پژوهش های سیاست اسلامی
سال:1399 | دوره:8 | شماره:18 |تعداد مقالات:12

انجام کار گروهی و سازمان یافته اعم از خرد، متوسط و کلان، مهم و مورد تاکید اسلام است. از این رو، مقاله پیش رو به دنبال ارایه الگوی نظری و عملی متشکل سازی از دیدگاه امام خمینی (ره) است. به نظر می رسد اصول نظری و عملی متشکل سازی از اندیشه امام خمینی (ره) قابل استنباط است. برای این منظور مقاله در بخش اول، تشکل، جبهه و جریان را در دو سطح نظری و عملی با روش تحلیلی-استنباطی مورد بررسی قرار داده و در بخش دوم از رابطه ای که میان تشکل، جبهه و جریان وجود دارد، سخن گفته است. چهارچوب نظری حاکم بر مقاله الگوی «ارکان حرکت» است. از پیوستن چند تشکل، جبهه و از پیوستن چند جبهه به هم جریان به وجود می آید. روح حاکم بر تشکل و جبهه، جریان است و جریان تاخر زمانی از تشکل و جبهه ندارد. تشکل و جبهه بر اساس نیازهای ملی، منطقه ای و بین المللی پدید می آیند. اسلام ناب محمدی جریان حاکم بر اندیشه امام خمینی (ره) است که در برابر جریان استکبار و اسلام آمریکایی قرار دارد؛ ایشان ایران و تمام کشورهای اسلامی را به سان یک انجمن بزرگ می داند که باید پیامبر اعظم صلوات الله علیه وآله رهبر و الگوی جامع و بارز آن در تشکل سازی، جبهه سازی و جریان سازی باشد.

در نظر گرفتن توام جایگاه امام علی (ع) به عنوان حاکم جامعه اسلامی و امام تربیت یافته در دامان نبوت، بررسی جایگاه اخلاق در حکومت علوی را تقویت می کند. تحلیل محتوا روشی است که این مقاله جهت واکاوی سهم اخلاق در مناسبات حکومت علوی با معاویه و نحوه بروز و ظهور عنصر اخلاق در این مواجهه، به کارگرفته و نامه های ایشان به معاویه را مورد تحلیل قرار داده است. پاسخگویی، نقدپذیری، پایبندی بر اصول و سعه صدر، از مهم ترین راهبردهای اخلاقی در این مواجهه است. همچنین، تحلیل به کارگیری اصول اخلاق حرفه ای در مدیریت و بیان صفت های اخلاقی ایجابی و سلبی دخیل در حکمرانی، از دیگر محورهای این نوشتار است. طبق تحلیل کمی، میان فراوانی اصول پاسخگویی و هوشمندی (هر کدام 25%) و تاکید ویژه بر خصیصه ضلالت (79/13%) و نفاق معاویه (49/11%)، همبستگی مثبت وجود دارد و بیانگر آن است که استخدام ممتاز این اصول، متاثر از رفتارهای متمردانه و حیله های مداوم معاویه بوده است. آمار 86 درصدی گزاره های اخلاقی در این نامه ها، گویای محوریت اخلاق در مناسبات حکومت علوی با معاویه است. همچنین، صفات اخلاقی سلبی که به عنوان موانع صلاحیت معاویه برای حکمرانی، از جانب امام مطرح شده است در کنار صفات ایجابی، ابعاد اخلاقی تراز حکومت اسلامی را بیان می کند.

سازمان ها و مراکز شیعه شناسی داخلی، نقش مهمی در تبیین نظام اعتقادی شیعیان و انقلاب اسلامی ایران دارند. به همین دلیل تحلیل راهبردهای آنها در ارایه تصویر صحیح و مطلوب از نظام اعتقادات شیعیان و مبانی انقلاب اسلامی ایران در گستره جهانی، حایز اهمیت است. این پژوهش با هدف تبیین و تحلیل راهبردهای مراکز شیعه شناسی داخلی، درصدد است با روش تحلیل مضامین، آثار راه پردازها (استراتژیست ها) و اسناد سازمانی این مراکز را مورد بررسی قرار دهد. از این رو، این سوال مطرح می شود که راهبردهای مراکز شیعه شناسی داخلی چیست؟ راهبردهای شناسایی شده شامل راهبردهای تنقیدی-تجدیدی، تنقیدی-تنقیحی و تنقیحی-ترویجی هستند. مراکزی که راهبرد تنقیحی-ترویجی را دنبال می کنند بسیار منسجم تر و هدفمندتر از دیگر مراکزند و نقش بسیار مهمی در ارایه تصویر صحیح از نظام اعتقادات شیعیان و مبانی خط مشی گذاری جمهوری اسلامی ایران ایفا می کنند.

