سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1399 | دوره:13 | شماره:11 (پیاپی 57) |تعداد مقالات:13

آثار نجم الدین رازی در میان مجموعه عظیم عرفان و تصوف از دو جنبه، زبانی و زیباییهای ادبی و هنری نثر فاخر عرفانی و از سوی دیگر پختگی و تکامل نثر عرفانی و ویژگیهای سبکی آن، جایگاه بی همتایی را رقم زده است. یکی از شاخصه های اساسی این آثار، واژگان و اصطلاحات کلیدی و محوری شکل دهنده به اندیشه و نظام فکری آن است. دراین پژوهش به این سوال پاسخ داده شده است که، ساختار نظام فکری نجم الدین رازی با محوریت کدام واژگان یا اصطلاحات معرفتی قابل معرفی است؟ نتایج بررسی سه اثر نجم الدین رازی (مرصادالعباد، مرموزات اسدی و منارات السایرین) نشان داد که؛ «معرفت الله»، «معرفت نبوی یا انسان کامل»، «مراتب وجود انسان» و «سیر و سلوک عرفانی» و شناخت نوع ارتباط آنها اصطلاحات کلیدی در معرفت شناسی آثار عرفانی است. نجم الدین رازی مجموعه ای منظم، منسجم و تکامل یافته را نسبت به سایر عرفای پیش از خود ارایه داده است.

استعاره به عنوان یکی از مهمترین صوربیانی در بین همه ملتها، بخش مهمی از بررسیهای اهل ادب و زبانشناسان را به خود اختصاص داده است. محدوده شناخت و بررسی این صورت ادبی را در شکل کلاسیک آن باید در آراء قرآن شناسان و مفسران، متکلمین و شعر شناسان عرب و در شکل جدید و معاصر آن در نظریات زبانشناسان جستجو نمود. از سوی دیگر، استعاره پیوندی ناگسستنی با دیگر فنون بیانی و ادبی دارد، این فن بیانی، از یکسو با تشبیه و از سوی دیگر با مجاز کنایه مرتبط است. اما ارتباط این صور خیال با دستور و نقشهای دستوری نکته مهم دیگری است که از سوی ارباب فن پنهان مانده است، تا کنون تنها خسرو فرشیدورد در جلد دوم کتاب درباره «ادبیات و نقد ادبی» خویش به نقشهای دستوری تشبیه و استعاره اشاره کرده اند. در این پژوهش سعی شده ضمن بررسی و نقد فقدان مباحث دستوری در استعاره، ارتباط انواع استعاره با دستور و نقشهای دستوری مورد کنکاش و نقد و تحلیل قرار گیرد و نقشهای دستوری انواع استعاره در اشعار سیمین بهبهانی استخراج و تحلیل گردد.

بازتاب جامعه در آثار ادبی از مسایل اساسی است که هم در جامعه شناسی و هم در ادبیات مورد ارزیابی قرار میگیرد. با مطالعه ادبیات هر دوره میتوان از اوضاع فرهنگی، سیاسی و اجتماعی آن دوره آگاهی یافت. زیرا ادبیات هر عصر، رنگ جامعه خود را دارد. شهرنوش پارسی پور از نویسندگانی است که رویدادهای اجتماعی زمان خود را در آثارش منعکس نموده است. لذا رمانهای او را میتوان در قالب نقد جامعه شناسی بررسی کرد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، آثاری از جمله «طوبا و معنای شب» «سگ و زمستان بلند» «زنان بدون مردان» و «تجربه های آزاد» را با تکیه بر نهادهای مهم اجتماعی چون خانواده، فرهنگ، مذهب و سیاست مورد بررسی قرار داده است. نگارنده پس از بررسی به این نتیجه دست یافت که همه نهادهای موجود در جامعه واقعی، بویژه سیاست در آثار پارسی پور نقش تعیین کننده ای دارند. نویسنده با تصویر جامعه در آثار خود، از رنج بیشمار زنان پرده برمیدارد و تلاش آنها برای رهایی را با رفتارهای مثبت و منفی توصیف مینماید.

