Quran and Hadith Studies
Year:2008 | Volume: | Issue: |Papers Count:7

دستاوردهای زبانشناسی معاصر، تفسیر ادبی قرآن کریم را وارد مرحله جدیدی کرده است. نظریه «سیستمی - نقشی هلیدی» در حال حاضر مورد توجه بسیاری از زبانشناسان است. هدف این نوشتار، آشنا ساختن مفسران و قرآن پژوهان با روش های جدید زبانشناسی در حوزه فهم متون دینی است. نگارنده بر اساس این نظریه و با روشی زبانشناختی، سوره عصر را تفسیر کرده و نکات جدیدی را درباره معناشناسی این سوره ارایه داده است. از جمله: ارتباط عاشقانه انسان با خداوند و دیگر انسان ها، بازتاب جهان گوینده، شنونده و خواننده؛ تقدیم و تاخیر حساب شده واژه ها؛ فراز و فرود آهنگ کلمات؛ پیوند اسرار آمیز اطلاع کهنه و نو؛ استفاده از انواع گونه های انسجام و ارتباط سلسله وار مفاهیم و معانی.

جستجو در منابع کهن روایی اهل سنت نشان می دهد که بخشی از آن ها با عنوان «کتاب الفضایل» به ذکر فضایل و مناقب افراد و گروه ها اشاره دارند. در نظر گرفتن فصلی جداگانه با این عنوان، در کنار دیگر ابواب و فصول حدیثی، از اهمیت این موضوع و اهتمام صاحبان جوامع حدیثی اهل سنت به گردآوری این دسته روایات، پرده برمی دارد. این گونه روایات را پس از گردآوری و بررسی می توان در هفت دسته (عرصه) جای داد: «فضایل برخاسته از رابطه فرد با پیامبر (ص)»، «دینی»، «قومی، قبیله ای و گروهی»، «نظامی ـ امنیتی»، «علمی»، «اخلاقی» و «روایات اختصاصی اهل بیت (ع)». روایات مناقب و فضایل افراد یا گروه ها با اثرپذیری از شرایط مختلف زمانی، مکانی و ...، از حد دلالت، ارزش و اعتبار متفاوتی برخوردار است که به هنگام استناد باید مورد توجه و دقت نظر قرار گیرد. فضایل و مناقب، یکی از حوزه های حدیثی است که از راه یافتن جعل و وضع در امان نبوده است، از این رو هنگام بهره گیری از این روایات و استناد به آن ها دقت نظر و احتیاط، ضروری به نظر می رسد.

نگاهی گذرا به قرآن کریم به نیکی روشن می سازد که برخی از آیاتش در نقد جامعه جاهلی همزمان با آن نازل شده است؛ نقدی که از کاستی ها و عیوب نقد انسانی پاک است. در قرآن کریم انواع متعددی از نقد - چون نقد اجتماعی، ادبی، تاریخی و روان شناسانه - دیده می شود و این به ما امکان می دهد که قرآن را اولین کتاب مسلمانان بنامیم. گرچه اسامی بسیاری از انواع نقدهای یاد شده، جدید و نو ظهوراند به راستی ریشه بیشتر آن ها در قرآن وجود دارد. جستار پیش رو نگاهی کوتاه است بر مهمترین ویژگی های نقد اجتماعی در قرآن و تفاوت های آن با نقد از نوع انسانی و نیز بیان شیوه های مختلف قرآن در بررسی رفتار های جامعه جاهلی و اسلامی آن زمان. از این رهگذر به بررسی موضوع کرم و بخشش نزد عرب جاهلی می پردازد و به این نتیجه می رسد که ظاهرا صفت بخشندگی آن ها به آن اندازه که زبان زد گشته نیست و در نسبت دادن آن به اعراب پیش از اسلام تا حد زیادی غلو شده است. دلایل نگارندگان بر این مدعا نوشته های برخی مورخان، نهج البلاغه، اندیشه و رفتار گروه صعالیک و از همه مهم تر استناد به آیات قرآن کریم است. به این معنا که بر خلاف شعر جاهلی که معمولا اعراب را بسیار بخشنده معرفی می کند، تاکید قرآن بر لزوم انفاق، به شیوه موازنه معکوس نوعی تناقض را برای خواننده معاصر آشکار می کند.