شیعه دوازده امامی، مکتب مذهبی اهل بیت (ع) است که همیشه بر تعامل سازنده با سایر مذاهب غیرخصمانه اسلامی تاکید دارد و هرگز علیه ظلم و در دفاع از مظلوم ساکت نخواهد ماند. اوج این عقیده در روایت کربلا متجلی شده است. در مقابل این تفکر جریان پادروایت از کربلا وجود دارد. بنابراین، تحلیل برایند جریان روایت و پادروایت کربلا از اهمیت خاصی برخوردار است. ازاین رو، این سوال مطرح می شود که عوامل شکل گیری و اهداف جریان ضد روایت از کربلا چیست و راه های پیروزی در جنگ روایات کدام اند؟ یافته های این تحقیق که با استفاده از روش سند پژوهی استخراج شده حاکی از آن است که ضعف معرفتی و سیاسی از عوامل ایجاد این جریان است. راهکار پیشنهادی این تحقیق برای حل این مسیله، معرفت افزایی نسبت به جریان پادروایت، شیعه واقعی و جایگاه مرجعیت است.

صلح امام حسن (ع) با معاویه، یکی از پرمناقشه ترین رویدادهای تاریخی است که برداشتهای مختلفی از آن، صورت گرفته است. عده ای آن را اقدامی عزتمندانه در مواجهه با مخالفان و از مقوله مذاکرات سیاسی حکیمانه می دانند که دارای اصول و ضوابطی معین است و برخی دیگر آن را اقدامی منفعلانه و از سر ضعف می پندارند. در این پژوهش، با تبیین معنا و مولفه های مذاکره سیاسی و مروری اجمالی بر ماجرای گفت وگوهای صلح امام حسن (ع) با معاویه، در بررسی تطبیقی شاخصه های مذاکره سیاسی با ویژگی ها و شرایط حاکم بر جریان این صلح، مشخص می گردد که این گفت وگوها، از نوع مذاکره سیاسی با مخالفان است و بر اساس اصول و ضوابطی خاص صورت گرفته است. این مطالعه، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، ضمن بررسی منابع معتبر تاریخی-روایی مرتبط با این جریان، مهم ترین اصول و ضوابط مذاکره امام حسن (ع) در صلح با معاویه را با لحاظ زمان، در قالب اصول «پیش از مذاکره»، «حین مذاکره» و «بعد از مذاکره» تقسیم و مورد بررسی و تبیین قرار می دهد.

امام خمینی (ره) از برجسته ترین اندیشمندان مسلمان در دوره معاصر است که اندیشه های تمدنی ایشان، به علت فراملی بودن و گستره جهانی و همچنین فرانظری بودن و تجربه تشکیل حکومت، از اهمیت بسیاری برخوردار است. انقلاب اسلامی ایران، با داعیه تمدن نوین اسلامی، سرآغاز گفتمان تمدنی در عصر جدید است و امام خمینی (ره) با تشکیل حاکمیت دینی بزرگ ترین فرصت تاریخی را برای تمدن سازی نوین اسلامی مهیا کرد. مسیله این پژوهش آن است که حاکمیت دینی چه نقشی در تمدن سازی دارد؟ هدف پژوهش این است که با روش توصیفی-تحلیلی دیدگاه امام خمینی (ره) را درباره نقش حاکمیت دینی در تمدن سازی اسلامی تبیین کند. یافته های پژوهش نشان می دهد شکل گیری یک تمدن محصول وجود و هماهنگی نظام های اجتماعی گوناگون است و حاکمیت آن حلقه وصل و عامل انسجام بین این نظام هاست. از نظر حضرت امام (ره) حاکمیت دینی در ایجاد هماهنگی میان مولفه های سخت افزاری (ابزاری) و نرم افزاری (حقیقی) تمدن اسلامی، یعنی توحید، عبودیت، کرامت انسانی، مردم سالاری دینی، سبک زندگی اسلامی، وحدت و انسجام، اقتدار سیاسی و نظامی، اقتصاد، علم و فناوری نقش محوری دارد.

