این اندیشمندان محمدهادی معرفت می باشد. به نظر او، مستند تفاسیر اهل معرفت، ذوق و سلیقه شخصی بوده و تفاسیر آنان از مقوله تفسیر به رای است. همچنین منظور از واژه بطن که در روایات آمده، دلالت التزامی غیر بین کلام است و نیز تفاسیر عرفانی از باب تداعی معانی هستند. در مقاله پیش رو، پس از گردآوری داده ها به روش کتابخانه ای، این دیدگاه وی پیرامون تاویل و تفسیر عرفانی به روش تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده که: اولا بخشی از تفاسیر عرفا بیان معانی باطنی قرآن است و آنان در تفسیر و تاویل آیات از روش های متداول فهم متن بهره برده اند. ثانیا تاویل قرآن از باب دلالت التزامی غیر بین نیست، بلکه غالبا به معنای باطن کلام وحی و گاهی جری و تطبیق است. ثالثا تفاسیر عرفانی از باب تداعی معانی نیست، بلکه اشارات و لطایفی است که پس از تلاوت باطنی قرآن بر قلوب اهل معرفت وارد شده و فهم نو و جدید محسوب می شود و در بیشتر موارد، هیچ پیش زمینه ذهنی پیرامون آن وجود نداشته تا از باب تداعی معانی به شمار آید. چکیده عربی: قدّم علماء علوم القرآن آراء مختلفة فی باب التفسیر العرفانیّ. ومن هؤلاء العلماء محمّد هادی معرفة. بحسب رأیه فإنّ مستند تفاسیر أهل المعرفة هو الذوق الشخصیّ، وتفاسیرهم من مقولة التفسیر بالرأی. کما أنّ المقصود من کلمة بطن الواردة فی الروایات هو الدلالة الالتزامیّة غیر البیّنة للکلام، وکذلک التفاسیر العرفانیّة من باب تداعی المعانی. فی المقال الذی بین أیدینا وبعد جمع المعطیات بطریقة المکتبة، تمّ تقییم رأیه هذا حول التأویل والتفسیر العرفانیّ بمنهج تحلیلیّ، وقد خلص المقال إلی النتیجة التالیة: أوّلًا قسم من تفاسیر العرفاء هو شرح للمعانی الباطنیّة للقرآن، وقد استفادوا فی تفسیر الآیات وتأویلها من الطرق المتداولة لفهم النصّ. ثانیًا تأویل القرآن لیس دائمًا من باب الدلالة الالتزامیّة غیر البیّنة، لکنّه غالبًا ما یکون بمعنی باطن کلام الوحی وأحیانًا الجری والتطبیق. ثالثًا: التفاسیر العرفانیّة لیست من باب تداعی المعانی، بل هی إشارات ولطائف تدخل قلوب أهل المعرفة بعد التلاوة الباطنیّة للقرآن، وتعتبر فهمًا جدیدًا، وفی أغلب الحالات لا توجد خلفیّات ذهنیّة حولها حتی تُعدّ من باب تداعی المعانی.

چکیده فارسی: «اعجاز قرآن» از مباحث مورد اعتنای اساطین علوم قرآن بوده و یکی از نظریاتی که در این باره مطرح کرده اند، نظریه «اعجاز روان شناختی» است. جستار پیش رو که از نوع تحقیقات کتابخانه ای است، اعجاز روان شناختی قرآن را با روشی توصیفی تحلیلی، از منظر «امین خولی» محقق معاصر مصری، بررسی کرده است. نتیجه آنکه از نگاه خولی، اعجاز روان شناختی، یکی از وجوه اعجاز ادبی بیانی قرآن محسوب می شود و مراد از آن، این است که قرآن با هدف پرورش انسان و اصلاح جامعه، در دعوت خویش زوایای پنهان نفس آدمی را مدنظر داشته و شناخت عمیق قرآن از این زوایا که گزاره های علمی روز از روان انسان نیز آن را تایید می کنند نشان از الهی بودن قرآن و اعجاز آن دارد. با این حال، نظریه خولی با چند اشکال و ابهام مواجه است: نخست آنکه مقدماتی که برای نظریه خود پی ریزی کرده است، در برخی ابعاد و اجزاء با یکدیگر سازگاری ندارند؛ دوم آنکه مبانی دیدگاه وی با برخی از ضروریات دین منافات دارد؛ سوم آنکه وی برخی از مفاهیم کلیدی نظریه خود را تبیین نکرده است؛ و چهارم آنکه شواهد نظریه اش از بعد کمی و کیفی ناتمام است. چکیده عربی: «إعجاز القرآن» من المواضیع التی تناولها أساتذة علوم القرآن، ومن النظریّات التی طرحوها فی هذا الصدد نظریّة «الإعجاز النفسیّ». الدراسة الحالیّة هی نوع من البحوث المکتبیّة التی تناولت الإعجاز النفسیّ للقرآن بمنهج وصفیّ تحلیلیّ من منظور الأدیب المصریّ «أمین الخولیّ». من منظور الخولیّ فإنّ الإعجاز النفسیّ یعتبر واحدًا من وجوه الإعجاز الأدبیّ البیانیّ للقرآن، والمقصود منه أنّ القرآن وبقصد تربیة الإنسان وإصلاح المجتمع قد أخذ بعین الاعتبار فی دعوته الزوایا الخفیّة للنفس البشریّة، ومعرفة القرآن العمیقة لتلک الزوایا وهذا ما تؤکّده التصریحات العلمیّة المعاصرة عن نفسیّة الإنسان دلیل علی ألوهیّة القرآن وإعجازاته. ومع ذلک، فإنّ نظریّة الخولیّ تواجه العدید من الإشکالات والغموض؛ أوّلها أنّ المقدّمات التی وضعها لنظریّته تتعارض مع بعضها البعض فی بعض الجوانب والمکوّنات؛ ثانیًا أنّ أسس رأیه تتعارض مع بعض ضروریات الدین؛ ثالثًا أنّه لم یشرح بعض المفاهیم الأساسیّة لنظریّته، ورابعًا الأدلّة علی نظریّته غیر کاملة من حیث الکمّ والنوع.

