پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1399 | دوره:10 | شماره:25 |تعداد مقالات:12

دره ها و حاشیه ی دشت های میان کوهی بین هرسین و بیستون در زمره ی مناطق جغرافیایی کلیدی در پژوهش های پارینه سنگی زاگرس هستند. پژوهش های باستان شناسی اخیر نشان داده که برخی محوطه های پارینه سنگی زاگرس در مجاورت برون زدهای رادیولاریتی از سنگ چخماق واقع شده اند. تپه داروی در حاشیه ی روستای چهر واقع در جنوب کوه بیستون، با تعداد قابل ملاحظه ای دست افزار سنگی از زمره این محوطه ها است. موقعیت جغرافیایی تپه داروی به گونه ای است که در حدفاصل بین محوطه های پارینه سنگی میانه در دره های میان کوهی هرسین و محوطه های پارینه سنگی دامنه ی کوه بیستون قرار دارد. در این مقاله پرسش های پژوهش شامل آن بود که قرار داشتن محوطه ی باز داوری برروی بستری صخره ای از برون زدهای طبیعی رادیولاریتی، بیانگر چه نوع کاربری می باشد؟ با بررسی و گونه شناسی یافته های سطحی، محوطه ی داروی در چه بازه ی زمانی قرار می گیرد؟ مطالعه ی فن آوری ساخت و گونه شناسی قطعات جمع آوری شده از تپه داروی نشان می دهد که از این محوطه به عنوان محلی باز کارگاهی برای تولید دست افزار سنگی استفاده شده است. یافته های سطحی نشان می دهد که تپه داروی یک محوطه ی تک دوره ای در دوره ی پارینه سنگی میانی است. پژوهش برروی یافته ها به روش کتابخانه ای-بررسی میدانی است؛ هم چنین حضور نسبتا بالای تکنیک لوالوا و میزان قابل توجه روتوش برروی برداشته های سنگی این محوطه ازجمله نکات درخورتوجه است. حضور قطعات زیاد روتوش دار در یک محوطه ی کارگاهی که برروی مواد خام مرغوب واقع شده، نشان می دهد که به الزام دسترسی اندک به منابع ماده ی خام باعث روتوش اندازی نمی شود و دلیل اصلی روتوش به وجود آمدن لبه های کارآمد است؛ ضمن این که فراوانی نسبی تکنیک لوالوا در تپه داروی در تایید پژوهش های مبتنی بر حضور لوالوا در زاگرس مرتفع است و این محوطه یکی دیگر از محوطه هایی است که ادعای وجود لوالوا در زاگرس مرتفع را بیشتر اثبات می کند.

یکی از نتایج مطالعات باستان شناختی قابل تامل دشت ملایر، کاوش «تپه ی پشت فرودگاه» است؛ این محوطه به عنوان محوطه ای کوچ نشین از دوره ی نوسنگی جدید شناخته می شود، که مستقل از مراکز استقراری دایم، طیف گسترده ای از انواع گونه های سفالی سنت های منطقه ای را ارایه می دهد که مطالعه و تحلیل آن، اطلاعات باستان شناختی درخوری از دوره ی یادشده در حوزه ی زاگرس مرکزی در اختیار قرار خواهد داد. «سفال» از مهم ترین مواد فرهنگی-به لحاظ کمیت و کیفیت-در بین یافته های کاوش باستان شناختی تپه ی پشت فرودگاه ملایر قرار دارد؛ سفال های این محوطه را می توان در دو گروه اصلی نخودی و قرمز تقسیم کرد که هر گروه به دو زیرشاخه ی منقوش و ساده، و از نظر کیفیت ساخت نیز در دو گروه متوسط و خشن، قابل تفکیک و گونه شناسی هستند. آمیزه ی سفال ها، عمدتا گیاهی و در اندازه ی دانه بندی متفاوت است؛ به طوری که در سطح و درون مایه ی برخی از سفال ها-به خصوص نمونه های خشن-فرورفتگی هایی به دلیل وجود آمیزه ی کاه، به چشم می خورد. هدف این پژوهش در وهله ی اول، گونه شناسی و مطالعه ی سفال های نوسنگی جدید تپه ی پشت فرودگاه است؛ و در وهله ی دوم، شناسایی و چگونگی کنش های فرهنگی و قرابت گونه های رایج سفالی در فرهنگ های همجوار خواهد بود. روش پژوهش حاضر، مبتنی بر مطالعات تطبیقی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی، در پی پاسخ به این پرسش هاست: سفال های مکشوف تپه ی پشت فرودگاه از چه گونه هایی تشکیل شده است؟ گونه های رایج سفال تپه ی پشت فرودگاه بومی-محلی بوده یا سنتی وارداتی از فرهنگ های همجوار است؟ و این که، گونه های سفالی تپه ی پشت فرودگاه با کدامیک از محوطه های نوسنگی زاگرس مرکزی قرابت فرهنگی دارند؟ مفروض است، باتوجه نوع نیمه یکجانشین و کوچ رو بودن جوامع تپه ی پشت فرودگاه و با عنایت به تنوع سفالی در نوع مواد، کیفیت ساخت و فرم و گونه های ظاهری؛ ضمن محلی بودن برخی از سفال های این محوطه، می توان سنخیت آن را در سایر محوطه های دوره نوسنگی جدید زاگرس ردیابی کرد؛ همچنین با توجه به ویژگی سفال های تپه ی پشت فرودگاه در افق تاریخ گذاری اواخر هزاره ی هفتم تا اوایل هزاره ی ششم قبل ازمیلاد قرار می گیرد. برآیند پژوهش، حاکی از ارتباط تنگاتنگ سنت های سفالی فرهنگ های مختلف دشت های میان کوهی زاگرس نشینان در دوره ی نوسنگی جدید، مانند تپه های سراب، گوران و قلاگپ است.

این پژوهش به بررسی نسبت های موجود میان انسان و محیط در ادوار پیش ازتاریخی اختصاص دارد. با استفاده از ابزارهای محاسباتی چند متغیره، عامل های اصلی برپایی سکونتگاه های انسانی در محدوده ی جغرافیایی سرفیروزآباد کرمانشاه مورد سنجش قرار می گیرد. دهستان سرفیروزآباد کرمانشاه در جنوب شهرستان کرمانشاه و در امتداد جنوب شرقی ماهیدشت واقع است. این دهستان توسط یکی از نگارندگان مورد بررسی های باستان شناختی قرار گرفته و این مقاله محصول انجام تحلیل بر محوطه های شناسایی شده از فصل نخست آن بررسی است. این پژوهش در چارچوب باستان شناسی محیطی و تحلیلی و در مورد شواهد حاصل از بررسی های سطح الارضی باستان شناختی در آن ناحیه صورت گرفته است. رویکرد این پژوهش عبارتست از محاسبه و سنجش آماری عامل های موثر بر پراکنش محوطه های پیش ازتاریخی ناحیه ی مورد بحث و کشف همبستگی های طبیعی و فرهنگی میان آن ها در طول زمان. هدف از این مطالعه درک نسبت های همبسته ی موجود میان انسان و محیط در ادوار مختلف پیش ازتاریخی و شناخت فرآیندهای بلندمدت کاربری اراضی در محیط مورد مطالعه است. این پژوهش به این پرسش اصلی معطوف است که عناصر محیطی چه اثرات قابل تشخیصی بر توسعه و پیچیدگی سکونتگاه های پیش ازتاریخی دره ی سرفیروزآباد کرمانشاه گذاشته است؟ با توجه به نتایج به دست آمده، هر یک از دوره های پیش ازتاریخی، در شیوه ی ترکیب عامل ها و مولفه های موثر بر شیوه ی پراکنش سکونتگاه های انسانی متمایز بوده اند. هم چنین روشن شد که امکان سکونت بلندمدت انسان ها در این ناحیه بسیار به وجود منابع محیطی پایدار وابسته و بیشتر بخش های این ناحیه، در ادوار گذشته نیز هم چون امروز خالی از سکونتگاه های انسانی دایمی است. زیست بوم سرفیروزآباد محصول فرآیندهای بلندمدتی است که خود از برهم کنش های پیوسته و همبسته ی همه ی عناصر جان دار و بی جان آن اثر پذیرفته و تصمیم های انسان ها برای سکونت در این منطقه نیز ازجمله عامل های دگرگونی صورت های محیطی آن در طول زمان به حساب می آید. نتایج حاصل از این دست مطالعات می تواند در راستای برنامه ریزی های بلندمدت منابع زیستی مورد بهره برداری قرار گیرند.

