اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی
سال:1398 | دوره:7 | شماره:3 (پیاپی 27) |تعداد مقالات:8

مریم نخودی گیاهی است بومی ایران که در طب سنتی مورد استفاده قرار می گیرد. پژوهشی به منظور مقایسه کمیت و کیفیت مواد موثره اسانس Teucrium polium subsp. Polium در هفت منطقه مختلف استان فارس با محدوده ارتفاعی 800 تا 2500 به اجرادرآمد. سرشاخه های گلدار و هوایی نمونه ها بعد از خشک شدن، به روش تقطیر با آب (طرح کلونجر) اسانس گیری و سپس ترکیبات اسانس با دستگاه های GC وMS/GC شناسایی شدند. نتایج نشان داد مهمترین ترکیبات اسانس در رویشگاههای مختلف متغیر بوده و به ترتیب در این هفت منطقه عبارتند از: ژرماکرن-دی (7/6 – 6/22 دررصد)، بی-سیکلوژرماکرن (4/4 – 1/15 درصد)، آلفا-پینن(8/0 – 6/16 درصد)، بتا-پینن (8/0 – 2/9 درصد)، میریسن (7/1 – 5/9 درصد) وای-کاریوفیلن (2/4 – 9/13 درصد). مقایسه ترکیبات عمده اسانس هانشان داد که اکوتیپ هایی که از مناطقی با ارتفاع بالاتر جمع آوری شده بودند، نسبت سزکوئی ترپن های اسانس بیشتر از مونوترپن های آن بود. نتایج حاصل از آنالیز داده های مربوط به ترکیبات اصلی اسانس، با نرم افزار Minitab به تشخیص 3 گروه متمایز منجر شد که نشان دهنده وجود تنوع فیتوشیمیایی درون گونه ای در این گیاه است. .

خشک کردن رایج ترین روش نگهداری از گیاهان دارویی و معطر و حفاظت از ترکیبات بیوشیمیایی آنها است. آنتی اکسیدان ها ترکیباتی هستند که از بدن در برابر خسارات ناشی از رادیکال های آزاد محافظت می کنند. به منظور بررسی اثر روش های مختلف خشک کردن بر فعالیت آنتی اکسیدانی و فیتوشیمیایی اسانس سرشاخه های گلدار مرزنجوش در مرحله 50 درصد گلدهی، آزمایشی بر پایه طرح بلوک-های کامل تصادفی با چهار تیمار و سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه ارومیه (ارتفاع 1365 متر از سطح دریا) در سال 1396 اجرا شد. اندام هوایی گیاه با استفاده از چهار نوع روش خشک کردن از جمله، دمای اتاق (20-23 درجه سانتی گراد)، هوای آزاد (نور مستقیم خورشید)، هوای آزاد (سایه) و دمای آون (40 درجه سانتی گراد) خشک شدند. اسانس گیری به روش تقطیر با آب (طرح کلونجر) انجام گرفت. اجزاء اسانس با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی گازی مورد شناسایی قرار گرفت. میزان فنل فلاونوئید کل، فعالیت آنتی اکسیدانی (DPPH)، فعالیت جمع کنندگی رادیکال سوپراکسید و فعالیت جمع کنندگی رادیکال نیتریک اکسید به ترتیب با استفاده از معرف فولین سیوکالتو، کلرید آلومینیوم، 2و2 دی فنیل-1-پیکریل هیدرازیل، بافر Tris-HCLو واکنش Illosvoy Griess اندازه گیری شدند. نتایج نشان داد تفاوت معنی داری بین روش های مختلف خشک کردن وجود دارد. بیشترین مقدار اسانس، محتوای فنل کل، فلاونوئید کل، فعالیت جمع کنندگی رادیکال DPPH و فعالیت جمع کنندگی رادیکال سوپراکسید در روش خشک کردن در سایه مشاهده شد. با این حال کارواکرول و تیمول به عنوان ترکیبات اصلی اسانس دارای بیشترین مقدار در شرایط خشک کردن در هوای آزاد تحت نور مستقیم آفتاب بودند. بیشترین مقدار ترکیباتی نظیر بتا-مرسین، آلفا-ترپینن، گاما-ترپینن و ام-سیمول که بعد از کارواکرول و تیمول دارای بالاترین مقادیر بودند در روش خشک کردن در سایه بدست آمدند. می توان نتیجه گرفت ترکیبات اسانس و فعالیت آنتی اکسیدانی مرزنجوش به شدت تحت تاثیر روش خشک کردن قرار می گیرد و در بین روش های خشک کردن، خشک کردن در سایه بهترین روش برای گیاه مرزنجوش بود تا ترکیب شیمیایی اش را حفظ کند.

