Journal of Studies on Iranian Islamic City
Year:2016 | Volume: | Issue: |Papers Count:6

در ایران دوران اسلامی، معماری آرامگاهی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. جایگاه مقابر امام زادگان و زاهدان در حیات اجتماعی و مذهبی ایران، از قدیمی ترین ایام تاکنون ادامه یافته است. این نوع بناها امروزه بعد از مساجد بیش ترین بناهایی هستند که برای انجام مراسم مذهبی، زیارت و... درون شهرها، روستاها به حیات خود ادامه داده اند. امام زادگان و زاهدان ما خصایص عمیق، تقوای بی انتها، ظلم ستیزی و احقاق حق و آزادگی امت را، همیشه پیشه داشته اند. سرزمین ما با کیفیت خاص جغرافیایی، سادات و امام زادگان را در خود پناه داد. ولی ویژگی مهم تر از موقعیت جغرافیایی، وضعیت اجتماعی ما بوده که بهترین زمینه را برای این کار فراهم کرده است. پس از آن هم تشکیل اقطاب معنوی و دینی و اثرات اجتماعی و اقتصادی و سیاسی آن ها، در زمان زندگانی ایشان و پس از آن، تا حالا همیشه منشا اثر خیر بوده است. مردم شیعه مذهب ایران، از باب ارادت به تمامی این بزرگواران، با تمام وجود برای این بزرگواران بارگاه و مرقد شایسته بنا کرده و به بهترین شیوه ممکن، این آثار را تزیین قدسی نموده اند. در این پژوهش، اهمیت و نقش معنوی امام زادگان و در نتیجه توجه مردم به آن، معماری خاص، تزیین های مفصل و بازسازی پیاپی بقاع امام زادگان مورد مطالعه قرار گرفته است. نوشتار حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای استوار است. در بقاع متبرکه امام زادگان و زاهدین حراست کامل از اصول ساختار آثار ارزشمند یاد شده باید باشد و به امانت داری در بازسازی آن ها توجه ویژه ای مبذول گردد، چرا که بسیاری از این آثار دارای ثبت تاریخی بوده و از ارزش های بسیار والای معماری اسلامی برخوردار می باشند. ضمنا در گسترش این مراکز معنوی اسلامی بایستی نهایت دقت و سلیقه و حساسیت از به کارگیری پدیده های هنرهای قدسی و کاملا در چهارچوب سنت با همگن بودن قسمت های قدیمی و پیشین مورد توجه باشد.

وقف نوعی ایمان سنجی و ترازوی باورهای قلبی مردم در طول ادوار اسلامی محسوب می شود که در جامعه دینی ظهور و بروز معناداری می یابد. در شکل گیری شهرهای اسلامی عوامل چندی موثر بوده اند، از جمله این عوامل می توان به اندیشه وقف اشاره داشت. از دیرباز بناهای وقفی از جمله تاسیسات و خدمات عمومی بخش عمده ای از بافت معماری شهرهای اسلامی را به خود اختصاص داده است که با احداث آن ها و افزایش جمعیت باعث گسترش و عمران شهرها شده است. در واقع بناهای وقفی در شکل دهی و گسترش فضاهای شهری در طول دوره اسلامی تاثیری انکارناپذیر داشته اند. این پژوهش که بر پایه مطالعات توصیفی تحلیلی و با روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی صورت پذیرفته، در صدد این است تا اهمیت وقف و ابعاد گوناگون تاثیرگذاری آن بر نحوه به وجود آمدن و گسترش شهرهای اسلامی و ساختار فضایی آن ها را به خصوص در بافت تاریخی شهر بیرجند بیان کند. یافته های پژوهش نشان می دهد در بافت تاریخی بیرجند سازمان کالبدی از پیوند میان مرکز شهر و مراکز محله ها از طریق فضاها و عناصر ارتباط دهنده مثل گذر اصلی و میدان به وجود آمده است. قرارگیری بناهای عام المنفعه در گذر اصلی و مرکز بسیاری از محله ها سازمان فضایی این شهر را تشکیل داده اند. شکل گیری شهر مبتنی بر ساختن محله ها با خدمات شهری و وجود این عناصر در بیش تر محله ها، پیوستگی و ارتباط قوی فضایی میان آن ها برقرار کرده و در این ساختار واحدهای تشکیل دهنده اصلی شهر که از بناهای عام المنفعه تشکیل شده است، جزو بناهای اصلی و هسته ای با مرکز ثقل فضایی و عناصر ویژه دیده می شوند. این عناصر چون حسینیه ها، تکایا، مساجد، آب انبارها، حمام ها و مدارس با فرآیندی متقابل، ارتباط فضایی مشخصی با سایر فضاهای عمومی شهر و سهم بسزایی در شکل گیری و در نهایت گسترش شهر در سطح و به صورت افقی داشته اند.

