خردنامه صدرا
سال:1388 | دوره:- | شماره:55 |تعداد مقالات:7

مقصود از فلسفه شهودی در این مقاله، نظامی هستی شناختی بر پایه روش عقلی – استدلالی است که یافته های شهودی در تعین بخشی به آن نقشی قابل توجه دارد، یعنی مابعدالطبیعه ای که در عین پایبندی به برهان عقلی در تصدیق و تکذیب گزاره های خود، از یافته های شهودی در شکل دهی به آموزه های خود بهره مند می شود.در برابر کسانی که فلسفه شهودی را ترکیبی متناقض و در نتیجه امری ناممکن می شمارند، کوشیده ایم با برشماری انحا گوناگون بهره مندی فیلسوف از یافته های شهودی خود یا دیگران (از قبیل: تعیین سمت و سوی پژوهش، گشودن افق های جدید، طرح مسایل جدید، کمک در ظهور فرضیه فلسفی، و ...) که همگی بیرون از حوزه داوری و سنجش درستی و نادرستی گزاره های فلسفی است، نشان دهیم که شهود می تواند تاثیر قابل توجهی بر یک نظام هستی شناختی بنهد، بی آنکه به تعقلی بودن آن – یعنی پایبندی روش شناختی به استدلال عقلی در مقام داوری گزاره های خود – آسیبی وارد آورد.همچنین با نشان دادن نمونه هایی از انحا یاد شده تاثیرگذاری شهود در حکمت اشراق سهروردی و به ویژه حکمت متعالیه ملاصدرا، این دو نظام فلسفی نمونه های تحقق یافته ای از فلسفه شهودی به شمار آمده اند. در طی مقاله، وجوه برتری فلسفه شهودی بر فلسفه بحثی صرف، که بی بهره از یافته های شهودی است، نیز معلوم می گردد.

یکی از مهمترین قاعده های کلامی قاعده وجوب رعایت اصلح بر خدای متعال است. این قاعده رابطه تنگاتنگی با قاعده لطف دارد. تصویر کلامی از رعایت اصلح بیشتر ناظر به بندگان و عباد و در امور دینی آنهاست. براهین آن نیز مبتنی بر حسن و قبح ذاتی و عقلی است. اشاعره و حکما هر یک از موضعی متفاوت این نظریه را مورد انتقاد قرار داده اند. اشاعره حسن و قبح را ملاک فعل الهی ندانسته و حکما ضمن قبول حسن و قبح ذاتی افعال، آن را درباره افعال الهی جاری دانسته اند. نقد دیگر حکما ناظر به تصویرسازی قاعده اصلح است که نگاه جامع به آفرینش ندارد. در این مقاله نخست به تصویر قاعده اصلح و براهین آن و سپس به نقد و بررسی آن خواهیم پرداخت.

تعریف ارسطو از خیال سرآغاز مفهوم سازی های فیلسوفان از آن است. فارابی، ابن سینا و سهروردی آن را بسط فراوان داده اند. فارابی خیال را با سه نوع کارایی: حفظ تصاویر محسوسات، تصرف در آنها و محاکات محسوسات و معقولات توسط آنها تعریف می کند. ابن سینا آنچه را فارابی خیال و متخیله می نامید در چهار قوه متمایز با اسامی خیال، متخیله، واهمه و حافظه مفهوم سازی می کند. سهروردی ادارک خیالی را نوعی علم حضوری اشراقی می داند و آن را بر اساس مشاهده مثل معلقه تبیین می کند. کامل ترین نظریه خیال برای مفهوم سازی خلاقیت، نظریه فارابی است که چهار مرتبه متمایز خلاقیت خیال بر اساس آن قابل تعریف است، البته این مراتب در خیال هم تحقق دارد و تفاوت آن با خیال مشایی صرفا در نحوه تبیین است.

