مجله علمی شیلات ایران (فارسی)
سال:1381 | دوره:11 | شماره:4 |تعداد مقالات:19

با مروری بر آمار صید ماهیان خاویاری دریای خزر در سالهای اخیر معلوم می شود که میزان صید بسیاری از گونه های با ارزش روند نزولی داشته است (جدول 1). بطوریکه در گذشته (اول ماه مه 1927 میلادی) در حدود 2000 عدد ماهی ماده خاویاری وارد مصب رودخانه سفیدرود گردید (ملت پرست، 1371) ولی در حال حاضر بدلیل صید بی رویه (و صید قاچاق) و احداث سد در مسیر مهاجرت ماهیان و از همه مهمتر از بین رفتن مکان های تخمریزی، تکثیر طبیعی در بسیاری از رودخانه ها اهمیت خود را در خصوص برخی گونه ها از دست داده و بازسازی ذخایر بعضی از گونه ها فقط تکثیر مصنوعی و رهاسازی بچه ماهیان انگشت قد تامین می گردد با توجه به نقش خاویار در اقتصاد منطقه و کشور و آگاهی از وضعیت رهاسازی میلیونها بچه ماهی خاویاری که هر ساله با صرف هزینه هنگفتی توسط شیلات ایران حاصل می گردد، لزوم انجام طرحهای تحقیقاتی در خصوص بررسی کمی و کیفی رها کرد بچه ماهیان خاویاری را بیش از بیش تاکید می نماید.

این بررسی طی سال 1374 بصورت ماهانه در 6 ایستگاه دریاچه مخزنی ارس واقع در مرز ایران و نخجوان با استفاده از نمونه بردار Ekman با سه تکرار انجام شد. در این دریاچه گروههایی از کفزیان شامل: کم تاران، لارو شیرونومیده، گاماریده و میزیدها مشاهده گردیدند. بررسی ها نشان داد که گروه غالب در دریاچه ارس، کم تاران (Oligochaeta) می باشند که در تمامی سال مشاهده شدند و بیشترین فراوانی و زی توده را بخود اختصاص دادند. خانواده شیرونومیده (Chironomidae) پس از کم تاران گروه غالب بعدی بود. خانواده های Gammaridae و Mysidae دارای فراوانی و زی توده کمتری نسبت به گروههای مذکور بودند. حداکثر زی توده کم تاران در بهار با میانگین 5.68 ±19.03 گرم در مترمربع و حداقل آن در زمستان با میانگین 3.11 ±5.87 گرم در مترمربع مشاهده شد. در تابستان زی توده شیرونومیده با میانگین 1.21 ± 1.25 گرم در مترمربع در حداکثر و در بهار با میانگین 0.046 ± 0.06 گرم در مترمربع در حداقل قرار داشت. بیشترین و کمترین زی توده Mysidae در تابستان و بهار بترتیب با میانگین 0.46 ± 0.46 گرم در مترمربع و صفر بود. Gammaridae فقط در تابستان مشاهده شد. بر اساس آزمون کروسکال - والیس زی توده هر سه گروه زیستی دارای اختلاف معنی دار بود (P>0.05). ایستگاه 4 با مجموع 26.06 گرم در مترمربع حداکثر و ایستگاه 5 با مجموع 3.14 گرم در مترمربع حداقل توده زنده را دارا بودند. درصد کل مواد آلی (T.O.M) در فصول مختلف تغییرات محسوسی نداشت، بطوریکه میانگین آن از حداکثر 6.66 درصد در بهار تا حداقل 4.79 درصد در زمستان متغیر بود. با توجه به این اطلاعات بنظر می رسد، تغذیه ماهیان، نوع بستر، میزان مواد آلی (T.O.M) و دمای آب از مهمترین عوامل تغییر در جمعیت و زی توده بی مهرگان آبزی در ایستگاهها و فصول مختلف می باشند.

