نشریه بین المللی مهندسی صنایع و مدیریت تولید (فارسی)(نشریه بین المللی علوم مهندسی)
سال:1384 | دوره:16 | شماره:1 (ویژه نامه معماری و شهرسازی) |تعداد مقالات:12

همانطور که برای زبان و ادبیات نمی توان ابداع کننده ای در نظر گرفت، برای شهرها و معماری بومی نیز نمی توان خالقی جستجو نمود. زیرا شهرها و بناها بوسیله مردم و نیروی مولد جامعه در طول زمان ساخته شده اند. این امکان ها نه به عنوان اثر هنری یا نمونه برتریت فکر بشری، بلکه به عنوان فرآیند زندگی و فعالیت نامحدود و پویا در نظر گرفته می شوند که هر نسلی معنای تازه ای به آنها می افزاید و با تعاملش آن را غنی تر می سازد. از طرف دیگر یاد آور می شود که نقطه ثقل ارتباط بین طراحی جامعه و سلامت و پویایی هویت اجتماعی آن سنت است. طراحی، جلوه ای از وضعیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. پر واضح است که هیچ شهر یا ساختمانی به خودی خود ساخته نشده یا توسعه نیافته است. خواست، نیاز و اراده انسان موجد گونه های مختلف فضاهای شهری و معماری است. این نیاز از طریق فرآیند طراحی و برنامه ریزی در بستر توسعه ای درون زا، بکارگیری اصل مشارکت و ادراک دانش ضمنی طراحان بهتر می تواند برآورده شود.مقاله حاضر درصدد است تا روش های مختلفی که باعث درک بیشتر از محیط می شود را بررسی کرده و از این طریق تحلیلی از مشکلاتی که ما را احاطه کرده فراهم آورد. پس از آن تلاش خواهد شد تا عناصر پایه را برای تحقق انسانی شدن محیط کالبدی پیشنهاد نموده و تاکید نماید که موضوع مهم برای طراحان و برنامه ریزان ملاحظه تمام جوانب زندگی مردمی است که برای آنها طراحی می کنند و چگونگی ادامه کار تخصصی آنها به عمق دانش و فهمشان از فرآیند زندگی مرتبط خواهد شد.

بطور کلی شاخص تراکم ساختمانی به عنوان ابزار کنترل تراکم جمعیتی مطرح و به کار گرفته می شود. به منظور کنترل ساختمانی و تامین نیاز مسکن بر سیاست کوچک سازی تاکید می شود. این در حالی است که این سیاست موجب افزایش تعداد واحد مسکونی در تراکم ساختمانی ثابت گردیده و در نتیجه مستقیما موجب افزایش تراکم جمعیتی می شود. هدف از این نوشتار بررسی ارتباط دو مبحث کنترل تراکم ساختمانی و سیاست کوچک سازی و تاثیر آنها بر تراکم جمعیتی و نیازهای خدماتی است.بایستی توجه داشت که رابطه تراکم ساختمانی با تراکم جمعیتی و سطوح خدماتی مورد نیاز با واسطه تعداد واحد مسکونی مجاز برقرار می شود. افزایش تراکم ساختمانی لزوما بمعنی افزایش تراکم جمعیتی نیست. افزایش تراکم ساختمانی همزمان با کنترل تعداد واحد مسکونی مجاز در واحد سطح، امکان احداث واحدهای بزرگتر و فراهم نمودن سطوح خدماتی وسیعتر به شکل نیمه خصوصی را فراهم می کند.احداث واحدهای مسکونی بزرگتر و همچنین فراهم نمودن امکانات کالبدی نیمه خصوصی بخشی از بار فشار بر خدمات عمومی شهر خواهد کاست. در مقابل کوچک سازی در تراکم مشابه ساختمانی افزایش تعداد واحد مسکونی و افزایش بار خدماتی را بدنبال دارد. از اینرو لازم است در کنار شاخص تراکم ساختمانی از شاخص تعداد واحد مسکونی جهت کنترل تراکم جمعیتی و برنامه ریزی مناسب خدمات رسانی شهری بهره جست.