هدف از این پژوهش بررسی تاثیر دو روش استخراج کلونجر و مایکروویو بر کمیت، کیفیت، ترکیبات شیمیایی و ماهیت آنتی اکسیدانی اسانس گیاه دارویی چویل(Ferulago angulata (Schlechat) Boiss. ) بود. در روش کلونجر و مایکروویو نسبت گیاه به آب 1: 10 و 1: 20، توان های مایکروویو 330، 660 و 990 وات (30، 60 و 90 درصد) به عنوان متغیرهای مستقل و پیش تیمار غیرمستقیم مافوق صوت (در دماهای 20 و 45 درجه سانتی گراد) به عنوان فاکتور موثر بر استخراج اسانس گیاه چویل استفاده گردید. برای شناسایی ترکیبات شیمیایی از کروماتوگرافی گازی/طیف سنجی استفاده شد و سایر پارامترها مانند راندمان، وزن مخصوص، رنگ، ضریب شکست و خاصیت آنتی اکسیدانی اسانس چویل نیز مورد بررسی قرار گرفت. استفاده از مایکروویو و افزایش توان آن منجر به کاهش زمان آغاز استخراج، کاهش زمان مورد نیاز جهت تکمیل استخراج و همچنین زمان مورد نیاز جهت تثبیت منحنی استخراج از چهار ساعت به یک ساعت گردید. در هر دو روشمجموعاً 25 ترکیب در روغن اسانسی گیاه چویل شناسایی گردید که بیش ترین ترکیب موجود در اسانس چویل ترکیب بتا فلاندرن (35 درصد) بود که مقدار آن نسبت به سایر ترکیبات بسیار بیشتر و در هر دو روش تقریبا یکسان بود. زمان آغاز استخراج در روش مایکروویو به طور معنی داری (05/0>P) کمتر از روش کلونجر بود. پیش تیمار مافوق صوت در دماهای مختلف و استفاده از روش های مختلف استخراج به وسیله کلونجر و استخراج به کمک مایکروویو در توان های مختلف و همچنین تغییر نسبت گیاه به آب، تأثیر چندانی بر روی ضریب شکست اسانس، فعالیت آنتی اکسیدانی، وزن مخصوص گیاه چویل نداشت.

گیاه هندوانه ابوجهل (Citrullus colocynthis) متعلق به تیره کدوئیان است که برای درمان بیماری های متعددی نظیر التهاب، روماتیسم و دیابت مورد استفاده قرار می گیرد. هدف از این تحقیق بررسی مقدار ترکیبات فنولی و فلاونوئیدی و فعالیت آنتی اکسیدانی اندام های مختلف گیاه هندوانه ابوجهل (برگ، پوست میوه، گوشت میوه و دانه) در سه رویشگاه زابل، ایرانشهر و کرمان بود. نمونه های گیاهی از سه رویشگاه طبیعی در تیرماه سال 1396 جمع آوری گردید. محتوای کل ترکیبات فنولی و فلاونوئیدی با استفاده از روش طیف سنجی بررسی گردید. میزان توانایی آنتی اکسیدانی عصاره ها با استفاده از روش DPPH، جمع آوری رادیکال های پراکسیدهیدروژن و میزان قدرت احیاء عصاره ها توسط آزمون FRAP تعیین گردید. نتایج نشان داد بیشترین میزان فنل در برگ هندوانه ابوجهل کرمان و ایرانشهر (19/52 و 86/44 میلی گرم بر گرم وزن خشک) مشاهده شد. بیشترین میزان ترکیبات فلاونوئیدی در برگ هندوانه ابوجهل کرمان مشاهده شد. همچنین برگ هندوانه ابوجهل رویشگاه کرمان دارای بیشترین فعالیت آنتی اکسیدانی بود. به طور کلی برگ هندوانه ابوجهل رویشگاه کرمان جهت انجام مطالعات بیشتر به منظورمصارف دارویی پیشنهاد می گردد.