در هزاره ی چهارم و اوایل هزاره ی سوم قبل ازمیلاد با پیچیده تر شدن روابط اقتصادی و اجتماعی میان جوامع، با شکل متفاوتی از تعاملات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در منطقه ی بین النهرین، آناتولی، حوزه ی ماوراقفقاز و فلات ایران روبه رو می شویم. در این بازه ی زمانی هم زمان با شکل گیری فرهنگ اوروک و گسترش نفوذ جوامع بین النهرینی در فراسوی مراکز اصلی خود، در ارتفاعات کوهستانی شمال و شرق رودخانه های دجله و فرات، فرهنگ ماوراقفقاز حضور دارد. در همین زمان، در حوضه ی دریاچه ی ارومیه یک وقفه ی فرهنگی بین حسنلو VIII/ مس وسنگ جدید/ پیزدلی و حسنلو VII/ عصر مفرغ قدیم مشاهده می شود؛ لذا انتقال از حسنلو VIII به حسنلو VII بحث مهمی در دوران پیش ازتاریخ منطقه است. از سویی با توجه به برهم کنش فرهنگ های اوروک، کورا-ارس و فرهنگ سفال نارنجی منقوش در برخی محوطه ها، لذا مطالعه ی پراکنش و برهم کنش های میان فرهنگی در این دوران حایز اهمیت است. هدف از این پژوهش از یک سو مطالعه ی برهم کنش های فرهنگی مردمان این حوزه ی فرهنگی در دوران پیش از تاریخ منطقه، و از سوی دیگر شناسایی جایگاه منطقه شمال غرب ایران در مبادلات فرهنگی اقتصادی مابین فلات ایران با قفقاز و بین النهرین می باشد. چگونگی برهم کنش های فرهنگی میان فرهنگ های اوروک، کورا-ارس و نینوا V و تغییرات ایجاد شده در روابط فرهنگی و اجتماعی زاگرس مرکزی و شمال غرب ایران به دلیل حضور مردمان فرهنگ ماوراقفقاز قدیم، بنیادی ترین پرسش های پژوهش حاضر هستند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی به عنوان نتیجه ی نهایی پس از بررسی و مطالعه ی برهم کنش های سنت های حسنلو VIII و VII به این نتیجه دست یافت که در طی این دوران دره ی اشنو-سولدوز به عنوان یک منطقه ی مرزی فرهنگی موجب جداشدن محوطه های جنوب دریاچه ی ارومیه و نیمه ی شرقی زاگرس مرکزی با فرهنگ اوروک و نینوا V از محوطه های موجود در شمال و شمال شرق تحت تاثیر فرهنگ کورا-ارس گردید و به تدریج پس از تسلط فرهنگ کورا-ارس محوطه های اوروکی متروک شده و مردمان کورا-ارس به عنوان یک قدرت تازه در منطقه ظهور می یابند.

نقوش صخره ای از نظر انجام مطالعات تاریخ هنر، باستان شناسی و مطالعات انسان شناسی از اهمیت ویژه ای برخوردارند و از مشهودترین مدارک در نمایش مفاهیم باستان شناسی اجتماعی محسوب می گردند. این گونه نقوش از کهن ترین آثار تاریخی و هنری به جای مانده از بشر هستند که نمونه های متعددی از آن ها در نقاط مختلف پراکنده هستند. طی بررسی های باستان شناسی در شهرستان بروجرد در بهار و تابستان 1395 چندین مجموعه از سنگ نگاره ها (کنده نگاره و فنجان نما) در فواصل مختلف به شعاع کمتر از 20 کیلومتری از شهر بروجرد شناسایی شد که این سنگ نگاره ها عمدتا در مناطق کوهپایه ای و کوهستانی واقع شده اند. سنگ نگاره ها دارای نقش مایه ها و موضوعات متعددی ازجمله: نقوش انسانی (کماندار، سواره و پیاده و غیره)، حیوانی (بزسانان، گوزن، سگ و غیره)، سنگ نبشته ها، نقوش هندسی، نمادین و فنجان نماها هستند. کلیه ی نقوش مورد مطالعه برروی صخره های جدا افتاده از هم در فضای باز و در اندازه های مختلف به صورت منفرد و موضوعی ایجاد شده اند. روش پژوهش در این مقاله به صورت میدانی و هم چنین مطالعات کتابخانه ای و استفاده از گزارش ها، کتب و مقالات منتشر شده در این زمینه بوده است؛ هم چنین در این مقاله سعی شده است به پرسش هایی از قبیل: شیوه و سبک ایجاد سنگ نگاره ها چگونه بوده است؟ سنگ نگاره های بروجرد در چه دوره ای ایجاد گردیده اند؟ نقوش سنگ نگاره های بروجرد با کدام مناطق قابل مقایسه هستند؟ پاسخ داده شود. با مطالعات انجام شده مشخص گردید عمده نقوش شناسایی شده در شهرستان بروجرد به روش کوبشی، کنده کاری و یا خراش بر سطح تخته سنگ ها ایجاد شده اند. نقوش این مجموعه به دلیل میزان هوازدگی و نوع ایجاد آن ها به نظر می رسد که مربوط به دوره های مختلفی باشند و هم چنین به دلیل وجود نداشتن مطالعات آزمایشگاهی در ایران نمی توان تاریخ گذاری مشخصی را برای آن ها درنظر گرفت. با توجه به بررسی های انجام گرفته می توان گفت که نقوش این مجموعه از نظر کمی و کیفی با نقوش صخره ای مناطق مختلف ایران به ویژه غرب ایران (ازندریان ملایر، ارگس ملایر، دره ی دیوین و دره ی دوستعلی همدان و مرکز ایران مانند: سنگ نگاره های تیمره و خمین) و حتی خارج از مرزهای کنونی ایران قابل بررسی و تحلیل هستند که نگارندگان در این نوشتار ابتدا سنگ نگاره های منطقه ی مورد مطالعه را معرفی می کنند و سپس به تحلیل آن ها می پردازند.

منطقه ی لعل وار استان مرکزی به عنوان بخشی از حوضه ی آب ریز رودخانه ی قمرود بزرگ، به بخشی اطلاق می گردد که از نظر ساختار توپوگرافی محیط جغرافیایی با بستر اصلی قمرود متفاوت بوده و شامل دشت میان کوهی و ناهمواری های بلند پیرامون آن می شود. این منطقه به علت شرایط مساعد محیطی همواره مورد استقبال بشر قرار داشته و از ادوار مختلف در آن شواهد استقراری قابل رویت است. با توجه به بررسی های باستان شناختی صورت پذیرفته در منطقه ی لعل وار استان مرکزی که طی دو دوره در سال های 1387 و 1393 انجام شد، تعداد 185 محوطه ی باستانی از هزاره ی پنجم قبل از میلاد تا دوره ی قاجار شناسایی شد. از مهم ترین دوره های استقراری این منطقه می توان به دوره ی اشکانیان اشاره نمود که وجود محوطه های شاخص و بزرگی چون: خورهه، شهریاری و جم، تاییدی بر آن است. با وجود اهمیت این دوره، مطالعات جامع و مستقلی درخصوص آن صورت نگرفته است و پرسش هایی چون: چگونگی ساختار الگوی استقراری دوره ی اشکانی و عوامل تاثیرگذار بر مکان گزینی محوطه های اشکانی، هم چنان در پرده ای از ابهام باقی مانده بود. در این راستا، نگارندگان با انجام بررسی های دقیق و روشمند باستان شناسی در منطقه و هم چنین تهیه ی نقشه های GIS به مطالعه و پژوهش در این زمینه اقدام نموده و درنهایت به تحلیل و بازسازی سیمای منطقه ی لعل وار در دوره ی اشکانی و الگوهای محیطی استقرارهای این دوره پرداختند. نتایج بیانگر این مهم است که در دوره ی اشکانی از یک سو، منطقه شاهد نوعی افزایش شواهد استقراری و جمعیتی است؛ و از سوی دیگر، در این دوره محوطه های شاخص و مرکزی بزرگی هم چون بنای خورهه و جم شکل می گیرند. در این دوره برعکس دوران پیشین، بیشتر استقرارها در حاشیه ی رودخانه و در زمین های هموار با خاک حاصلخیز شکل گرفته اند که خود حاکی از توجه بیشتر به شرایط لازم برای شیوه ی معیشت برمبنای کشاورزی است.