غربت و غربت اندیشی، موضوعی است که از دیرباز مورد توجه محققان و دوستداران ادبیات عرفانی بوده است. از آنجا که روح از نظر عرفا پس از هبوط و فرو افتادن به تن آدمی همواره در قفس جسم، همچون غریبه ای جلوه کرده است و از طرفی مولوی در مثنوی به طور مفصل به این مقوله پرداخته است، بر آن شدیم که این موضوع را مورد بررسی قرار دهیم. در این پژوهش موضوع مورد بحث، غربت روح در کالبد آدمی، از نگاه مولوی است و در نهایت به این سوال پاسخ داده میشود که این غربت، از نظر مولوی، مبتنی بر چه اصولی است و مولوی چه واکنشی به این غربت نشان میدهد و سرانجام این غربت به کجا میانجامد. غربت اندیشی مولوی مبتنی بر چهار پیش فرض اساسی است؛ اینکه انسان متشکل از دو بخش روح و جسم است. اصل و بنیاد انسان روح است نه جسم. روح انسان، منشا الهی داردو انسان به دلیل تفاوت ذاتی که با سایر مخلوقات و موجودات دارد، دایم سرگردان و بیقرار است. از این رو میوان بر اساس بینش عرفانی، غربت روح راکه مولانا بیان میکند، در یک چرخه از آفرینش روح تا بازگشت آن به: روح پیش از دنیا، هبوط، عروج و غم هجران و فراق تقسیم کرد. از آنجا که مولوی در سراسر مثنوی معنوی، میل ابدی به رهایی روح از تنگنای جسم دارد، جستجو در باره این چرخه ضروری مینماید.

تلاش پژوهش حاضر بر استخراج وجوه بینامتنی قرآنی در کتاب گرانسنگ مقامات حمیدی بوده است. موارد احصایی شامل هفت نوع رابطه بینامتنی مشتمل بر سه نوع واژگانی: «بینامتنیت واژگانی از نوع برآیند سازی»، «بینامتنیت واژگانی از نوع وامگیری»، «بینامتنیت واژگانی از نوع ترجمه»، و چهار نوع متنی: «بینامتنیت کامل متنی»، «بینامتنیت کامل متنی با اثرپذیری از اسلوب قرآن کریم در جمله بندی»، «بینامتنیت کامل تعدیلی» و «بینامتنیت کامل تعدیلی با اثرپذیری از اسلوب قرآن کریم در جمله بندی»بوده است. این روابط بینامتنی میزان تاثیرپذیری عبارات و جملات کتاب مذکور از مفاهیم و عبارات کتاب مقدس مسلمانان-که از دیرباز منبع الهامبخش ادبا و نویسندگان مسلمان بوده-را مشخص نموده است. مقامات حمیدی، اثر فاخر دوره های مصنوع و متکلف نویسی، حاوی موارد معتنابهی از عبارات عربی است که در خلال این عبارات، موارد متعددی از بهره گیری مستقیم و غیر مستقیم از مفاهیم و عبارات قرآنی به چشم میخورد. در این بررسی که به مدد تسلط سطحی نویسنده بر ظاهر قرآن کریم(حافظ قرآن) با تشخیص عبارات عربی غیر قرآنی و نیز عبارات مختلط عربی-قرآنی به صورت دقیق انجام شده است، با برشماری موارد بینامتنی قرآنی در شاخه های مزبور، میزان تاثیرپذیری مولف از قرآن کریم به تفکیک، مشخص شده و در نهایت با مقایسه فراوانی این بینامتنیتها، مشخص گردید که بینامتنیت واژگانی وامگیری بیشترین، و بینامتنیت کامل تعدیلی با اثرپذیری از اسلوب قرآن کریم در جمله بندی، کمترین بسامد را در اثر قاضی حمیدالدین به خود اختصاص داده است.