با پیدایش دولت ها و سیطره دموکراسی بر جوامع، فعالیت سیاسی ذیل گروه ها و طیف های مختلف، فزونی یافت. در این رهیافت، شناخت گروه ها برای برتری بر آنها در علم جامعه شناسی گسترش یافت و به تدریج، دانش جریان شناسی شکل گرفت. ازجمله مسایل مرتبط با علم جریان شناختی، صورت بندی جریان ها است. به این سبب، مسیله اصلی این تحقیق، استنتاج مبناهای مختلف صورت بندی جریان های سیاسی و به تبع آن احزاب مختلف است و اینکه امام خمینی (ره) از چه مبنایی در صورت بندی جریان های سیاسی بهره می برد. فرضیه تحقیق، گویای آن است که ماخذهای متفاوتی برای تقسیم جریان های سیاسی وجود دارد؛ ازجمله، استقلال و وابستگی، طبقات اجتماعی، دین و مذهب، هدف، باور، ایدیولوژی و. . . که جریان شناسان مبتنی بر یک رویکرد به صورت بندی جریان ها پرداخته اند؛ با تکیه بر روش مقایسه ای مشخص می شود رهیافت امام خمینی با محققان تفاوت اساسی دارد؛ این تحقیق با هدف فهم مبنای صورت بندی جریان های سیاسی در نظام فکری حضرت امام به کمک پژوهشگران آمده است. نتیجه به دست آمده از مطالعه اندیشه سیاسی حضرت امام در حوزه جریان شناسی آن است که حضرت امام با نگرشی جامع و چندبعدی به صورت بندی جریان های سیاسی می پردازد که انعکاسی از برتری فکری ایشان بر نظام دانایی جریان ها و احزاب سیاسی در ایران به شمار می رود.

گفتمان مقاومت به عنوان یکی از نمودهای کلانگفتمان اسلام سیاسی-فقاهتی به دال مرکزی اسلام ناب محمدی با قرایت امام خمینی (ره)، در پاسخ به چگونگی رفتار و واکنش نظام اسلامی در فضای بین الملل و در برابر نظام سلطه شکل گرفت. کاربست این گفتمان در وهله نخست منوط به واکاوی اندیشه رهبری نظام و تبیین روشمند و علمی این امر در آرای ایشان است. سوال پژوهش چیستی مختصات الگوی مقاومت اسلامی در اندیشه حضرت آیت الله خامنه ای حفظه اللهتعالی است. برای رسیدن به پاسخ، با استفاده از روش «تحلیل محتوای کیفی متن محور» تمامی بیانات معظم له درباره مسیله بررسی و بر آن اساس الگوی مقاومت ارایه شد. در این باره، 9262 فیش از بیانات معظم له استخراج شد و پس از پالایش، 219 فیش مورد کاوش قرار گرفت و مفاهیم مورد نظر ایشان درباره مقاومت بررسی و در قالب پنج مقوله (اهداف، الزامات، مخاطبان، سیاست ها و ابزارها) برای ارایه الگو، ارایه شده است. برای تبیین الگوی مقاومت، اهداف مقاومت در دو ساحت اهداف اسلامی و تامین منافع ملی، الزامات عملیاتی تحقق مقاومت در چهار محور الزامات کارگزاران، تقابلی، محیطی و معنوی، مخاطبان مقاومت در سه سطح کارگزاران، دشمنان و ناظران، سیاست های تحقق مقاومت در دو سطح درون جبهه ای و برون جبهه ای و در نهایت ابزارهای کارا برای پیاده سازی سیاست ها و تحقق اهداف، در سه دسته ابزارهای معنوی، دیپلماتیک و رسانه تشریح شده است.

امام خمینی (ره) و سپس آیت الله خامنه ای (دام ظله) به عنوان رهبران انقلاب اسلامی موجب دگرگونی در جهان شده و معادلات جهانی را تغییر داده اند. این مهم در سبک سیاستمداری آنها در سطح ملی و بین المللی متبلور است. ازاین رو، بررسی تطبیقی رهبری آنان مفید است. این مقایسه، با بهره گیری از مدل «کری واک» با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و اسنادی و روش تحلیل، مبتنی بر مدل «کری واک» است. نتایج نشان می دهد که از منظر تیوری سازی، رهبری مقام معظم رهبری (دام ظله) در امتداد و بازنمود رهبری امام راحل (ره) است و جنبه تکمیل کنندگی دارد. افزون بر این، الگوهای مورد مطالعه، در مبانی و منظومه فکری همانندی دارند؛ بدین سان که هر دو الگو مبانی توحیدی دارند و از منظومه فکری اسلام سیراب می شوند. این در حالی است که الگوها در صحنه عمل با توجه به کاربست رهبری اقتضایی در هر دو الگو متفاوتند؛ امام راحل (ره) با پیشنهاد مدل مدیریت بر قلب ها به رهبری نرم گرایش دارد، بنابراین از منظر نظری بر رهبری سخت در مقابل دشمنان تاکید می کند. با وجود این، کاربست رهبری سخت در زمان ایشان در مواردی امکان پذیر نبوده است؛ ولی رهبری آیت الله خامنه ای (دام ظله) هوشمندانه و تلفیقی از رهبری نرم و سخت است که در اوضاع کنونی جهان به عنوان الگویی موفق عمل کرده است.

