پژوهش های ادبی
سال:1397 | دوره:15 | شماره:61 |تعداد مقالات:6

این مقاله در صدد آنست که «نمایشنامه ی افول» اثر اکبر رادی را بر مبنای نقد جامعه شناختی بررسی کند. پرسشهایی که با آن مواجه­ ایم این است که نخست، ساختار زیبایی شناختی نمایشنامه ی افول به عنوان یک اثر واقعگرا تا چه میزان با ساختار جامعه ی دهه ی چهل رابطه ی متقابل برقرار کرده است و دوم اینکه نویسنده به عنوان فردی از طبقه ی روشنفکر چگونه ایدئولوژی و آگاهی ممکن این طبقه را در اثر خود بازتاب داده است؟ نگارنده با روش تحلیلی توصیفی به این نتیجه رسیده است که کلیت ساختار نمایشنامه ی افول با نشان دادن طبقات مختلف جامعه و شکاف موجود میان آنها به عدم کامیابی جنبشهای اجتماعی در دهه ی چهل و آسیب شناسی آن دلالت دارد و نویسنده اگرچه ایدئولوژی و آگاهی ممکن طبقه ی روشنفکر را در اثر خود منعکس می کند، اما با دوری از تحمیل ایدئولوژی خود به جهان اثر، به سبک رئالیسم پایبند و وفادار می ماند.

بازخوانش و بازآفرینی متنهای ادبی افزون بر ایجادِ امکان گفت وگوی بینامتنی، انتقال و غنای مفاهیم، منجر به آفرینش آثاری می شود که به سلیقه ی مخاطبِ هم عصر با آن نزدیکتر است. اقتباس از آثار ادبی همواره به مثابه ی یکی از روشهای خلق آثار جدید در هنر و ادبیات مطرح بوده است. رضا قاسمی، نویسنده و نمایشنامه نویس معاصر، در نگارش نمایشنامه هایش از ظرفیت ادب فارسی بهره ی فراوان برده است. برخی از نمایشنامه های رضا قاسمی از متون سنتی ادب فارسی و برخی دیگر از آثار نمایشی و داستانی مدرن اقتباس شده ‍ اند. این پژوهش شیوه های اقتباسی قاسمی را براساس الگوی بازخوانی، بازنگری، بازآفرینی و با تأکید بر نظریه دبورا کاراتمل می کاود. به این منظور پنج نمایشنامه از مهمترین نمایشنامه های اقتباسی رضا قاسمی که براساس متنهای سنتی و معاصر به نگارش درآمدند، برگزیده شد و پس از تطبیق جزء به جزء با متن مبدأ، میزان، چگونگی، نوع و هدف و سطح اقتباس یا برداشت رضا قاسمی از آنها تبیین شد. بررسی نمایشنامه های قاسمی نشان می دهد وی در نمایشنامه هایی که در ایران نوشته شده متون سنتیِ ادب فارسی را بازخوانی کرده و در دو نمایشنامه ای که در خارج از ایران نوشته شده اند، از نمایشنامه ها و داستانهای مدرن اروپایی اقتباس کرده است. نمایشنامه های «چو ضحاک شد بر جهان شهریار»، «ماهان کوشیار» و «معمای ماهان معمار» به ترتیب از داستان ضحاکِ شاهنامه فردوسی و داستانهای هفت پیکر نظامی برگرفته شده اند و نمایشنامه های «حرکت با شماست مرکوشیو» و «تمثال» از متنهای مدرن. آن دسته از نمایشنامه هایی که از ادب کلاسیک فارسی اقتباس شده عمدتا از نوع اقتباس بازخوانی، بازنگری و انتقال مفاهیم بوده و نمایشنامه های مدرن او به رغم انتقال و تفسیر مفاهیمِ متنهای مبدأ، به دلیل پیرنگ جدید و پردازش شخصیتها، در فضایی متفاوت خصلت بازآفرینانه دارند.

این مقاله به دنبالِ اثباتِ این فرضیه است که ساختمایه ی اصلی رمانِ پسامدرنِ «پستی»، اصلِ «عدم قطعیت» است و دیگر عوامل درباره این اصل در نوسان است؛ به عبارت دیگر نقش عدم قطعیت در این رمان، یک نقش ذاتی و مرکزی است و بدون توجه به این اصل، آفرینشِ چنین رمانی با این ویژگیها، دشوار به نظر می رسید. محمدرضا کاتب با استفاده از این تکنیک نشان داده است که واقعیت، برساخته ای بیش نیست و این ما هستیم که به آن معنا و هستی می بخشیم. برای اثبات این فرضیه، از چشم اندازها و ابزارهای متفاوت و متعددی استفاده شده است. نتیجه ی مطالعات صورت گرفته روی این رمان با تمرکز بر فرضیه بالا بر این قرار است که نویسنده به صورت شگفت آوری با استفاده از شگردهایی همچون «تناقض، تکثّر هویّتی شخصیتها، تزلزل رفتاری شخصیتها، تغیّر جنسیتی شخصیتها، ابهام گویی، اتصال کوتاه و همچنین شگردهایی در سطح زبانی مانند استفاده از وجهیت در متن شامل وجه تمنایی، التزامی و معرفتی، جهت گیریهای مفعولانه، ایجاد تزلزل عمدی در پیوستار بلاغی جملات، استفاده از سازه های دستوری تردیدآفرین، بهره گیری از بازیهای عامدانه زبانی و در سطح روایت، به کارگیری شگردهایی مانند تناقض ژانری، استفاده از شیوه داستان در داستان، نام گذاریهای نامأنوس، گسیختگی و چندگانگی منظرهای روایی، استفاده از راویان غیرقابل اعتماد، ستیز با مرکزگرایی نویسنده در کنار استفاده از ایدئولوژی، شخصیت پردازی، زاویه دید و زمان و مکان» توانسته است اصل عدم قطعیت را به بهترین شکل ممکن، بازنمایی کند.

