مجله جامعه شناسی ایران
سال:1385 | دوره:7 | شماره:3 |تعداد مقالات:8

در ادبیات ایران شناسی شکل بندی اجتماعی ایران پیشا سرمایه داری برحسب گفتمان های فئودالیسم، آسیائیسم (شیوه تولید آسیایی) و پاتریمونیالیسم (رویکرد وبرگرایان) مفهوم یابی شده است. در دو گفتمان نخست، کلیت جامعه و اقتصاد عصر صفوی فاقد منطق اقتصادی مجزا و تابع اقتصاد روستایی است، و در گفتمان سوم، ایران آن عصر در سایه حضور نظام پاتریمونیالی (به عنوان یک عنصر سیاسی) تعریف می شود. در هر سه گفتمان، کلیت جامعه و اقتصاد ایران عصر صفوی، از روی مفهوم فئودالیسم غربی (در شکل سلبی یا ایجابی) و یا از روی مفهوم عقلانیت غربی (در شکل سلبی)، مفهوم یابی می شود، به طوری که در آنها به ترتیب مفاهیم « فئودالیسم» و «عقلانیت غربی» کارکرد روش شناختی «نمونه آرمانی» را به عهده دارند. این مقاله در گام نخست با انتقاد از رویکردهای فوق و در گام بعد با عنایت به نقائص تئوریک موجود در ادبیات ایران شناسی سعی دارد در چارچوب رویکرد مارکسیسم ساختارگرا و با تعریف ساختارگرایانه از ایران عصر صفوی مفهومی مستقل از شکل بندی اجتماعی ایران آن عصر ارایه دهد. در چنین تعریفی، ویژگی های ساختاری ایران عصر صفوی تعیین کننده مفهوم ایران آن عصر است. ساختاری که در آن چندین شیوه تولید در یک مفصل بندی «پویا» خصلت های سیال ایران آن عصر را تعیین می کردند. با چنین تعریف ساختارگرایانه ای، ویژگیهای متمایز سده نخست و دوم ایران عصر صفوی تجلیات پویایی های مفصل بندی شیوه های تولید در سده نخست و دوم است.

توجه به منافع جمعی و جمع گرایی از ضرورت های بنیادی هر جامعه ای است. در این پژوهش تلاش بر این بوده است تا متغیرهای تاثیرگذار بر جمع گرایی یا همکاری در دوراهی اجتماعی شناسایی شود. چهارچوب نظری پژوهش تئوری متاخر انتخاب عقلانی است که در تحلیل خود از رفتار انسان غیر از محاسبات سود و زیان مادی، تمایلات دیگرخواهانه و رفتار منصفانه را نیز مورد توجه قرار می دهد. بر مبنای فرضیه های تحقیق، متغیرهای تعهد عام، خویشتن داری، دینداری، تمایل به همکاری، باور به زیان های عدم همکاری، اعتماد به همکاری دیگران، رضایت از زندگی، دریافت پیام های متقاعد کننده و تجربه واکنش منفی دیگران بر جمع گرایی موثر است. رفتار جمع گرایانه مورد بررسی، توقف عابران در برابر چراغ قرمز است. نمونه تحقیق شامل 300 نفر از عابرانی است که از سه تقاطع پرازدحام در جنوب، مرکز و شمال تهران قصد عبور از چراغ قرمز داشته اند. بر پایه تحلیل یافته های تحقیق، رابطه همه متغیرها – به جز رضایت از زندگی و تجربه واکنش منفی دیگران – با متغیر وابسته تایید می شود. در تحلیل رگرسیون به شیوه گام به گام نیز متغیرهای «دریافت پیام های متقاعد کننده»، «خویشتن داری» و «تعهد عام» وارد معادله شدند و در مجموع حدود 17 درصد از تغییرات متغیر وابسته را تبیین کردند. به منظور افزایش همکاری در موقعیت های دوراهی اجتماعی چند راه حل ارایه می شود: 1. تقویت دیگرخواهی و تعهد جمعی، 2. آموزش درباره زیان های عدم همکاری و فواید همکاری، 3. کم هزینه کردن همکاری و پر هزینه کردن عدم همکاری و 4. تقویت نظارت رسمی و غیر رسمی.

در جامعه و عرصه عمومی ایران مفهوم «فروپاشی» در معانی مختلفی به کار می رود. این گوناگونی کاربرد موجب ابهام در فهم این مساله خطیر می شود. این مقاله ابتدا در جست و جو از معانی فروپاشی در عرصه عمومی سه معنای آن (فروپاشی به معنای اجتماعی، فروپاشی به معنای گسست در وحدت ملی و فروپاشی به معنای سیاسی) را تشخیص می دهد؛ سپس با دیدگاه نظری جامعه شناسی سیاسی دولت محور نشان می دهد که چرا کاربرد مفهوم «آشفتگی اجتماعی» به جای مفهوم «فروپاشی اجتماعی» واژه دقیق تری است. در این مطالعه در دفاع از مدعیات مذکور با رویکرد تحلیلی - تجربی از شواهد عینی و پژوهش های میدانی بهره برداری شده است.