اسکانهای غیر رسمی (Informal Settments) امروزه به عنوان یکی از مسایل پر دغدغه مدیران شهری در جهان، و بویژه در کشورهای در حال توسعه و عقب مانده بشمار میرود. بر طبق آمار سازمان ملل متحد (Habital, 2002) از هر 5 نفر ساکن مناطق شهری کشورها ی در حال توسعه، یک نفر در چنین مناطقی زندگی می کنند. در ایران نیز بدلایل مختلف در چند دهه اخیر این گرایش سیر صعودی داشته است به گونه ای که در کلانشهرهای کشور این موضوع به یک معضل اساسی تبدیل شده است. در شهرهای حاشیه ای و مرزی کشور نظیر بندرعباس بدلیل وجود ظرفیت های اقتصادی بالا و فقر شدید مناطق پیرامونی در استان، معضل اسکان غیر رسمی، تبدیل به یک جریان بسیار قوی موثر بر الگوی اسکان و مدیریت شهری شده است. جدای از نوع نگاه به این پدیده و تحلیل آن در چارچوب اقتصاد سیاسی، در این مقاله با تکیه بر مطالعات گسترده میدانی، فرایند تولید استراتژی مداخله جهت برخورد با این معضل (که قریب دو پنجم این شهر را به خود اختصاص داده است)، در قالب دیدگاه توانمند سازی این مناطق (Enabling Approach) مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین تلاش شده است ضمن باز شناسی رویکرد های مختلف، با توجه به الگوی شکل گیری این نواحی، چارچوب برنامه های پیشنهادی برای محلات هدف ارایه گردد.

حوزه بندی نیز یکی از ابزارهای شهرسازی است که معمولا بدون آگاهی لازم به کار برده می شود و به همین دلیل تاثیرات مثبت آن تا حدی تحت الشعاع آثار نامطلوب آن واقع شده است. در این تحقیق با توجه به اهداف و امکانات از روش مورد پژوهی استفاده شده است، موارد بررسی شامل سه شهر در شمال کشور: (لاهیجان، رامسر و رودسر) که اگر چه در یک ناحیه جغرافیایی واقع ستند از نظر نقش های شهری و نیز سبک حوزه بندی متفاوتند)، 3 شهر جدید (پردیس، هشتگرد و پولاد شهر) 4 شهرک (شهرک غرب تهران و سه شهرک در محور تهران – کرج: آزادی، فرهنگیان و چیتگر) می شود.بررسی طرحهای مورد نشان می دهد حووزه بندی در طرحهای جامع متاثر از نظریات مدرنیستی بوده است و لذا نه نگرشهای سنتی و نه دیدگاههای نوینی که برای انعطاف بخشی به این مقررات ارایه شده، تاثیری بر اعمال این ابزار شهرسازی نداشته اشت. از بین شهر های مورد بررسی، موردی که حوزه بندی ان تا حدی متاثر از اندیشه ای به غیر از اندیشه مدرن است، پولاد شهر می باشد. حوزه بندی اولیه این شهر متاثر از دیدگاه سوسیالیستی بود.تک عملکردی بودن محلات مسکونی و عدم تنوع لازم کاربریها در مراکز شهرهای جدید باعث یکنواختی و کسالت بار بودن روحیه این شهر حتی در مراکز شهری شده است و تجویز محدود اختلاط کاربری و مسکونی نیز در حل این معضل موثر نبوده است.روشی که برای انعطاف و کارآیی بخشی به مقررات حوزه بندی پیشنهاد می شود، روش استانداردهای اجرایی است. روش ارزیابی پروژه بر مبنای استانداردهای اجرایی به جای آنکه وسعت عمل را فقط به تخصیص یک کاربری خاص برای هر قطعه زمین محدود نماید در حقیقت قابلیت و ظرفیت توسعه اراضی را به طور عمومی ارزیابی می نماید و از این رو روشی منعطف است که کاربرد نتایج آن فضایی مطلوب تر را به وجود می آورد.