چنین به نظر می رسد که رفتار انسان با طبیعت و به طور خاص گیاه، با اعتقاد انسان ها ارتباط مستقیم دارد. این مهم بر زندگی فردی و جمعی انسان، شکل گیری و مکان یابی و سازماندهی کالبدی و فضایی شهرها و مجتمع های زیستی تاثیر مستقیم داشته است. در این باره و مطابق با نخستین هدف پژوهش حاضر، تحقیق درباره سیر تاریخی مواجهه ایرانیان با طبیعت و تبیین جایگاه آن در زندگی ایشان انجام گرفته که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و شامل دو بخش پیش و پس از اسلام است. مطابق با هدف دوم مقاله، دیدگاه دانشجویان و متخصصان معماری منظر به عنوان نماینده بخشی از جامعه معاصر فعال در این حوزه و با بررسی موضوع های تولیدات علمی ایشان مورد مطالعه قرار گرفته است. در این بخش از روش تحلیل واژگانی و محتوایی (مفهومی) استفاده شده و نتایج حاصل بیان کننده تغییر تدریجی جایگاه طبیعت در میان قشر هدف و گویای شکل گیری نگاه مادی- علمی به طبیعت در کنار نگاه ارزشی نزد آنان است. در تحلیل محتوایی پایان نامه ها، رویکردهای عمده، شامل باغ ایرانی و منظر اساطیری، مطالعه مناطق طبیعی، روش های حفاظت و احیای مناطق طبیعی، زیبایی شناسی طبیعت، بحران های محیطی شناسایی شدند که نماینده تمایلات فکری دانشجویان معاصر کشور هستند. در بخش مقاله ها نیز موضوع هایی نظیر نظم طبیعی و کیهانی، جهان مابعدالطبیعه، حضور عناصر طبیعی در معماری ایران، الهام ازگیاهان در طراحی معماری، نقش طبیعت در شکل گیری شهر، تاثیر سبزینگی بر سلامت روان، بررسی اسطوره های گیاهی در معماری معابد، سبزراه و پارک اکولوژیکی و طبیعت گرایی در هنر نقاشی و فرش استخراج شدند. با توجه به یافته های این پژوهش به نظر می رسد سه نگرش قداست گرا، نشانه گرا و علم گرا، از گذشته تا به امروز نسبت به طبیعت در ایران وجود داشته که سهم آنان متفاوت بوده است.

طی چند دهه گذشته، در نتیجه رشد فزاینده جمعیت و به موازات آن رشد شهرنشینی، نظام شهری تحولات عمیقی را به خود دیده و بر تعداد سکونت گاه های شهری به طور فزاینده ای افزوده شده و در سازمان فضایی نظام شهری تغییراتی ایجاد کرده است. هدف از پژوهش پیش رو تحلیل و ارزیابی سازمان یابی فضایی نظام شهری استان قزوین و شناخت تحولات جمعیتی آن در سال های 1355 تا 1390 با استفاده از سه نوع شاخص های سنجش میزان نخست شهری، تمرکز و تعادل است. نتایج نشان دهنده شدت بالای نخست شهری، تمرکز و عدم تعادل های استان در قیاس با کشور در تمامی دوره ها به ویژه در سال های ابتدایی است، با این وجود روند نزولی کاهش این شاخص ها در طول دوره مورد مطالعه که در توافق با روند تجربه شده در کشور است، از کاهش تمرکز گرایی جمعیت در شهر قزوین به عنوان نخست شهر و افزایش تعادل نظام شهری استان به رغم فاصله بسیار زیادی که هم چنان با وضع مطلوب دارد حکایت می کند، به طوری که شدت نزدیک تر شدن این شاخص ها به ارقام مطلوب در بازه زمانی مشابه برای استان قزوین بسیار بیش تر از کشور بوده است. از دلایل بالا بودن میزان تمرکز نظام شهری استان، سهم بالای جمعیت شهر قزوین در برابر سایر شهرهای استان و محدودیت تعداد و اندازه شهرهای میانی به سبب عدم برخورداری از آستانه های جمعیتی قابل قبول به ویژه در سال های ابتدایی دوره است. اما سال 1385 به عنوان نقطه عطفی در روند تحولات به وقوع پیوسته محسوب می شود زیرا در نتیجه دو برابر شدن تعداد نقاط شهری استان از رقم 12 به 24 و تبدیل وضعیت تعدادی از روستاها به نقاط شهری که حتی جمعیتی کم تر از 5000 نفر دارند، عدم تعادل در نظام شهری استان تشدید شده که عمدتا به حساسیت شاخص های اندازه گیری میزان تمرکز به آستانه جمعیتی تعریف سکونت گاه ها به عنوان نقطه شهری مربوط است، به طوری که عدم تعادل های نظام شهری بر خلاف آن چه که عموما تصور می شود، بیش از آن که ناشی از بزرگ سری شهر مرکز استان باشد، می تواند ناشی از کمبود جمعیت شهرهای کوچک و تغییر وضعیت سکونت گاه های روستایی به نقاط شهری بسیار کم جمعیت قلمداد شود.