در این پژوهش ضمن کشف و طبقه ­ بندی بنمایه ها در رمانِ «گلاب­ خانم» نوشته ی «قاسم­ علی فراست»، ارتباط آنها با عناصر داستان مورد بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان می دهد گونه های مختلف بنمایه اعم از اشخاص، اشیاء، حوادث، مکان و غیره که در سراسر رمان وجود دارد در خلق عناصر مختلف داستان مانند شخصیت، مکان، فضا، کشمکش، تعلیق و غیره کاربرد داشته اند.

مقاله ی حاضر پژوهشهای ادبی زن محور (مقاله های علمی پژوهشی، کتابها، پایان نامه ها و رساله ها) را در حوزه ی ادبیات داستانی معاصر، از سال 1300 تا 1394 با رویکردی جامعه شناختی مورد بررسی قرار می دهد؛ ضمن اینکه تلاش شده است تا با ارائه و بررسی جدولها و نمودارهایی، سال شمار تحقیقات، سیر صعودی آنها، نویسندگان و آثار داستانی پُراستقبال، جنسیّت پژوهشگران و رویکردهای تحقیقات نیز مورد نقد و تحلیل قرار گیرند. نتایج نشان می دهد که عوامل اجتماعی باعث شدند تا میزان گرایش پژوهشگران به نقد و بررسی آثار داستانی زن محور از اواخر دهه ی هشتاد روندی رو به افزایش داشته باشد. سیمین دانشور، زویا پیرزاد و رمانهای سووشون و چراغها را من خاموش می کنم بیشترین میزان پژوهشها را به خود اختصاص داده اند. تعداد پژوهشگران زن در مقایسه با پژوهشگران مرد بیشتر بوده است. نقدهای جامعه شناسانه، فمینیستی و روان شناختی، رویکردهای اصلی و توجه به مسائلی نظیر مردسالاری، بی هویتی زن، تبعیضهای جنسیّتی، خشونت علیه زنان و غیره از رویکردهای فرعی پژوهشها هستند. با توجه به رویکردها می توان گفت که چهره ی ارائه شده از زن در پژوهشهای ادبی معاصر هرچند دقیق تر شده ولی همچنان ناخوشایند است و موضوعات ارزشی مغفول مانده اند.

این مقاله برآن است تا طبق رویکرد پژوهشی تاریخی تحلیلی و نیز روش شناسی عرفان تطبیقی، به این مسأله پاسخ دهد که آیا تألیفات عارفان ایرانی، به ویژه آنها که به زبان فارسی نوشته شده اند، نزد صوفیان آندلس، اثرگذار بوده است یا خیر. نتایج به دست آمده نشان می دهد عرفای مسلمان آندلس مانند ابن مَسَرِّه، ابن عربی و ابن عبّاد رُندی با تأثیرپذیری از اندیشه­ ها و کتابهای اندیشمندان شرق جهان اسلام، به­ ویژه عارفان ایرانی، به پیشرفت این جریان فکری در آندلس کمک کردند و تألیفات آنان در کنار کتابهای نویسندگان ایرانی که به آندلس می­ رسید، باعث شد عرفان و تصوف، به قدری در اسپانیای قرون وسطی ریشه­ بدواند که تسلط دوباره ی مسیحیان و اخراج مسلمانان از آن سرزمین نیز نتواند باعث از بین رفتنش شود. سن­ خوان دلا کروز، معروفترین شاعر و عارف مسیحی اسپانیا، سروده­ هایی دارد که در درون­ مایه­ ، تصاویر و کاربرد اصطلاحات تخصصی با آثار عارفان ایرانی، اشتراکاتی چشمگیر دارد. از آنجا که محیط جغرافیایی و دوره ی تاریخی زندگی سن­ خوان، مؤیّد ارتباط او با مسلمانان و دسترسی به کتب عرفان اسلامی است، باید گفت که اشتراکات یاد شده، فراتر از توارد محتمل بین شاعران است و از بهره­ مندی وی از میراث فکری عرفای مسلمان ایرانی حکایت دارد.