گل راعی (Hypericum perforatum L. ) یک گیاه علفی دائمی با متابولیت هائی مانند هیپریسین، سودوهیپریسین و هیپرفورین، بطور گسترده برای درمان افسردگی مورد استفاده قرار می گیرد. به منظور ارزیابی شدت نور (سه سطح نوری شامل شدت نور کامل، 75 درصد و 50 درصد) روی ارتفاع بوته، تعداد روزنه برگی، غلظت کلروفیل، فتوسنتز، تعداد غده برگی، وزن تر و خشک گل راعی و تولید هیپریسین کل آن در رقم توپاز و اکوتیپ میشو در سیستم هیدروپونیک با بستر ماسه ای، آزمایشی بصورت کرت های خرد شده در قالب بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در گلخانه دانشگاه تبریز در سال 1396 اجرا شد. میزان غلظت کلروفیل و هیپریسین کل گل راعی با استفاده از دستگاه اسپکتروفتومتری اندازه گیری شد. نتایج حاصل نشان داد که اثر تیمار نوری روی صفات وزن تر و خشک بوته، ارتفاع، تعداد غده برگی، کلروفیلa، کلروفیل b، روزنه برگی، فتوسنتز و میزان هیپریسین کل در بین رقم توپاز و اکوتیپ میشو اختلاف معنی دار بود. بیشترین وزن تر و خشک، تعداد غده برگی، فتوسنتز و هیپریسین کل مربوط به تیمار نوری کامل (100 درصد) بود. همچنین بیشترین میزان ارتفاع بوته، کلروفیل aو کلروفیل b مربوط به تیمار 50 درصد نور بود. در تمام صفات اندازه گیری شده رقم توپاز نسبت به اکوتیپ میشو برتری نشان داد. براساس نتایج حاصل می توان با مدیریت مناسب شدت نور میزان هیپریسین گل راعی را افزایش داد.

کپک سبز مرکبات Penicillium digitatumازمهم ترین بیماری های بعد از برداشت می باشد. به کارگیری مداوم سموم شیمیایی تاثیر ماندگار روی سلامتی انسان و آلودگی محیط زیست دارد و سبب بروز مقاومت در سویه های بیماری زا می گردد. در این تحقیق فعالیت ضدقارچی غلظت های مختلف (100، 200، 300 و 400 پی پی ام) اسانس چهار گیاه دارویی آویشن شیرازی (Thymus vulgaris)، آلوورا (Aloe vera)، سیر (Allium sativum) و زیره سبز (Cuminum cyminum) جمع آوری شده از منطقه قرق استان گلستان مورد بررسی قرار گرفت. اسانس ها با استفاده از روش تقطیر؛ بخار آب و با استفاده از دستگاه کلونجر تهیه و سپس مهمترین مواد موثره اسانسی که بیشترین عملکرد آنتاگونیستی را داشتند توسط دستگاه GC/MS آنالیز گردید. همچنین فعالیت آنتاگونیستی باکتری های جداسازی شده از اپی فیت پرتقال شامل sp. Bacillus، Pseudomonassp.، Streptomycess sp. علیه قارچ پنی سیلیوم در قالب طرح فاکتوریل مورد بررسی قرار گرفت. بیشترین درصد ممانعت کنندگی (95/99 درصد)، توسط اسانس آویشن علیه پنی سیلیوم در غلظت 400 پی پی ام مشاهده گردید. آنالیز رگرسیونی تاثیر اسانس ها نشان داد با افزایش غلظت اسانس درصد بازدارندگی آن روی قارچ افزایش می یابد. بر اساس نتایج به دست آمده، اسانس آویشن با داشتن مهمترین ترکیبات موثره در اسانس ها (کارواکرول-5/45 درصد)، آلفا-ترپینئول (-9/22 درصد) و اندو-بورنئول (3/14 درصد) بیشترین فعالیت ممانعت کنندگی (3/22 میلی متر) را علیه پنی سیلیوم از خود نشان داد. در بین 23 جدایه باکتریایی، یک جدایه به نام H7 بیشترین فعالیت ممانعت کنندگی را علیه قارچ داشت. با استفاده از PCR و تعیین توالی DNA ژنوم 16S rRNA، H7 به عنوان Bacillus cereus شناسایی گردید. بنابراین اسانس آویشن و جدایه (Bacillus cereus (H7 جایگزین های مناسبی برای کنترل شیمیایی پوسیدگی بعد از برداشت پرتقال می باشند.