مساله احسن بودن نظام هستی، همواره برای بسیاری از متفکران، به ویژه فیلسوفان و متکلمان اسلامی مورد توجه بوده است؛ و بحثهای دامنه داری از دیر زمان بین دو طیف از اندیشمندان، به عنوان منکران و موافقان رخ داده است. این مساله اکنون نیز با توجه به رشد فکری و علمی بشر درباره نظام پیچیده و دقیق جهان هستی مورد توجه است. بحث نظام احسن از طرفی به علم و حکمت و غایتمندی افعال الهی بستگی دارد و از طرف دیگر می تواند پاسخی برای شبهات مربوط به نقایص و شروری که در جهان هستی مشاهده می کنیم، باشد. لذا کنکاش در این زمینه می تواند در رشد و اعتلای معرفت دینی و نگاه عقلانی به دین نقش اساسی داشته باشد. از سوی دیگر، ضرورت اعتقاد به کمال و علم و قدرت الهی ایجاب می کند که شبهات گوناگونی که درباره شرور و وجود نقصها و کاستی های نظام آفرینش مطرح می شود را مدافعان خردورز و دین باور با دفاع عقلی و فلسفی پاسخ گویند و نظام احسن و حکیمانه نظام خلقت، و عادلانه بودن نظام تکوین و تشریع را با براهین عقلی مورد تبیین و اثبات قرار دهند.این نوشتار با بررسی مفهوم «نظام احسن» ضرورت و زمینه طرح این بحث در فلسفه را مورد توجه قرار داده و به تبیین دیدگاه ملاصدرا و بررسی دلایل مدافعان این نظریه و منکران آن پرداخته است، بدین دلیل که این موضوع هم از جنبه کلامی و دینی اهمیت دارد و هم به عنوان یک بحث کاملا فلسفی می تواند در تحکیم مبانی نظری الهیات و کلام اسلامی کاربرد داشته باشد و در مباحث مهم کلامی نظیر بحث شرور، و بحث غایتمندی افعال الهی، برهان نظم و جهان شناختی، بحث علم و قدرت و حکمت حق تعالی مورد توجه قرار گیرد. با این رویکرد، این نوشتار به تبیین این مساله و طرح و مبانی فلسفی آن پرداخته و قریب به ده دلیل را صورت بندی و ارایه نموده است و در پایان نیز به نقد و بررسی برخی شبهات نظام احسن پرداخته است.

در نظام وحدت شخصی وجود، برخی جنبه های به ظاهر حلولی به خدا نسبت داده می شود که عبارتند از: اتصاف به صفات محدثات و ممکنات، عینیت حق با اشیا، خدا به عنوان مجموع عالم، تلقی عالم به عنوان نعت، جهت، حیثیت و شان برای حق که موهم نسبتی حلولی میان ممکنات و ذات حق – از قبیل حلول عرض برای محل – است. در این مقاله، اشکالات مبتنی بر ایهام حلول در نظام وحدت شخصی وجود از زبان ملاصدرا مطرح می شود و سعی بر آن است تا بر پایه برخی آرا و مبانی فکری ملاصدرا در باب وحدت شخصی وجود، برای اشکالات مذکور پاسخ هایی ارایه شود. این پاسخ های مبنایی عبارتند از: تمایز میان وجود لابشرط مقسمی و وجود لابشرط قسمی (وجود منبسط) و اسناد جنبه های حلولی به وجود منبسط و ماهیات امکانی به عنوان خاستگاه جنبه های حلولی که بر پایه آن وجود منبسط نیز به سبب ارتباطش با وجود مقید، بالعرض دارای جنبه های تشبیهی می گردد. همچنین عدم سرایت احکام ممکنات، از جمله تقابل قرب و بعد به واجب، یکی دیگر از پاسخهای مبنایی است که بر اساس آن تقابل قرب و بعد و نیز تلازم قرب و حلول و تلازم بعد و تباین در باب حق تعالی نفی می شود بگونه ای که نزدیکی او، به نحو حلولی و دوری او بنحو تباین نیست. افزون بر آن، تعالی غیرمجامع، تعالی مجامع سنخی، تعالی مجامع شخصی (یا تعالی شانی) و تعالی معرفتی به عنوان صور تعالی معرفی می شوند که بر اساس آن به تبیین نحوه تعالی خدا نسبت به ممکنات در فلسفه مبتنی بر وحدت شخصی وجود صدرایی پرداخته می شود.