دریاچه مهارلو در نزدیکی شیراز با داشتن شرایط محدود کننده غیرزیستی مانند شوری بالا تا حد 300 گرم در لیتر و دمای آب نسبتا بالا، دربردارنده آرتمیا پارتنوژنتیکا (Artemia parthenognetica) است. این گونه دارای پراکندگی جهان است که در این مقاله به بررسی بیولوژی و تراکم آن پرداخته شده است. نمونه برداریها در سال 1377 بطور ماهانه از زیست توده آرتمیا به همراه اندازه گیری فاکتورهای فیزیکی، از 10 ایستگاه انتخابی صورت گرفت و علاوه بر بدست آوردن میزان تراکم، دینامیک جمعیتی بشکل زمانی و مکانی و تولیدمثلی، مطالعه و بررسی شد. بصورت موازی با بررسی های مشاهده ای در اکوسیستم، تفریح سیست جمع آوری شده از دریاچه در آکواریوم با ایجاد شرایط لازم مانند نور، هوادهی و تغذیه مناسب انجام گردید که منتج به تعیین درصد تفریخ، چرخه زندگی و تعیین مراحل لاروی و بطور کلی بیولوژی موجود گردید. در بخش بیولوژی ضمن بررسی و تحقیق روی ریخت شناسی، چرخه زندگی و مواردی مانند گردش خون، تنفس و تغذیه آن مطالعه گردید. متوسط زیست توده آرتمیا در این دریاچه 2.528 گرم در متر مکعب در سال بدست آمد.

به منظور بررسی تغییرات تنوع گونه ای فیتوپلانکتونها طی ماههای مختلف سال، نمونه برداری بصورت ماهانه در دو ایستگاه لاوان و دو برکه از مهرماه سال 1375 تا شهریورماه 1376 صورت گرفت. طی این مطالعه 65 گونه فیتوپلانکتونی متعلق به 35 جنس متعلق به 3 گروه دیاتومه ها، دینوفلاژله ها و جلبکهای سبز - آبی تشخیص داده شده اند که دیاتومه ها با 44 گونه متعلق به 25 جنس (67 درصد)، دینوفلاژله ها با 18 گونه متعلق به 7 جنس (26 درصد) و جلبکهای سبز- آبی با 3 جنس (7 درصد) ترکیب گونه ای را تشکیل داده اند. از بین دیاتومه ها جنس های Rhizosolenia sp. و Chaetoceros sp. هر کدام بترتیب با 12 و 6 گونه و جنس Ceratium sp. از دینوفلاژله ها با 11 گونه بیشترین تنوع گونه ای فیتوپلانکتونی را طی این مطالعه بخود اختصاص داده اند. بطور نسبی بیشترین تنوع گونه ای دیاتومه ها و دینوفلاژله ها در ماههای نسبتا خنک سال با شوری پایین و جلبکهای سبز - آبی در ماههای گرم سال مشاهده گردیده اند. اگر چه تنوع گونه ای فیتوپلانکتونها در ماههای نسبتا خنک سال بیشتر از ماههای گرم سال بوده ولی به صورت چشمگیر و برجسته در تمام گروهها، مخصوصا دینوفلاژله ها دیده نشده ولیکن در مورد جلبکهای سبز - آبی اندکی مشهودتر بوده است.

این تحقیق به منظور بررسی تراکم و پراکندگی اجتماعات ده پایان پلانکتونیک (گروه Natatia) در خور موسی از آذرماه 1376 لغایت تیرماه 1377 انجام پذیرفت. در این بررسی نمونه های شناسایی شده در دو زیر راسته کاریدا (Caridea) و پنائیدا (Penaeidae)  قرار داشتند. از زیرراسته پنائیدا، دو خانواده و پنج جنس و از زیرراسته کاریدا، شش خانواده و شش جنس مورد شناسایی قرار گرفتند. در این تحقیق مشخص گردید که از زیرراسته پنائیدا، جنس Acetes از خانواده سرجستیده (Sergestidae) با 32.43 درصد و از زیر راسته کاریدا جنس آلفئوس (Alpheus) از خانواده آلفئیده (Alpheidar) با 36.88 درصد بیشترین فراوانی را بخود اختصاص داده اند. از مجموعه مطالعات فوق مشخص گردید که گروه ناتانتیا دارای تخم ریزی در دی ماه و بهمن ماه (فصل سرد نبوده و یک بار چرخه تولیدمثلی در فصل بهار برای جنس های معرفی شده دیده شد.