فضاهای باز شهری (خارج از ساختمانهای خصوصی) بستر ارتباطات و تعاملات اجتماعی شهروندان را ارتقا می دهد. فضاهای مطلوب شهری امکان حضور بیشتر شهروندان در فضا را فراهم می آورد. فضای مطلوب شهری دارای ابعاد انسانی و کالبدی مطلوب هستند. مقاله حاضر ابعاد انسانی فضا (ابعاد اجتماعی و روانشناختی) را مورد بررسی قرار داده است. ابعاد انسانی فضاهای شهری شامل: نیازهای انسانی؛ حق و حقوق شهروندان - کنترل معنا و ارتباط با فضا می باشد.با بهره گیری از الگوی سلسله مراتبی نیازهای انسانی مازلو، سلسله مراتب نیازهای انسانی در فضای شهری بررسی شده است. این نیازها شامل؛ راحتی، آسودگی، حضور غیر فعال، حضور فعال و کشف می باشد. حق و حقوق شهروندان شامل دسترسی، آزادی، فعالیت، ادعا کردن، انطباق و مالکیت نیز مورد توجه قرار گرفته و ابعاد تجلی کالبدی آنها در فضا ارایه گردیده است. در پایان استنتاج شده است که لازم در فرایند طراحی فضاهای باز شهری قبل از بررسی ابعاد کالبدی به ابعاد انسانی فضا و نحوه تعاملات شهروندان در آن پرداخته شود.

اگر چه مرمت شهری از ابعاد گسترده ای بر خوردار است و و شرط آن در گرو طرح های جامع و توسعه شهری است و ضرورت تهیه طرح تفصیلی تر برای شهر قدیمی یک امر اجتناب ناپذیر است، اما در شهر قدیمی که در بر گیرنده عناصر ارزشمند تاریخی است، در نظر داشتن هر کدام از ارزشهای ابنیه از قبیل ارزش تاریخی، هنری، عملکردی و فرهنگی واجد اهمیت می شود و برای نیل به این هدف بررسی دوره های ساختمانی و تغییرات حادث در تک دانه ها از طریق بررسی مدارک و اسناد موجود به کمک برداشت و تحلیل ساختمان ها با مشخص کردن دوره ها، شیوه های مربوطه، مقایسه تاریخ ساختمانها و بخش های مختلف آن الزامی می گردد. بنابراین مرمت در این وادی ضمن ارجح شمردن اصل نگهداری، حفاظت و باز گرداندن تصویر و شکل بنا، اصل نگهداری و حفظ شمایل شهر را نیز عهده دار می گردد. بنابراین یک بخش کوچک از مراحل مرمت شهری عبارت شده از شناسایی دانه های ارزشمند با نگاهی مرمتی و در این مقاله فقط به این بخش از مرمت شهری توجه شده و زوایای آن مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است.

چگونگی پیدایش یک کانسپت هنری از جمله سوالهای اساسی در هنر بطور عام و بالاخص در معماری می باشد. پیدایی یک اثر هنری مراجع متفاوتی دارد. مجموعه اطلاعات، نگرشها، مراجع ذهنی و یا بصری خواستگاه کانسپتهای هنری گوناگون بوده اند. پیش زمینه هایی که در طول فرآیندی تحلیلی و تکاملی سبب پیدایش یک اثر می شود. اما هر یک از این شیوه ها عمری محدود و گاها کوتاه دارند.در مقاله حاضر شیوه ای نو برای استخراج و تولید کانسپت مورد بررسی قرار می گیرد و با عنوان کلیدیابی معرفی می گردد، شیوه ای که بواسطه ماهیت دستیابی به کانسپت ماندگاری بیشتر در استفاده را در مد نظر دارد. بی شک ادعای ارایه روشی جامع و راه حلی نهایی برای تولید کانسپت معماری نه تنها بواسطه شیوه حاضر، بلکه توسط هر روش دیگری نیز دور از ذهن می باشد.قابل توجه ایت این روش نسبت به روشهای پیشین از پیچیدگی بیشتری برخوردار است. آنچه در مقوله پیچیدگی تا به امروز - پیچیدگی بعنوان اجزایی غیر قابل تفکیک و از اصل در هم تنیده - مطرح گردیده است، در شیوه کلیدیابی مورد توجه خاص قرار گرفته است و هدف ایجاد محصول فرمی – مفهومی دیر پاینده تری است.