تنش های محیطی جزء مهم ترین عوامل کاهش عملکرد گیاهان دارویی به شمار می روند و استفاده از مواد تنظیم کننده رشد گیاهان نظیر باکتری های محرک رشد می تواند راهکاری برای کاهش اثرات تنش شوری باشد. عوامل محیطی از یک سو باعث تغییراتی در رشد گیاهان دارویی و از طرف دیگر موجب تغییر در مقدار و کیفیت مواد موثره آن ها نظیر آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، استروئیدها و روغن های فرار (اسانس ها) می گردند. این آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه بلوک کامل تصادفی با 12 تیمار در 4 تکرار در گلخانه دانشگاه کاشان انجام شد. عامل اول تنش شوری بود 3 سطح شوری 25، 50 و 100 میلی مولار بود که تیمارهای شوری پس از اسقرار کامل پایه های کشت شده انجام گرفت. عامل دوم سویه باکتری محرک رشد در چهار سطح شامل شاهد (صفر) و افزودن 10-10، 8-10 و 6-10 مولار به خاک گلدان ها به صورت محلول قبل از اعمال تنش شوری بود. از نتایج بدست آمده مشخص شد که استفاده از ماده تنظیم کننده رشد گیاهی (باکتری محرک رشد) برای حفظ عملکرد اقتصادی گیاهان تحت تنش ضروری و قابل توجیه است. نتایج نشان داد که افزایش تنش شوری تاثیر معنی داری در کاهش پارامترهای رشد شامل وزن خشک، طول ریشه، ارتفاع گیاه و عملکرد اسانس داشت. براساس نتایج، درصد اسانس با افزایش سطح شوری، افزایش معنی داری را در سطح یک درصد نشان داد؛ به طوری که درصد اسانس از 45/0 در تیمار شوری 25 میلی مولار به 96/0 در تیمار 100 میلی مولار و استفاده از غلظت 8-10 مولار باکتری رسید.

گیاه دارویی دم شیر با نام علمی Leonurus cardiaca L. گیاهی علفی و چند ساله متعلق به تیره ی نعنائیان (Lamiaceae) است که بطور گسترده ای در طب سنتی ایران و دیگر کشورها به عنوان گیاهی آرام بخش، خواب آور، مدر، کاهنده فشار خون و بویژه به عنوان درمان بیماری های قلبی شناخته می شود. از این گیاه ترکیبات فیتوشیمیایی مهمی نظیر آلکالوییدها، ایریدوییدها، ساپونین ها، فلاونوییدها، کاردنولیدها و دی ترپنوییدها استخراج و شناسایی شده است. با توجه به اهمیت و پراکندگی این گیاه در ایران، هدف از این پژوهش بررسی فیتوشیمیایی عصاره ی گیاهL. cardiaca در جهت ارزیابی و شناسایی ترکیبات طبیعی موجود در آن می باشد. در راستای این تحقیق، ابتدا اندام های هوایی گیاه مذکور در مرحله ی گلدهی از دامنه های کوه دماوند در مردادماه 1395 جمع آوری و به روش خیساندن در حلال عصاره گیری گردید. سپس به منظور جداسازی چربی ها و ترکیبات اشباع با زنجیره های بلند، عمل چربی گیری توسط حلال هگزان و در قیف جداکننده انجام شد. در مرحله بعد به منظور جداسازی فراکسیون های مختلف، بر روی ستون کروماتوگرافی برده و نهایتاً از میان 32 فراکسیون بدست آمده، از فراکسیون 8+9+10 بلور مربوط به ترکیبی طبیعی ظاهر گردید. برای اولین بار در دنیا از گیاه دم شیر ترکیب طبیعی یک گلیکوزید قلبی با نام دیگوکسین استخراج، جداسازی و خالص سازی شده و با استفاده از روش های طیف سنجی 13C-NMR، 1H-NMR، DEPT و IR ساختمان شیمیایی آن شناسایی و معرفی گردید.