اثرات بیهوش کنندگی اسانس گل میخک (Eugenia caryophyllata) در بچه ماهیان کپور معمولی  (Cyprinus carpio)با میانگین وزنی 12.91 گرم و انحراف معیار 2.29 بررسی و برای تعیین تاثیر برخی عوامل کیفی آب شامل درجه حرارت و pH در قدرت ایجاد بیهوشی و بازگشت از آن، از غلظتهای مختلف اسانس استفاده گردید. در کلیه آزمایشها چهار متغیر شامل: زمان از دست دادن تعادل، زمان ایجاد بیهوشی، زمان ایجاد بازگشت تعادل و زمان بازگشت واکنش به محرک خارجی اندازه گیری و ثبت شد. نتایج نشان داد که اسانس میخک در تمامی آزمایشها، بیهوشی مورد نظر را در زمانی کمتر از سه دقیقه ایجاد می کند، ولی زمانهای بازگشت تعادل و بازگشت واکنش به محرک خارجی در بیشتر موارد طولانی تر از پنج دقیقه بود. بهترین عملکرد اسانس گل میخک در غلظت 100ppm و در دمای 25 درجه سانتیگراد و پی اچ های 7 و 8 و نیز دمای 30 درجه سانتیگراد و پی اچ 9 آب مشاهده گردید. در این تحقیق اسانس گل میخک به عنوان یک بیهوش کننده مناسب برای بچه ماهی کپور معمولی مورد تایید قرار گرفت و در هیچ مرحله ای تلفات مشاهده نشد.

انتظار می رود رشد جمعیت، شهرنشینی و توسعه زیرساخت ها، شاخصهای عرضه و تقاضای محصولات شیلاتی را در ایران تغییر دهد. از آنجا که امکان افزایش عرضه محصولات آبزیان خوراکی از دریاها تقریبا منتفی می باشد، افزایش تقاضا برای آبزیان می باید از طریق آبزی پروری تامین گردد. توسعه آبزی پروری همچنین نقش مهمی در افزایش اشتغال، ارزآوری و توسعه روستایی ایفا می کند. هر چند ممکن است ظرفیتهای فیزیکی توسعه آبزی پروری در ایران روشن باشد، ضروری است چگونگی سودآوری تولید کننده ها و تقاضای بازار مورد بررسی قرار گیرد. تحقیقات اقتصاد آبزی پروری نقش مهمی را در توسعه آبزی پروری دارد، ولی متاسفانه خلا این تحقیقات در ایران به وضوح مشهود است. بطور کلی این تحقیقات را به چهار گروه می توان تقسیم کرد:1) اقتصاد تولید2) مطالعات بازار3) ارزیابی پروژه4) سیاستهای توسعه آبزی پروریمشکلات عمده تحقیقات اقتصاد آبزی پروری در ایران عبارتند از: اطلاعات اقتصادی ناکافی، خلا همکاری بین کارشناسان مختلف و تنوع سیستمهای پرورش. در این مقاله جنبه های اصلی اقتصاد آبزی پروری با تاکید بر نتایج بدست آمده از مطالعات اقتصاد توسعه پرورش کپور ماهیان در ایران بیان خواهد شد.

در این تحقیق به منظور ارزیابی ذخایر تاس ماهی ایرانی یا قره برون (Acipenser persicus) در آبهای ساحلی ایران در دریای خزر نوسانات صید، صید به ازای واحد تلاش و پارامترهای مختلف جمعیتی از قبیل طول، وزن و سن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.اگرچه در حال حاضر ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر فوق العاده کاهش یافته است، ولی ذخایر و صید قره برون تحولات مثبتی در سواحل ایران نشان می دهد. صید در واحد تلاش این ماهی در ده سال گذشته بین 2.249 تا 2.971 کیلوگرم نوسان نشان می دهد. در دهساله گذشته میانگین های طول، وزن و سن تاس ماهی ایرانی کاهش داشت و ساختار سنی آن تغییر یافته است. داده ها نشان می دهد که جمعیت جوان قره برون دریا در حال افزایش است و صید قره برون در سالهای آتی افزایش خواهد یافت.