زبان سغدی، زبان مردمان سرزمین سغد بوده است. مرکز سغد، سمرقند و مهم ترین شهر آن ها بخارا در جمهوری ازبکستان کنونی بوده است. زبان سغدی زبان اداری، تجاری و فرهنگی در دیگر نواحی مانند واحه ی تورفان در ترکستان شرقی بوده است. زبان سغدی به عنوان یکی از زبان های ایرانی در آسیای مرکزی در بیان و بازتاب دستورات و سنت های دینی برخی ادیان پیش ازاسلام کاربرد وسیعی داشته است. زبان سغدی از نظر تنوع و حجم ادبیات مهم ترین زبان ایرانی میانه ی شرقی است و از دیدگاه جغرافیایی و زبان شناختی، آثار مکتوب این زبان، که از نواحی نزدیک سمرقند تا یکی از برج های داخلی دیوار بزرگ چین و از مغولستان شمالی تا دره ی علیای رود سند در شمال پاکستان کشف شده، گستره ی جغرافیایی آن را در آسیای مرکزی و نفوذ فرهنگی این زبان را از قرن دوم تا سیزدهم میلادی نشان می دهد. بازرگانان هنردوست سغدی که بیشتر آن ها پیرو ادیان بودایی، مانوی و مسیحی بودند، افزون بر انتقال کالا و فرهنگ و هنر در میان جهان شرق و غرب (چین، ایران، هند و رم) به تبلیغ ادیان بودایی، مانوی و مسیحی در میان اقوام آسیای مرکزی و چین نیز پرداختند. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که دستورات دینی مسیحی، مانوی و بودایی چگونه در متون سغدی انعکاس یافته اند؛ و چگونه می توان پنداشت زبان سغدی، زبان مناسبی برای حفظ و اشاعه ی آموزه های دینی مسیحی، مانوی و بودایی بوده است؟ فرضیه ی نوشتار حاضر این است که آموزه های دینی مسیحی، بودایی و مانوی به لحاظ اشتراک زبانی پیروان آن ها به خوبی در زبان سغدی منعکس شده اند. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی براساس منابع، متون و مستندات کتابخانه ای انجام گرفته و برآیند تحقیق نشانگر آن است که نماد اعتراف به گناهان و طلب آمرزش در سنت دینی پیروان بودا در زبان سغدی تقریبا به همان شکل اولیه، ولی با ادبیاتی جدید به دین آوران عرضه شده است. متون مانوی بیانگر آن است که آموزه های دو بنی مانویت به خوبی ساختار اصلی خویش را در فرهنگ و زبان سغدی حفظ کرده است و متون سغدی مسیحی نشانگر آن است که آیین اعتراف در آغاز پیدایش مسیحیت به صورت گروهی، ولی در ادوار بعد به صورت شخصی و در خفا انجام گرفت و نماد عشاء ربانی یا آیین سپاسگزاری در تمامی فرقه های مسیحیت به سنت کتاب مقدس، شام آخر برگزار می شود.

سیرجان یکی از پنج ولایت کرمان در دوران اسلامی بود و برپایه ی بررسی های باستان شناسی و منابع تاریخی، چندین بار جابه جایی داشته است. این شهر، از سده های ششم تا نهم هجری قمری در محوطه ی قلعه سنگ گسترش یافت. در فصل اول کاوش و بررسی باستان شناسی نگارندگان در قلعه سنگ علاوه بر شناسایی آثار معماری و دیگر یافته ها، گونه های مختلفی از سفال دوران اسلامی به دست آمد که از نظر کمیت و تنوع، از ارزش های مطالعاتی بالایی برخوردارند. پرسش هایی که در این پژوهش قابل طرح است عبارتنداز: تنوع تزیینی سفال های اسلامی قلعه سنگ چگونه است و این آثار به چه دوره هایی تعلق دارند؟ فراز و فرود صنعت سفال گری و ویژگی تولیدات محلی در قلعه سنگ چگونه است؟ روش گردآوری داده ها «اسنادی-میدانی» و روش پژوهش «توصیفی-تحلیلی» است. تحلیل ها با هدف گاهنگاری نسبی، تبیین برهم کنش های فرهنگی با نواحی دیگر، تبیین اوج و فرود حیات در قلعه سنگ براساس داده های سفالی و تطبیق با منابع مکتوب و تبیین تولیدات محلی در قلعه سنگ صورت گرفته است. برپایه ی نتایج، گونه هایی از سفال عیلام میانه تا دوره ی قاجار در محوطه ی قلعه سنگ توزیع شده، اما اغلب قطعات به سده های ششم تا نهم هجری قمری تعلق دارند. این نمونه ها با جیرفت، غبیرا، کاشان، ری، فراهان، جرجان، نیشابور، بلقیس اسفراین، محوطه های شمال خلیج فارس، المتاف، کوش و الهولیلاه در راس الخیمه ی امارات قابل مقایسه هستند؛ برخی قطعات نیز احتمالا از آذربایجان و افغانستان و نمونه های سلادن و برخی قطعات آبی و سفید احتمالا از چین وارد شده اند و اغلب به دور ه ی یوان و شمار اندکی به دوره ی مینگ تعلق دارند. به طور کلی، مطالعه ی سفال قلعه سنگ نشان دهنده ی توسعه ی تجارت با مراکز شهری حاشیه ی خلیج فارس است؛ چنان که ارتباط تجاری خلیج فارس-سیرجان بخشی از شبکه ی اقتصادی جنوب تا فلات مرکزی ایران بود و در توسعه ی شهرهای جنوبی تاثیر داشت.