در این مقاله ابتدا نظریه سکولاریزاسیون پیتر برگر تشریح می شود که مدعی است مدرنیزاسیون جوامع معاصر لزوما به افول دین می کشد و سپس نظریه سکولارزدایی وی به میان می آید که تجدد نظری کامل در آرای اولیه وی بوده و بر آن است که جهان معاصر عمدتا به اندازه گذشته جهانی مذهبی است، هرچند به دلیل تکثرگرایی اعتقادات راسخ تا حدی سست گشته است. آموزش علم (تحصیلات عالی) نیز به منزله دیدگاهی سکولار درباره جهان می تواند منجر به سکولاریزاسیون افراد شود. سپس با استنتاج فرضیه های آزمون پذیر به بررسی اعتبار تجربی آرای برگر در مورد ایران پرداخته می شود.

در شماره 3 مجله جامعه شناسی ایران (پاییز 1384) مقاله ای پژوهشی و روشمند با عنوان «تحلیل جامعه شناختی دموکراتیزاسیون در ایران» از محمد عبداللهی و علی ساعی به چاپ رسیده که شایسته توجه و تامل اندیشمندان ایرانی است. با قدردانی از همت و مساعی این محققان محترم که یک چنین مساله مهم و خطیری را با روش کمی – تاریخی مورد پژوهش علمی قرار داده اند، لازم دیده شد به منظور توجه به ملاحظاتی خاص در پژوهش های آتی و اعتلای کار، برخی از نکات این مقاله مورد وارسی نقادانه قرار گیرد. امید است که رویه نقد مقالات پژوهشی نیز همانند نقد کتاب به سنتی جاری در مجلات آکادمیک تبدیل گردد تا از این طریق، کیفیت و عمق تحقیقات اجتماعی کشور ارتقا یابد.

در شماره 3 مجله جامعه شناسی (پاییز 1384) مقاله ای با عنوان « تحلیل جامعه شناختی دموکراتیزاسیون در ایران» به چاپ رسید. این مقاله از سوی آقای دکتر طالبان مورد نقد قرار گرفت. این نقد زمینه ای را فراهم کرد در باب سه عنصر روش شناختی: شرط لازم و کافی، مساله خودهمبستگی و تحلیل عاملی استدلال عقلانی ارایه گردد.اساسا انتقاد کردن و انتفادپذیری برای تکامل دانش بشری ضروری است. با این حال اگر بحث انتقادی مسبوق به یک دستگاه معرفتی معینی نباشد، آمادگی افراد را برای نقادی متقابل با مشکل مواجه می سازد. این مساله در نوشتار طالبان صادق است. با وجود این، اصل نقد را شایسته توجه و احترام می دانیم و در همین حد از همت این محقق محترم قدردانی می کنیم. اقدام مجله انجمن جامعه شناسی را در فراهم سازی عرصه بحث انتقادی ارج می نهیم. طالبان سه نقد بر مقاله وارد ساخته اند: الف. فرضیه شرط لازم / فرضیه شرط کافی ب. تکنیک آماری و ساختار داده ها ج. مشکل تحلیل عاملی. در این سه نقد هم خطا و هم صواب مشاهده می شود که در زیر به بررسی آنها پرداخته ایم.

اندیشه تحقیقات گسترده و پهنانگر که تمام کشورهای جهان را زیر پوشش خود قرار دهد، همواره برای تحلیل گران و پژوهش گران علوم اجتماعی هدفی جالب توجه و گیرا بوده است. دلیل اصلی آن این است که چون دانشمندان و نظریه پردازان در جامعه شناسی کلان، گزاره های تئوریکی شان را در سطح کل جوامع مطرح نموده اند، بررسی و آزمون اعتبار این نوع گزاره ها نیز در همین سطح ممکن و انجام پذیر خواهد بود و الزام روشی ایجاب می کند که پژوهش گر، خود را تنها محدود به بررسی چند جامعه خاصی نکند که برای مدعای نظری اش حمایت تجربی فراهم می نماید. وارسی و آزمون مناسب این نوع قضایای عام تئوریک اقتضا دارد که وی کلیه جوامعی (یا حداقل نمونه ای معرف یا کافی از آنها) را که مشمول این گزاره تئوریکی می شوند مورد بررسی قرار دهد.

قبل از پاسخ گویی به نقد مقاله، مقدمتا «لازم است به چند نکته اساسی اشاره شود. این نویسندگان از نقد ارایه شده به مقاله خود به دلایل گوناگون استقبال می کنند. اول از همه این که، امیدواریم این سرآغازی برای نقدهای سازنده در علوم اجتماعی باشد. در صورتی که نقدها با انگیزه پیشرفت علمی انجام شود، عملا می توانند، به عنوان نوعی کنترل کیفیت در تولید علم، نقشی سازنده ایفا نمایند. ضمنا امیدواریم نقد علمی به همراه خود فرهنگ لازم برای رشد اجتماع علمی را برای علوم اجتماعی در ایران به تدریج به ارمغان آورد.دوم این که منتقد محترم، گر چه سعی نموده به روش علمی و موشکافانه انتقادات خود را بیان نماید، اما به دفعات از آستانه شکیبایی علمی خود به سرعت عبور کرده و مکرر صحبت از «عدم اعتبار نتایج تحقیق نموده است».! بهتر بود این منتقد مکرر پرش در نتیجه گیری زودرس انجام نمی داد!