مایوفونا گروه بزرگی از موجودات 100 تا 1000 میکرونی بستر اقیانوسها و دریاها را تشکیل می دهند که نقش بسیار مهمی در شبکه های غذایی بین میکروارگانیزمها و ماکروفونا ایفا می کنند. 82 درصد از آنها در 3 سانتیمتر سطح بستر حضور دارند.این بررسی در نیمه دوم سال 1370 در اعماق 10،20،50 و 100 متر در 30 خط عمود بر ساحل دریای خزر منطقه گیلان انجام گرفت. نمونه برداری از بستر دریا با استفاده از گراب با سطح پوشش 0.1 مترمربع انجام گرفت. سپس بوسیله استوانه ای به قطر و ارتفاع 3 سانتیمتر نمونه برداری از رسوبات انجام شد. همچنین نمونه برداری از رسوب جهت تعیین مواد آلی و دانه بندی انجام گرفت. جداسازی و شناسایی مایوفونا در آزمایشگاه انجام گرفت.نتایج نشان داد که Ostracoda, Nematoda, Bivalvia و Copepoda گروههای غالب از 12 گروه نوری را تشکیل می دهند که از میان آنها Bivalvia و Foraminifera بیشترین فراوانی را داشتند. نتایج چون کرکسال والیس نشان داد که در هر یک از اعماق چهارگانه، فراوانی موجودات نیز با یکدیگر تفاوت معنی دار داشته است. عمق 20 متر از بیشترین تعداد مایوفون برخوردار بوده است و با افزایش عمق در 5 و 100 متر از فراوانی آنها کاسته می شود.میانگین تراکم مایوفونا از 498 ± 825 عدد در10 سانتیمتر مربع در عمق 100 متر تا حداکثر میانگین 37248 ±29315 عدد در 10 سانتیمتر مربع در عمق 20 متر متغیر بوده در حالیکه تراکم از حداقل 80 تا حداکثر 133382 عدد در 10 سانتیمتر مربع متغیر بوده است.خصوصیات بستر نشان داد که میانگین مواد آلی در عمق 50 متر بیشترین و در عمق 10 متر کمترین مقدار را دارا بوده است. همچنین وضعیت دانه بندی بستر در 4 عمق نشان داد که اعماق چهارگانه از وضعیت تقریبا مشابهی برخوردار بوده و سیلت بخش اعظم دانه بندی را تشکیل می دهد.از همپوشانی نقشه فراوانی موجودات و نقشه های مواد آلی مشخص گردید که بیشترین فراوانی مایوفونا مواد آلی با مقادیر متوسط 4 تا 8 درصد دیده می شود. همچنین یک رابطه منفی بین مقادیر سیلت و فرا مایوفونا وجود داشته است.

این بررسی روی ماهیان بومی و اقتصادی دریاچه سد مخزنی مهاباد صورت گرفت. در طول سال 1377 تا 1378، 144 عدد از 13 گونه ماهیان دریاچه شامل: سیاه ماهی، کپور معمولی، ماهی عروس، کپور نقره ای، مروارید ماهی ارومیه، کپور علفخوار، شاه کولی ارومیه، کپور سرگنده، سس ماهی کورا، ماهی سیم، ماهی حوض، ماهی لوچ و اسبله طی چهار مرحله نمونه برداری، صید و بصورت زنده به آزمایشگاه منتقل شدند و قسمتهای مختلف پوست باله ها و آبششها از نظر ضایعات ظاهری و آلودگی به انگلهای سخت پوست با استفاده از میکروسکوپ و لوپ مورد معاینه قرار گرفتند و برای نگهداری و شناسایی دقیقتر نمونه های یافت شده، از مواد تثبیت کننده به روشهای متداول استفاده گردید. در نتیجه تحقیقات بعمل آمده مشخص شد که 72/34 درصد از ماهیان مورد مطالعه بنحوی به سخت پوستان انگلی آلودگی داشتند. گونه های شناسایی شده در این بررسی به ترتیب فراوانی عبارت بودند از: Linnaeus, 1758 Lernaea cyprinacea, Ergasilus peregrinus Heller, 1865 و Tracheliastes polycolpus Nordmann, 1832. گونه L. cyprinacea از نظر بیماریزایی گونه خطرناکی است و گونه های T. polycolpus وE. peregrinus بترتیب از اهمیت کمتری برخوردار هستند. سیاه ماهی و ماهی عروس آلودگی به سه گونه را نشان دادند در صورتیکه کپور نقره ای، شاه کولی ارومیه، کپور سرگنده، ماهی سیم، ماهی حوض و ماهی لوچ عاری از آلودگی به این انگلها بودند. آلودگی به انگلهای فوق در تابستان بیشترین (23 درصد) و در زمستان کمترین (10 درصد) حد را داشته و از طرفی بیشترین فراوانی آلودگی به ارگازیلوس (58/14 درصد) و کمترین آن به تراکلیاستس (55/5 درصد) تعلق داشت. آلودگی ماهیان دریاچه به E.   peregrinus برای نخستین بار از ایران گزارش می گردد.