درگزین یا به عبارتی «شهر درجزین»، یکی از محوطه های مهم استان همدان در شهرستان رزن، متعلق به دوران اسلامی (از دوره ی سلجوقی تا پایان عصر صفوی) است. این منطقه به دلیل قرارگیری در یکی از دروازه های ورودی استان همدان، در طول تاریخ از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. پژوهش حاضر براساس شیوه ی تاریخی-تحلیلی و مبتنی بر داده های میدانی باستان شناسی و اسناد و مدارک مکتوب کتابخانه ای انجام شده است. با توجه به اهمیت درگزین، وجود برخی اطلاعات مستند از معماری و آثار فرهنگی این شهر، ضرورت مطالعه ی هدفمند باستان شناسی را طلب می نمود؛ بنابراین کاوش باستان شناسی این محوطه در سال 1391 ه‍ . ش. برای واکاوی تحولات دوران اسلامی این ناحیه و شناخت دستاوردهای فرهنگی، هنری و اجتماعی شهر درگزین با اهداف و پاسخ به پرسش اصلی پیش رو انجام پذیرفت: باتوجه به موقعیت جغرافیایی مناسب و شرایط استراتژیکی درجزین و قرارگیری این ناحیه در حدفاصل مراکز سکونتی و حکومتی دشت های غربی و شرقی دوران مختلف اسلامی ایران، مانند: دشت زنجان، قزوین در ناحیه ی شمال غربی، ساوه و ری در نواحی شمال شرقی، و کرمانشاه و همدان در نواحی غربی و نیز با توجه به دوره های فرهنگی اسلامی آن، ظهور و حیات تاریخی درجزین چه تاثیری بر حیات و بقاء تاریخی و سیاسی ادوار مختلف سلجوقی تا صفوی را برعهده داشته است؟ شهر درگزین در مقاطعی از تاریخ، نقش با اهمیتی داشته است؛ به طوری که گاهی عظمت و شرح قلعه و اوضاع شهر با مناطقی مانند دیاربکر (در عراق) قیاس شده است. در دوره ی سلجوقی وزیرانی از این ناحیه بر منصب وزارت تکیه زده و توانسته اند در تاریخ ایران نقش آفرینی نمایند. به نظر می رسد که حضور این افراد در دستگاه اداری بر توسعه ی این منطقه از دوره ی سلجوقی به بعد براساس شواهد و متون تاریخی موثر واقع شده است. با استناد به متون تاریخی و جغرافیایی، این عوامل موجب شده تا درگزین در دوره ی صفوی نقش مهم تری در درگیری های عثمانی و صفوی (نیمگاه اول قرن 10 ه‍ . ق. ) ایفا نماید؛ چون تصرف منطقه ی همدان با تصرف درگزین ساده تر می نموده است؛ برای نمونه، «شاه اسماعیل صفوی» در جنگ چالدران برای تجدید قوای خود به درگزین همدان عقب نشینی کرد. دلایل این مدعا، دست به دست شدن قلعه ی درگزین در هنگام یورش قوای عثمانی به غرب ایران با ترسیم سه نقاشی از این شهر بوده است. این نقاشی ها و نمونه های آثار موجود و یافته های کاوش می تواند برای ادامه شناخت دقیق تر ماهیت درجزین رهنمون نماید.