در قرآن کریم آیات فراوانی با الفاظ مشابه وجود دارد که این پرسش را در ذهن خواننده ایجاد می کند؛ آیا در قرآن کریم تکرار وجود دارد؟ آیا این تکرار به بلاغت و فصاحت قرآن آسیب نمی رساند؟ پاسخ به این پرسش ها سبب پیدایش دانشی به نام آیات متشابه لفظی گردیده است.در این نوشتار کوشیده شده است از این دانش تعریف روشنی داده شود و این آیات در تقسیم بندی جدید بررسی گردد. در آغاز وجوه اختلاف در آیات متشابه لفظی تبیین می شود. سپس راهکارهای قرآن پژوهان در توجیه این تفاوت ها را که خود از جهت نوع پاسخ به چند دسته کلی قابل تقسیم است - یادآور خواهد شد.در این نوشتار دیدگاه های سه تن از نویسندگانی که درباره این دانش کتابی سامان داده اند، ذیل آیات بیان می شود.

ابن بطائنی، علی بن ابی حمزه، از راویان فاسدالمذهب است؛ اما با این تفاوت که او دو دوره متمایز را در حیاتش پشت سر گذاشته است. مدتی بر طریق حق بوده و در آن دوران از راوایان امام صادق و کاظم (علیهما السلام) به شمار می رفته است؛ ولی در اواخر عمرش به کژراهه می رود و امامت امام رضا (علیه السلام) را منکر می شود. او روایات زیادی را در دوره استقامت خود از آن دو امام همام نقل کرده که از طریق گزارش صاحبان اصول روایی، مشایخ ثقات و اصحاب اجماع به جوامع روایی ما راه یافته است. به سبب مذمت هایی که از او در کتب تراجم شده است، فقیهان و عالمان ما موضع گیری متفاوتی در برخورد با روایات او داشته اند. منشا اختلاف آنان نیز به این بر می گردد که برخی زمان ادای روایات را دوره استقامت او می دانند و برخی دیگر دوره انحراف او. و این یک نوع دوگانگی در پذیرش یا عدم پذیرش روایات او ایجاد کرده است. اما بنا به قراینی، به نظر می رسد بیشتر روایت او مربوط به دوره استقامتش بوده است، از این رو می توان به روایات او، در صورت احراز شرایطی، اعتماد کرد و آن ها را ملاک عمل قرار داد. همان طور که عمل مشهور فقیهان و عالمان نیز همین بوده است.

یکی ازاصول چهارگانه رجالی شیعه الفهرست اثر ابوجعفرمحمد بن حسن بن علی بن حسن طوسی معروف به شیخ الطایفه است.این کتاب چنان که از نام آن پیداست نوشته شد تا بیانگر اسامی آثار و تالیفات شیعه باشد؛ اما از آن جا که در جنب اطلاعات کتاب شناسی، فواید رجالی گوناگونی در آن دیده می شود، از سوی دانشمندان مسلمان به عنوان یکی از چهار کتاب اصلی رجال شناخته گردیده است.اما در این مقاله به کتاب «الفهرست» شیخ صرفا به عنوان فهرست اصول و مصنفات نگریسته و سعی کرده ایم روش شیخ طوسی را در بیان اطلاعات عمومی پیرامون نویسندگان و مولفات آنان و چگونگی ارایه آن به دست آوریم.

روایت «من کذب علی متعمدا» از احادیث متواتری است که فریقین آن را به نقل از پیامبر (ص) در مجامع روایی خود ذکر کرده اند؛ اما هنوز درباره اعتبار سند، سلامت متن و جنبه های دلالی آن، زمزمه هایی به گوش می رسد. برخی از مستشرقان اصل این حدیث را مجعول و اندکی از حدیث پژوهان معاصر قسمتی از متن آن را مدرج تلقی کرده اند.این مقاله، با طرح پرسش هایی پیرامون حدیث یاد شده به جنبه های صدور و دلالت آن پرداخته است.