شبستان به عنوان شاخص ترین عنصر معماری در مساجد سنتی می باشد که به لحاظ ساختاری و کالبدی از جایگاه مهمی برخوردار بوده است. ولی با گذشت زمان در معماری مساجد معاصر تغییرات مشهودی در ساختار و سازمان فضایی آن بوجود آمده است. از این رو هدف اصلی این مقاله بررسی اهمیت جهت گیری و سلسله مراتب فضایی شبستان در طراحی مساجد ایرانی اسلامی است و در نظر دارد با شناخت نظام اندیشه و زیرساخت های تفکر معماران مساجد ایرانی اسلامی به مطالعه تطبیقی جایگاه و جهت گیری شبستان در معماری مساجد سنتی (دوره صفوی اصفهان) و مساجد معاصر (تهران) بپردازد. نمونه مورد بررسی پنج مسجد دوره صفوی شهر اصفهان و پنج مسجد معاصر شهر تهران می باشد که ضمن برداشت موقعیت مکانی، از نظر هندسه و چیدمان فضای داخلی و جهت ورود به بنا تا قرارگیری در جهت محور قبله مورد تجزیه و تحلیل ساختاری قرارگرفته اند. روش تحقیق در این پژوهش، از نوع تفسیر تاریخی و توصیفی - تحلیلی می باشد که با استفاده از تدابیری چون پیمایش میدانی و جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای با مطالعه اسناد سخت و نرم به بررسی شواهد پرداخته و تحولات فضایی شبستان در مساجد سنتی شهر اصفهان و مساجد معاصر شهر تهران استخراج و با ترسیم نمودارها به صورت تطبیقی بررسی شده اند. نتایج پژوهش حاصل از بررسی تطبیقی مساجد سنتی و معاصر و تحلیل نقاط قوت و ضعف هر یک از مساجد در طراحی شبستان بیانگر این موضوع است که در طراحی مساجد معاصر شهر تهران به جهت گیری شبستان توجه چندانی نشده و بدون تعریف درست از آن، شبستان ها به نمازخانه ای بدل شده اند که فاقد اصول خلافیت و مفهوم گرایی و وحدت در عین کثرت می باشند.

با آغاز روند نوسازی معاصر بسیاری از ساختارها و عناصر شهر کهن ایرانی اسلامی دچار دگرگونی شدند. از این رو بسیاری از عناصر هویت بخش شهری که تاریخ و پیشینه و شخصیت شهر را در خود داشت به مرور از میان رفت و شهرها در پرشتاب ترین دگرگونی تاریخی تا آن زمان، شکل و ساختار تازه ای یافتند. شهر قدیم در این روند دگرگونی عناصر دارای کارکرد اجتماعی را از دست داد و عناصری جدید و بیش تر با محوریت خودرو را جایگزین آن کرد. شهر تاریخی کرمانشاه که بر سر راه تجاری ایران- میان رودان، با پیشینه ای تاریخی درخور، در دوران مختلف پیش و پس از اسلام از اهمیت چشمگیری برخوردار بود و بنا بر اسناد تاریخی تا اواخر دوره قاجار در اوج رونق و شکوفایی بوده است. از این رو، در دوران تاریخی کرمانشاه از مرکز شهری پویا و با عناصر گوناگونی برخوردار بود. پس ازآن، با فرایند نوسازی این شهر نیز چون بسیاری از شهرهای ایران، تحولات عمیقی را تجربه کرد و با دگرگونی کارکرد آن و نیز ورود خودرو و دیگر نمادهای نوسازی، مرکز شهر دچار دگرگونی ژرفی شد، به گونه ای که ماهیت مرکزیت و هویت آن از میان رفت و به تدریج به فراموشی سپرده شد. هدف از این پژوهش که به روشی توصیفی تحلیلی انجام گرفته، بازشناسی عناصر هسته مرکزی شهر کرمانشاه با استفاده از منابع، اسناد، سفرنامه ها و مدارک مرتبط است. یافته های پژوهش نشان می دهد که با توجه به جایگاه شهر کرمانشاه در اواخر قاجاریه مرکز شهر از عناصر گوناگون با عملکرد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در چارچوب یک نظام سامان یافته برخوردار بود. این عناصر با توجه به شرایط زمان، منعکس کننده روابط قدرت، مذهب، فرهنگ، اقتصاد و اجتماع بودند که امروزه برخی از آن ها کاملا از یاد رفته اند. عمده ترین این عناصر عبارت بوده اند از قصر حکومتی، میدان مشق، نقاره خانه، مسجد جامع، بازار، میدان توپخانه و دیوان خانه.