انیس الاطباء اثر ابوالخیر محمد تقی بن محمد فارسی، کتابی است در موضوع طب از قرن دهم هجری که مشتمل بر سه بخش شامل دو صحیفه و یک گفتار است. صحیفه اول در «علم نظری» شامل هفده قول، صحیفه دوم در «علم عملی» شامل سی و چهار باب و بخش سوم «گفتاری در قرابادین مفرده و مرکبه» است. مولف در این کتاب اسامی بعضی از اطباء را آورده و از ایشان نقل قول نموده است که از حیث شناسایی برخی پزشکان هم عصرش بسیار حایز اهمیت است. این کتاب از نظر پزشکی نیز یک دوره کامل طب بالینی بر اساس دانش پیشینیان و تجارب خود مولف را در اختیار پژوهشگران قرار میدهد. همچنین این کتاب مشتمل بر روش های درمانی و تجویز داروها و مجربات مولف است که میتواند در طب سنتی و پزشکی سودمند باشد. مطالب این نسخه از جهت علمی، میتواند کمک بسیار زیادی به طب سنتی بکند. معرفی این نسخه به شناخت بیشتر متون نثر علمی در دوره صفویه کمک میکند. مقاله حاضر علاوه بر پرداختن به زندگی و احوال ابوالخیر فارسی و شناخت انیس الاطباء مختصات زبانی و رسم الخط نسخه را معرفی میکند.

یکی از ابعاد لاینفک ادبیات عرفانی بحث توصیف پیران وارسته و خلوت نشینی است که مردمان را به قطع تعلق و دلبستگی از عالم صورت و پیوستن به جهان معنا فرا میخوانند و در سایه دلسوزیهای بدون چشمداشت آنان، مس وجود سالکان نوسفر به طلای ناب مبدل میگردد. اگرچه در سیر تفکر عرفانی بر نقش پیران و مشایخ همواره تاکید شده است اما نظر عرفان نسبت به پیران و مشایخ الزاما یکسان نبوده و این مفهوم نیز چون سایر مفاهیم عرفانی مسیر تکاملی را طی نموده و روزبه روز به سوی پختگی و درک درستتر آن پیش رفته است؛ لذا شناخت و تبیین نگاه عارفان مختلف بویژه نگاه و اندیشه سنایی و عطار به عنوان سرایندگان برجسته ادبیات عرفانی نسبت به این موضوع اهمیت ویژه ای دارد. در آثار عرفانی سنایی و عطار، از جمله دیوان اشعارشان، سیمای درخشان پیران و مشایخی به عنوان راهنمایان طریقت جلوه گر است که همواره در تمامی مراحل سلوک به راهنمایی سالک میپردازند. یکی از ابعاد قابل بررسی در دیوان پیر غزنه و شیخ صاحبدل نیشابور که در لابلای پرده برداشتن از ویژگیهای ظاهری و معنوی پیران دلباخته عرصه وصال بدان اشاره شده، بحث تعابیر و مصادیقی است که دو سراینده در راستای معرفی پیران از آنها بهره برده اند. این دو، گاه از تعابیری نظیر شیخ، رند، ساقی، رهبر، مراد و مقتدا، صوفی، زاهد، شاه خرابات، تشنگان کمال، راسخان دین، صایمان نهار، قایمان لیل و. . . بهره میگیرند و گاه پیر فرزانه روحانی را به نام انبیا واولیای الهی نظیر پیامبر(ص)، خضر(ع)، عیسی و نوح(ع)، سلیمان و ابراهیم(ع) و حضرت علی(ع)گره میزنند که وجود معنویشان شفابخش بیماردلان و مایه اطمینان و آرامش سالکان عرصه وصال است. این پژوهش درصدد است تا به شیوه توصیفی-تحلیلی و از طریق واکاوی دقیق دیوان این دو، به بررسی مفهوم، مصادیق وکاکردهای پیر بپردازد.