موقعیت جغرافیایی و سیاسی «خوی» به عنوان یکی از کهن ترین و پرحادثه ترین شهرهای شمال غرب ایران موجب شده است که از دیرباز مورد توجه شاهان و حکمرانان محلی قرار گرفته و به دلیل داشتن آب و هوای مناسب و خاک حاصل خیز، مستعد احداث باغ های مختلف حکومتی و مردمی باشد. از جمله ی این باغ ها می توان به «باغ سلطنتی شاه اسماعیل صفوی» اشاره کرد که مستنداتی از این باغ و اماکن پیرامون آن به منابع تاریخی راه یافته است. روش تحقیق برمبنای جمع آوری اسناد، نقشه ها و منابع تاریخی و مطابقت آن ها با یافته های حاصل از مطالعات میدانی و کتابخانه ای بوده است. در این مطالعه، نخست محل قرارگیری شهر خوی در ادوار تاریخی از صفویه تا عصر حاضر به استناد نقشه های موجود بازیابی شد؛ سپس ویژگی های معماری و بازیابی بخش های مختلف باغ سلطنتی و فضاهای مجاور آن، ازجمله میدان شاهی و «مناره های شمس تبریزی» مورد توجه قرار گرفت. تمرکز اصلی این مطالعات بر مطابقت مشخصات این فضاها با اسناد، نقشه ها و منابع تاریخی ازجمله مینیاتور «نصوحی-السلاحی مطراق چی»، سفرنامه ی فرانسیسکو رومانو و نقشه ی ترسیمی «پاسکال کست» و استخراج یافته های جدید بوده است؛ همچنین تلاش شده است با بازسازی تصویری و تطبیق با نقشه های موجود، پلان ها و موقعیت مجموعه ی «باغ سلطنتی»، «میدان شاهی» و آرامگاه «شمس تبریزی» در شهر امروزی مشخص شود. درنهایت، با استناد به گزارش و نگاره ی «جیمز موریه» و مطالعات میدانی و کتابخانه ای، ویژگی های معماری مناره ی شمس تبریزی و استخوان شناسی جمجمه های به کار رفته در آن مورد بررسی قرار گرفت و نحوه ی کارگذاری جمجمه ها و مشخصات بیومتریک آن ها تعیین شد. یافته های این پژوهش موجب اصلاح برخی گزارش های تاریخی موجود در این زمینه شد. درمجموع یافته های این مطالعه، تصویر واضح تری از جابه جایی شهر خوی در پانصد سال اخیر، موقعیت باغ سلطنتی، معماری «دولتخانه ی صفوی» و مشخصات مناره های شمس تبریزی در شهر خوی در اوایل دوره ی صفوی به دست می دهد.

دیوارنگاره های تزیینی عمارت چهل ستون قزوین که دو دوره ی زمانی اوایل حکومت صفوی و یک دوره ی زمانی حکومت قاجار را شامل می شود، در حوزه ی مطالعات ساختاری و سبک شناسی کمتر مورد توجه قرار گرفته و بررسی آن ها با توجه به تقدم زمانی تشکیل نسبت به دیگر دیوارنگاره های بناهای دوره ی صفوی(بالاخص بناهای اصفهان)، به منظور شناخت سیر تحولات این هنر ضروری به نظر می رسد. پرسش اصلی این پژوهش حول محور شناخت ساختار معدنی و بررسی افتراق و اشتراک فن آرایه های لایه چینی و طلاکاری دولایه ی مربوط به دوره ی صفوی بنای مذکور است؛ و فرضیه، برمبنای عدم تفاوت در مواد معدنی و فنون در دو دوره ی زمانی کوتاه متوالی اتخاذ شده است. هدف پژوهش، شناخت تفاوت های احتمالی ساختار مواد معدنی و فنون لایه چینی و طلاکاری در آن دو دوره ی بناست. از آن رو، بخش غربی دالان جنوبی و نقوش گیاهی دو دوره که روی همدیگر قرار داشتند، انتخاب و به کمک ابزار دندانپزشکی تا عمق لایه ی بستر گچی نمونه برداری شدند. پس از بررسی های ماکروسکوپی و کدگذاری نمونه ها، دو نمونه ی منتخب که بتوان لایه های دیوارنگاره های دو دوره را تا بستر کنار هم مطالعه