چکیده فارسی: تفسیر عصری از مهم ترین رویکردهای تفسیری است که خاستگاه آن، ارایه پیام های قرآن متناسب با مقتضیات زمان و نیازهای روز است. یکی از مسایلی که پرداختن به آن لازم و ضروری به نظر می رسد، بررسی مختصات آن در قالب های مختلف تفسیری است. بررسی مختصات تفسیر عصری در یک قالب خاص یا تفاسیر یک دوره زمانی مشخص، همچنان که می تواند در زمینه شناخت ماهیت این رویکرد مفید واقع شود، برای آگاهی از جایگاه، نقش و تاثیرگذاری این رویکرد در آن قالب تفسیری نیز موثر می باشد. علی رغم اهمیت پرداختن به این مسیله و جایگاه مهم این رویکرد در عرصه تفسیر به ویژه تفسیر معاصر، این مسیله تا کنون مورد توجه قرار نگرفته و به آن پرداخته نشده است. از این منظر، در این پژوهش تلاش شده است با کنکاش در تفاسیر ترتیبی معاصر، این پرسش مورد بررسی قرار گیرد که: تفسیر عصری در تفاسیر ترتیبی معاصر از چه مختصاتی برخوردار است؟ بر اساس یافته های پژوهش که با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی و مطالعه منابع تفسیری معاصر انجام گرفته است، تفسیر عصری رویکردی است که در آن، مفسر می کوشد متناسب با نیازها، شرایط و مقتضیات زمانی عصر خود به تفسیر قرآن بپردازد، از این رو در دوره معاصر، انگیزه ها، دانش ها و تخصص مفسران، مقتضیات و نیازهای زمانی، تحولات و دگرگونی های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و مسایل و جدال های فکری این دوره، سبب ظهور صبغه ای خاص از تفسیر عصری در تفاسیر ترتیبی شده است که از ویژگی ها و مختصاتی همچون: تاکید بر وحدت موضوعی آیات هر سوره، منظومه سازی آیات، توسعه مصداقی آیات، پاسخ گویی به مسایل و شبهات نوپدید و توجه به اقناع مخاطب برخوردار است. چکیده عربی: یعتبر التفسیر المعاصر من أهمّ المناهج التفسیریّة، حیث نشأ من تقدیم رسائل القرآن بما یتناسب مع متطلّبات العصر والاحتیاجات المعاصرة. من القضایا التی یبدو من الضروریّ معالجتها والتطرّق إلیها هی دراسة خصائصه بأشکال تفسیریّة مختلفة، إنّ دراسة خصائص التفسیر المعاصر فی قالب خاصّ أو فی قالب تفاسیر فترة زمنیّة محدّدة، یمکن أن یکون مفیدًا فی فهم طبیعة هذا المنهج. کما یمکن أن یکون مؤثّرًا فی معرفة مکانة هذا المنهج ودوره وتأثیره. علی الرغم من أهمّیّة التطرّق إلی هذا الموضوع والمکانة الهامّة لهذا المنهج فی مجال التفسیر، وخاصّة التفسیر المعاصر، إلّا أنّ هذه المسألة لم یتمّ النظر فیها ولا حتّی معالجتها إلی الآن. من هذا المنطلق تمّ السعی فی هذه المقالة ومن خلال البحث فی التفاسیر الترتیبیّة المعاصرة، الإجابة علی هذا السؤال: ما هی خصائص التفسیر المعاصر فی التفاسیر الترتیبیّة المعاصرة؟ بحسب نتائج البحث الذی تمّ إجراؤه باستخدام منهج تحلیل المحتوی النوعیّ ودراسة المصادر التفسیریّة المعاصرة، فإنّ التفسیر المعاصر هو نهج یحاول فیه المفسّر تفسیر القرآن بما یتناسب مع احتیاجات وشروط ومتطلّبات عصره. ومن هنا وفی الفترة المعاصرة تسبّبت الدوافع والعلوم وتخصّص المفسّرین، ومتطلّبات العصر واحتیاجاته، والتغیّرات الاجتماعیّة والسیاسیّة والثقافیّة والقضایا والمناقشات الفکریّة فی هذه الفترة، إلی ظهور طابع خاصّ من التفسیر العصریّ فی التفاسیر الترتیبیّة، حیث تتمتّع بمیزات وخصائص مثل: التأکید علی وحدة موضوع الآیات لکلّ سورة، تنظیم الآیات، تطویر مصادیق الآیات، الإجابة علی القضایا والشبهات حدیثة الظهور والاهتمام بإقناع الجمهور.