دین اسلام، نسبت به نظارت بر حاکم و زمامدار حکومت اسلامی تاکید دارد. مبانی اسلام نیز قدرت، بدون نظارت را موجب فساد دانسته و بر ضرورت نظارت تاکید دارد. نظارت بر ولی فقیه در زمینه شرایط و عملکردی است که لازمه آن، دانستن ویژگی های ولی فقیه و همچنین وظایف او از منظر فقه و قانون اساسی است که با توجه به اهمیت آن و نقش مهمی که فقها در این زمینه دارند، تاکنون بررسی جامعی از منظر فقه و قانون اساسی انجام نشده است. در اسلام ادله ای وجود دارد که نظارت بر ولی فقیه را اثبات می کند که عبارتند از: عدم عصمت، نصیحت حاکم، امانت بودن مسیولیت و جمهوریت حکومت. نظارت بر ولی فقیه شامل نظارت درونی و بیرونی است و مراجع ناظر بر وی نظارت الهی، همگانی و نهادینه را شامل می شود. برخی از اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بر اهمیت نقش مجلس خبرگان رهبری که نهاد فقاهتی در جمهوری اسلامی است و وظیفه قانونی این نظارت را به عهده دارد، اشاره می کند. در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی سعی شده تا نظارت و نحوه آن از منظر قانون اساسی و فقه مورد بررسی قرار گیرد و این رهیافت، دیدگاه های دیگر اندیشمندان اسلامی را مورد نقد و بررسی قرار داده است.

از نشانه های جوامع موفق، میزان و درجه نهادینه شدن فرهنگ خدمتگزار در آن است. این پژوهش، به طراحی و تبیین مدل فرهنگ خدمتگزاری براساس اندیشه های حضرت امام خمینی (ره) پرداخته است. مقاله، در پی پاسخگویی به این سوال است که در اندیشه امام خمینی (ره) ابعاد خدمتگزاری در سازمان ها چگونه است؟ روش انجام این پژوهش به صورت آمیخته (کیفی-کمی) است. در بخش کیفی و در قسمت اول، استخراج داده ها و مولفه ها با روش تحلیل مضمون بود و سپس، برای ساخت شبکه مضامین و مدل پژوهش از مصاحبه با خبرگان و پرسش نامه استفاده شد. روش کار در وصیت نامه الهی سیاسی امام خمینی (ره) چنین بود که محقق با جستجوی مضمون هایی که معرف فرهنگ خدمتگزاری بودند، به 60 کد دست یافت. در نهایت، کدهای استخراج شده به روش تحلیل مضمون در قالب کدهای باز، 22 مضمون پایه و 4 مضمون سازمان دهنده تقسیم بندی شدند. سپس، نتایج این تقسیم بندی در قالب پرسش نامه هایی به 31 نفر از خبرگان ارایه شد و نظر آنها در این خصوص دریافت شد و توسط آزمون دوجمله ای در SPSS بررسی شد. در نهایت، بعد از جمع آوری دیدگاه های خبرگان، حاصل کار به صورت مدل فرهنگ خدمتگزاری مبتنی بر وصیت نامه الهی سیاسی امام خمینی (ره) ارایه شد. این مدل شامل چهار شاخص: فرهنگ جهادی، فرهنگ مشارکتی، فرهنگ اسلامی و فرهنگ حرفه ای بود.

تفاوت مکاتب سیاسی را می توان در تعریف آنها از انسان ریشه یابی کرد (تاریخچه). از این رو، مسیله این مقاله تبیین رویکرد آیت الله شاه آبادی به سیاست عده و عده در پرتو نگاه ایشان به انسان است (بیان مسیله). مرتبط با این حوزه، پژوهش های انجام شده یا صرفا بر بعد عرفانی و فلسفی انسان یا به بحث از سیاست از نگاه ایشان فارغ از بستر انسان شناختی پرداخته اند (پیشینه). پس، پرسش اصلی مقاله این است که نسبت سیاست عده و عده با رویکرد انسان شناختی در اندیشه آیت الله شاه آبادی چیست (سوال)؟ برای این منظور، این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی به استفاده از روش اسنادی و با تکنیک کتابخانه ای در گردآوری اطلاعات اقدام کرده است (روش) که با بهره گیری از مبانی مفهومی اقدام به تعریف انسان از نگاه آیت الله شاه آبادی با تفکیک طبیعت و فطرت کرده، سپس نقش انسان را در تشکیل جامعه تحلیل کرده است. در ادامه، با تاکید بر اینکه احکام طبیعت باید پیرو احکام فطرت باشند (فرضیه)، سیاست عده و عده در اندیشه آیت الله شاه آبادی را تشریح می کند (هدف) و در نهایت، سیاست های کلی مستخرج از نسبت اصول فطری سیاست عده با لوازم طبیعت انسان از نگاه سیاست عده به دست می آید (یافته).