از قاموس بیکران شعر و ادب فارسی، با تمامی تلاشهایی که محققان متعدد مبذول داشته اند، هنوز بسیاری از آثار مورد توجه قرار نگرفته است و برای پژوهشگران فرصت شناسایی و تامل در آثار زیادی پیش رو قرار دارد. یکی از شاعران زبردست دوره صفوی که متاسفانه آثارش از دیده محققان مغفول مانده است، میر والهی قمی است که با توجه به استعدادی که در عرصه های مختلف از خود نشان داده است، شایسته و بایسته است که آثارش مورد مداقه قرار گیرد. میر والهی قمی که در نیمه دوم قرن دهم و ربع اول قرن یازدهم هجری میزیست، از جمله شاعران، تصنیف سازان و موسیقی دانان توانمند دوره صفویه و از سادات قم بشمار میاید که باید آثارش را در قلمرو ادبی سبک هندی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. از جمله آثار وی دیوان اشعار است که قصاید، غزلیات، ترجیع و ترکیب بند، مثنوی، هجویات، رباعیات، قطعات و ماده تاریخ را در بر میگیرد و در مجموع شش هزار بیت دارد که بخش عمده ای از آن را قصاید و غزلیات تشکیل میدهد. در این مقال سعی بر آن است که پس از توصیف مختصری درباره دوره مربوطه، در وهله نخست به شخصیت میر والهی قمی و در گام دوم به واکاوی دیوان وی بر اساس نسخه های چهارگانه جدید پرداخته شود تا از این طریق جایگاه و مرتبه شعری این شاعر بزرگ دوره صفویه که تا به اکنون تحقیقات درخور توجهی درباره وی صورت نگرفته است، شناسانده شود.

سبک شناسی دربرگیرنده روشی مشخص در بررسی متون ادبی است. با تعمق در آثار برجسته ادبی، آنچه در بررسی سبک شناسی آنان بیشتر مورد توجه قرار میگیرد، ویژگیهای زبانی، بلاغی و فکری شاهکارهای ادبی است. در این مقاله که به روش کتابخانه ای نوشته شده است، مجموعه داستان« نیمدری» نوشته غلامرضا رضایی، از منظر سبک شناسی در سه سطح فکری، زبانی و ادبی، بررسی و تحلیل شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد، اشاره به مراسم ازدواج و عزاداری، باورهای عمومی و وهمی و برخی گزاره های خرافی درباره جن و باورهای عامیانه از نکات واژه ساز و آشنایی زدا در سطح فکری و سود جستن از تشبیهات و کنایه های اقلیمی و ضرب المثلهای رایج در زبان شفاهی، به کارگیری ساختار محاوره در کلیت نثر و استفاده از واژه های محاوره ای و نامهای محلی، از دیگر خصوصیات نثر «نیمدری» در سطح ادبی و زبانی است.

استعاره در دیدگاه کلاسیک، از زبان تفکیک پذیر بوده و آرایه ای برای پیرایه بندی کلام بوده است که به صورت از پیش اندیشیده به زبان وارد میشده، تا اینکه بر اساس نظریه استعاره مفهومی لیکاف و جانسون (1980) بیان شد که استعاره صرفا امری زبانی نیست و نظام مفهومی انسان، اساسا استعاری است و استعاره اغلب به طور ناخودآگاه برای مفهوم سازی بسیاری از مفاهیم انتزاعی حتی در زندگی روزمره بشر کاربرد دارد. مقاله پیش رو با هدف شناسایی انواع استعاره های مفهومی قدرت و خوشه های معنایی مرتبط با آن چون: جنگ، کین، ترس، خشم، داد و بیداد، تخت و تاج (نماد مفهوم انتزاعی سلطنت) و مرگ، در شاهنامه فردوسی به نگارش درآمد. مبنای نظری این مقاله نظریه لیکاف و جانسون درباره استعاره مفهومی بوده است. با بررسی توصیفی انواع استعاره های مفهومی و استخراج نگاشتهای مرتبط با آن این نتیجه به دست آمد که فردوسی برای مفهوم سازی قدرت و خوشه های مفهومی مرتبط با آن از حوزه های ملموس مفاهیم عینی همچون اشیاء، مظروفات و بندرت از خوراک، مکان و جانداران برای حوزه مبدا بهره برده است. تحلیل آماری استعاره های مفهومی نشان میدهد که استعاره های «هستی شناختی» با 67/79 درصد از نظر کاربرد در رتبه نخست و «استعاره های جهتی» با 07/17 درصد در رتبه بعدی قرار دارد و کمترین استفاده به «استعاره های ساختاری» با 25/3 درصد اختصاص دارد.