مقاله حاضر در جستجوی آنست که با معناشناسی عقل و مراتب مختلف آن، و به تبع آن عقلیات و سمعیات و تفاوت معنایی آن با منقولات، تبیین درستی از رابطه بین عقلیات و سمعیات ارایه نماید. اگرچه تاکنون بسیاری از اندیشمندان درباره رابطه بین این دو سخن گفته اند و به ظاهر ناسازگاری و تعارض میان عقلیات و نقلیات را اثبات نموده اند، اما از آنجا که این سخنان بدون توجه به تفاوت معنایی دو واژه منقولات و سمعیات بوده است، شاید کمتر حق مطلب در این مورد ادا شده باشد. آنچه در این مقاله تبیین می شود این است که در نتیجه استماع حضوری از الگوی معصوم دین (نه تنها نقل قول غایبانه از ایشان) و بهره مند شدن از تعالیم او، فضای عقل به نور الهی منور گشته و در این فضای نورانی حقیقت کلام الهی و منقولات ادراک می شود.به عبارت دیگر، می توان گفت سمعیات لطفی هستند برای فعلیت مراتب بالاتر عقل تا رسیدن به مرحله شهود (و حتی مشاهده) و رشد ادراکات عقلی که رسیدن به مراتب بالاتر عقل نیز خود عامل اصلی برای ادراک منقولات (قرآن و احادیث و روایات) و ادراک بالاتری از سمعیات است. اهمیت این مطلب هنگامی روشن می شود که معانی قرآن و احادیث و روایات و سمعیات را تنها معانی ظاهری ندانسته و ادراک معانی باطنی این متون و کلام را نیز به عنوان بزرگترین نعمت باطنی خداوند متعال، به حکم نتیجه گیری از دو آیه کریمه قرآن: «و اسبغ علیکم نعمه ظاهره و باطنه» و «ثم لستسئلن یومئذ عن النعیم»، واجب و ضروری بدانیم.

صدرالمتالهین معروف به ملاصدرا (979-1050ه.ق.) و پارمنیدس (510-340 ق.م.) دو چهره فلسفی بسیار مهم هستند که با نوآوری در مهمترین مسایل فلسفی، تاثیر فراوانی در تفکر فلسفی داشته اند، با آنکه یکی متعلق به آغاز تفکر فلسفی یونان باستان است و دیگری برخاسته از دوره ای با تفکر دیگری که در اوج خود قرار دارد و درباره «هستی» نظریه هایی گاه نزدیک به هم و گاه متفاوت دارند. در این مقاله ابتدا دیدگاه، جهان بینی و روش دو فیلسوف درباره «هستی» بررسی می شود، سپس نشان داده می شود که هستی برای آنها چیست و چگونه گاهی به هم نزدیک و گاه از یکدیگر دور می شوند. آن دو به هم نزدیک می شوند اولا در اینکه هر دو «هستی» را حقیقی دانسته اند و اساس پدیده ها را بر «وجود» بنا نهاده اند و هر چه جز آن را غیراصیل شمرده اند؛ دوم اینکه اثبات اصالت آن را با استدلال منطقی ممکن می دانند و سوم اینکه با آنکه تحلیل های آنها متفاوت است، اما شناخت در تفکر آنها بنیادی هستی گرایانه دارد و برای آنها میان اندیشه و هستی توافق است: اندیشه هستی را در می یابد و هستی امری انتزاعی و ذهنی نیست. از یکدیگر دور می شوند هنگامی که نوع «هستی» و نحوه اصالت و تحقق آن را بیان می کنند، زیرا هر یک هدف خاصی را دنبال می کند.