معماری ایرانی با روشهای گوناگونی مورد مطالعه قرار گرفته است. نگرش تاریخی و بررسی های باستانشناسی اساس هر مطالعه ای درباره بناهای تاریخی است. در این مقاله مسجد جامع فهرج مورد بررسی و نقد قرار می گیرد. این مسجد برای اولین بار توسط استاد پیرنیا به جهان معماری معرفی شد. پس از آن مورد توجه محافل علمی قرار گرفت. دکتر شکوهی و یک گروه باستانشناسی ایتالیایی نیز بررسی این مسجد پرداخته اند.هر کدام از محققین یاد شده تاریخ متفاوتی را برای این مسجد مطرح کرده اند. در این مقاله هدف اصلی بررسی مقایسه ای این سه تحقیق است و اینکه بر چه مبنایی این محققین به نتایج خود دست یافته اند سعی شده است این بررسی به زبان ساده بیان گردد تا مخاطبینی چون دانشجویان که کمتر تمایل به مطالعات تاریخ معماری ایران دارند بتوانند از آن بهره ببرند.در نتیجه گیری، با تاکید بر منابع مختلف و نشان دادن اهمیت فهرج برای مسلمین نظریه تاریخ قرن نخست هجری برای این مسجد ارایه شده است.

ویژگی عمده معماری زیارتی ایران از خصوصیت روایتگری آن سرچشمه می گیرد. این معماری متضمن سیستم وسیعی از سمبولهاست که در ترکیب های مختلف، نقش اصلی را بعهده دارند. صحن، فضایی است که در آن این نشانه ها با یکدیگر به گفتگو نشسته اند وزائر گاه بصورت رمزی و گاه بصورت آشکار با روایاتی که مضمون آن فداکاری و ایثار در راه خیر و صلاح انسان است آشنا می شود. این فضا دارای کانونی داخلی و همچنین دارای کرانه ای خارجی است که بر بخش وسیعی از فضا و محیط اطراف تسلط و غلبه دارد.معماری زیارتی ایران تا امروز دارای سیر تحول تاریخی منظمی است که از خلال آن میتوان به ظرافتهای اعتقادی و فرهنگی مردمان این سرزمین قبل و بعد از اسلام پی برد، ولی مقاله روی تحولات این معماری در دوران پس از اسلام تکیه دارد.این سیر، ریشه در تحولات تاریخ شیعی داشته و از سوی دیگر انتظام شکلی آن مدیون سیر تحول الگوهای رایج معماری در دوره های مختلف است. تغییرات الگویی معماری سنتی در گذشته، تدریجی و بطئی بوده ولی امروز بزعم برخی از طراحان این الگوها تقریبا منسوخ و ساختارهای جدیدی جایگزین آنها شده اند. مقاله سعی دارد پلی منطقی و سازگار بر روی این شکاف تاریخی بر پا نماید.بزرگترین و مهمترین نشانه مجموعه زیارتی، بقعه اصلی است که نمادی از بقاع بهشت است.الگوی بهشت در ادبیات مذهبی دوران اسلامی اثر عمیقی در اغلب هنرها مانند شعر - مینیاتور - شهر سازی – معماری و ... بجای گذارده است. معماری زیارتی بر اساس این الگو سازمان یافته و توسعه پیدا کرده است.در مقابل ویژگی روایتگری این معماری، مساجد ایران را میتوان با ویژگی تعقلی و تدبری ممتاز کرد. باین ترتیب این دو مفهوم بنیانی، دو گرایش فضایی خاص را در معماری ایران بعد از اسلام بوجود می آورده اند. فضای معماری زیارتی ایران در درون و بیرون غالبا فضایی متحدالمرکز است.فضای مساجد فضایی محوری با جهتی شاخص بسوی قبله می باشد. این جهت گیری فضایی اثرات تعیین کننده ای در دو گرایش معماری یاد شده باقی گذارده است.تزیینات از نظر کمی و کیفی در این دو نوع تجربه فضایی نقشهای متفاوتی دارند. یکی پر انرژی - فعال - متنوع - سمبلیک - رمز گونه - روایتگر - صیقلی و غیر مادی و ... که مربوط به معماری زیارتی است.دیگری متین - آرام - تذکر دهنده و دعوت کننده به تعقل در عالم هستی و در عین حال محدود و کم دامنه که مربوط به معماری عبادی مساجد است.