نمود، برای شناخت عنصری و تصاویر میکروسکوپی توسط دستگاه میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM-EDX) مورد بررسی قرار گرفتند؛ و نیز به منظور دستیابی به ترکیب فازی مواد، لایه های مختلف آرایه های لایه چینی و طلاکاری به صورت مجزا (لایه ی طلا، لایه ی گل سرخ، بستر گچی) توسط دستگاه آنالیز پراش پرتو ایکس (XRD) بررسی شدند. درمجموع، 8 نمونه برای آزمایش های مذکور مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج این پژوهش نشان از اشتراک فنون اجرای لایه چینی و طلاکاری دو دوره با کمی تفاوت در خلوص ورق طلا و گچ بستر مورد استفاده دارد؛ ورق طلای دوره ی اول دارای ناخالصی های فلزی و بستر گچی آن حاوی فاز انیدریت است که در دوره ی دوم دیده نمی شود. نتایج حاصله می تواند در زنجیره ی بررسی های هنر دیوارنگاری موثر بوده و به منظور مطالعات آتی، شناخت مواد آلی (بست) مورد استفاده ی آرایه های بنا پیشنهاد می گردد.

ارگ کریم خانی، بزرگ ترین بنای آجری در مجموعه ی زندیه است که با ایده های کریم خان ساخته شده است. منظر میانسرای آن در طول تاریخ تحولات گوناگونی داشته که با وضعیت کنونی منطبق نیست. خوانش تحولات منظر آن می تواند راه را برای طرح مرمت صحیح، بگشاید و فهم کنونی از معماری ارگ و انتظام فضایی-بصری آن را اصلاح نماید. هدف این پژوهش، خوانش تحولات منظر میانسرای ارگ در دو بخش است که شامل منظرسازی («طرح کاشت»، «نظم آب» و «هندسه ی کرت بندی ها») و عناصر معماری الحاقی از دوره ی زندیان تا معاصر است؛ بنابراین پرسش اصلی این پژوهش این است که طرح کاشت و حضور آب در منظر میانسرای ارگ در پیوند با نظام هندسی-فضایی کرت بندی ها چه تحولات تاریخی داشته است؟ روش پژوهش، «تفسیری-تاریخی» است. مستندات پژوهش شامل: سفرنامه ها، اسناد و کتاب های تاریخی، عکس های تاریخی روزگار قاجار، تصاویر هوایی و درنهایت مشاهدات میدانی هستند. خوانش عکس های تاریخی با استفاده از اصول پرسپکتیو یک نقطه ای و دونقطه ای انجام شده و داده های حاصل، به واسطه ی پشتیبانی و هم پوشانی با یکدیگر به نتایج منتهی شده اند. یافته ها نشان می دهند که تحولات منظر ارگ در چهار دوره به نام: «شکل گیری (زندیان)»، «تحول و تغییر (قاجاریان)»، «تغییر کاربری و اضمحلال (پهلوی)» و «مرمت و احیاء (جمهوری اسلامی)» قابل طبقه بندی هستند. منظر میانسرا به ترتیب از: «باغ سرای روزگار زند» به «باغ-حیاط در اواخر قاجار»، «حیاط-محبس» روزگار پهلوی و درنهایت به «نارنجستان» در عصر کنونی بدل شده است. طرح کاشت اصیل باغ، شامل: درختان بلند قامت (چنار و سرو) و کوتاه قامت (مرکبات و نارنج) و گل ها در سه تراز دید تحتانی، میانی و فوقانی بوده است. نظم آب رسانی در میانسرا، شامل حوض ها و آب نما، کمابیش ساختار خود را حفظ کرده اند؛ بااین حال، کرت بندی ها تغییراتی ناشی از عناصر مداخله ای کالبدی و غیرکالبدی داشته اند. زیبایی شناسی زندیان در منظر میانسرا تا روزگار «مظفر الدین شاه» (حدود 140 سال) کماکان حفظ شده و از آن پس، نظام بصری آن دگرگون و به تراز دید تحتانی و میانی محدود می گردد. در انتها، مجموعه ی اقدامات اصلاحی در بخش کرت بندی ها و طرح کاشت نیز پیشنهاد شده است.