منظومه عاشقانه « جمال و جلال» اثری ناشناخته از قرن هشتم و نهم هجری است که سراینده آن نیز بطور کامل شناخته شده نیست، تنها نام او «محمد» و زادگاهش «نزل آباد» بطور قطع مشخص است و به همین دلیل به «محمد نزل آبادی» مشهور شده است. این منظومه در بحر خفیف (فاعلاتن مفاعلن فاعلن) سروده شده است و نگارش آن در سال 808 هجری قمری به پایان رسیده است. در این مقاله که به روش کتابخانه ای نگاشته شده است، علاوه بر معرفی این منظومه و سراینده آن، به بررسی سبک شناسی این منظومه پرداخته شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که عشق و موضوعات مربوط به آن برجسته ترین درونمایه این اثر است ولی درونمایه های فلسفی، عرفانی و اخلاقی نیز در این منظومه دیده میشود. از نظر زبانی و ادبی، اثری ساده و روان است که تنها در ابیات آغازین بخشها و در موضوع توصیف طلوع و غروب آفتاب (که تقلیدی از نظامی است) اندکی به تکلف گرایش پیدا میکند.

لحن یکی از عناصر داستان و نوع بیان واژه ها و جمله هاست که به فضاسازی داستان کمک میکند و در ذهن مخاطب تاثیر گذاشته، حتی سبب شناخت و تعیین نوع ادبی یک اثر میشود. این عنصر داستانی با زبان اثر نیز در ارتباط است. همین امر نگارندگان این پژوهش را بر آن داشته تا به بررسی و تبیین لحن داستانهای غنایی شاهنامه بپردازند و به این پرسشها پاسخ دهند که انواع لحن داستانهای غنایی شاهنامه چیست و مهمترین عوامل زبانی موثر در تعیین لحن این داستانها کدامند؟ این جستار به شیوه توصیفی-تحلیلی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای انجام شده است و پس از بررسی و تحلیل عنصر لحن در داستان غنایی شاهنامه این نتایج بدست آمده است که لحن داستانهای غنایی شاهنامه حماسی-غنایی است و عناصر زبانی مانند فرایند های واجی، هجاها و تکیه ها، واژگان و ترکیبات و صور خیال نیز بر لحن این داستانها تاثیر بسزایی دارد.

تصاویر و بنمایه های تصویری شعر حافظ وجوه اشتراک فراوانی با اشعار سنایی دارد؛ این بنمایه ها افزون بر صورخیال، شامل ساختار تلفیقی و ترکیبی خوشه های تصویری شعر او نیز میشوند. هدف این مقاله بررسی تصاویر و بنمایه های تصویری در شعرحافظ و مقایسه آن با تصاویر شعری سنایی و روشن شدن میزان ابتکار و تقلید در دیوان حافظ و دلایل ماندگاری اشعار اوست. رهیافتی که خواننده را در تحلیل اینگونه اشعار یاری میرساند، بینامتنیت است. با مقایسه تصاویر شعری حافظ با سنایی و تحلیل اشعار آنها، نتایج زیر حاصل شد: نخستین تمایز شعر حافظ با سنایی، گزینش و انتخاب کلمه با قابلیت ابهام آفرینی است. نکته دیگر اینکه ذهن حافظ غالبا در ابداع صور خیال، ترکیب گراست. همچنین حافظ با تلفیق صناعات ادبی مختلف در یک تصویر، به تصاویر قدما ساختار و جان تازه ای داده است. خواجه با آوردن تصاویر و بنمایه های تصویری مترادف و هم معنی با سنایی و اعجاز در کیفیت تالیف آنها با دیگر کلمات و هماهنگی حروف، افزون بر زیبایی موسیقایی بیت، مضمون و ساختار بیت را بهتر ارایه کرده است؛ همچنین آنچه را از دیگران گرفته به زیباترین و شیواترین شکل بیان کرده است.