مراکز عبادی عمیق ترین جلوه گاه اندیشه ها و اعتقادات فرهنگها و مذاهب در طول تاریخ بشری بوده و ماندگارترین دستاورد تاریخ هنر و تمدن جهانی می باشد. در این مقاله، از دیدگاه فرهنگ اسلامی و مبانی آن و با روش تحقیق در علوم انسانی و هنر، سرچشمه ارزشها و نحوه تجلی آنها در کالبدهای معمارانه و در رابطه با تاثیر آن بر سیر متعالی و مقدر انسان مورد توجه قرار گرفته است. مفهوم عبادت اصیل که فرازمانی و فرامکانی است و دو نماد عبادتگاه اصیل و غیر اصیل از دیدگاه اسلامی در مجموعه بیت اله الحرام (خانه کعبه و جمرات سه گانه) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و سپس دو تجربه تاریخی الهام گرفته از آنها یعنی احداث مسجدالنبی در مدینه و تبدیل آتشکده های زرتشتی به مساجد اسلامی با تغییرات ماهوی آنها مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرد. در انتها تعدادی از مدلهای معابد یونانی و رومی از بعد هندسی - فضایی و تاثیر آن بر سیر متعالی انسان با توجه به مبانی و معیارهای به دست آمده از دیدگاه اسلامی مورد مقایسه و ارزیابی اجمالی قرار گرفته و نهایتا از آنجا که اسلام همه زمین را عبادتگاه و همه اعمال انسان مکتبی را به اعتبار نیتش قابلیت عبادت می دهد و هدف از خلقت انسان را عبادت می داند، بنابراین توصیه هایی کلی برای حل مهمترین مشکلات معماری و شهرسازی معاصر (بعد تاثیرات فضا و هندسه معماری بر انسان) پیشنهاد می شود.

از دهه 1960 توجه به امر طراحی شهری در ارتباط با سیمای آینده شهرها آغاز و پیوسته بعنوان یک عامل اصلی و مهم خود را در امر گسترش توسعه فضاهای کالبدی و نوسازی شهرها تثبیت نموده است.میدانیم که شهر پدیده ای زنده و پویا است. حیات و فعالیت هر پدیده زنده ای به مدد داشتن کالبدی مشخص است. هر موجود زنده پیکره ای واحد دارد که بر اساس استخوان بندی معینی استواری یافته است. اندام و اعضا آن بر اساس این استخوان بندی مشخص همبستگی، تعادل و ثبوت یافته اند.شهر به عنوان یک ساختار کالبدی سیما و پیکره ای رشد یافته دارد. نگرش حساب شده به رشد و روند توسعه آن مستقیما با حیات شهر و چگونگی فعالیت های آن مرتبط می باشد و زنده و فعال بودن آن در گرو توجه به اصول و فرضیه هایی در زمینه طراحی شهری است. در این مقاله سعی خواهد شد با تاکید بر نظریه ها و مبانی طراحی شهری و تعاریف آن به این اصل مهم در شهرسازی پرداخته و در زمینه زیبا شناسی شهری و نقش و جایگاه مشارکت مردم به طور اجمال بحث هایی آورده است. لازمه توفیق در امر اجرای طرحهای شهری داشتن مدیریت منسجم و کارا است که به آن اشاره خواهد شد.