دراسات فی اللغه العربیه و آدابها
سال:1391 | دوره:3 | شماره:التاسع |تعداد مقالات:7

چکیده عربی:یهدف کتاب النقد الثقافی إلی الکشف عن المضمر النسقی فی النصوص الأدبیة التی تشکل بنیة الثقافة السائدة، و یطرح مشروعه النقدی بوصفه بدیلا من النقد الأدبی الذی تقتصر مهمته علی البحث فی جمالیات هذه النصوص، لیمارس فعل التعمیة علی مضمراتها التی تمثل جوهرها الحقیقی. من هنا یأتی النقد الثقافی لیکشف عن تلک الأنساق الثقافیة، و یقوم بتعریة مضامینها، و کشف أنماطها التی تتداخل مع أنماط المجتمع، فترسخ من خلال ذلک هیمنتها علیها، ثم تعمم هذه الهیمنة عبر وسائل الإنتاج الثقافی والاجتماعی المختلفة. و قد قمنا بمناقشة مضمون هذا الکتاب فی أهم مفاصله و عملنا علی تصویب بعض مساراته.   چکیده فارسی:کتاب نقد فرهنگی در پی کشف مکنونات الگو های متون ادبی ای است که زیرساخت فرهنگ رایج را تشکیل می دهند. مولف این کتاب طرح نقدی خود را به عنوان جایگزین نقد ادبی که ماموریتش محدود به جستجوی زیبایی های این متون است ارائه می دهد. تا مکنوناتی را که گوهر اصلی آن است نادیده بگیرد.از اینجاست که نقد فرهنگی صورت می گیرد تا آن الگوهای فرهنگی و مضامین آن همچنین اسلوب های آن را آشکار کند که این اسلوب ها با اسلوب ها و روش های جامعه در آمیخته است و بوسیله آن هیمنه خود را گسترش می دهد و از طریق تولیدات فرهنگی و اجتماعی گوناگون این هیمنه را پنهان می کند.در این مقاله ما مضمون این کتاب را در مهمترین بخش های آن مورد بررسی قرار داده ایم و تلاش نموده ایم برخی از روش های آن را اصلاح کنیم.

چکیده عربی:التشبیه أسلوب من أسالیب العرب البیانیة و فیه تکون الفطنة والبراعة لهم فی البیان. و یرجع بعض محاسن الکلام إلیه. بما أن رسول الله (ص) کان رأس الفصاحة، و مجمع البلاغة، و ذروة البیان بلا منازع، فکان (ص) یخاطب العرب بلغاتهم علی اختلاف قبائلهم بأفصح بیان و أبلغه، فتحاول هذه المقالة البحث عن فن التشبیه ومظاهره فی الکلام النبوی الشریف حتی یصور نبذة من بلاغة النبی (ص) و فصاحته. و طریقنا هو اختیار عدد من أحادیث النبی (ص) الشریفة التی وجدنا فیها صور التشبیه، والإفصاح عن البیان النبوی فیها. یبدوأن استخدام هذا الفن والفنون البلاغیة الأخری والمشتملة علی المعانی السامیة المؤطرة بإطار بلاغی فی کلام من کان یخاطب العرب التی تخضع لسلطان اللسان أکثر من سلطان السنان، کان من أبرز عوامل سیادة النبی (ص) علی القلوب و نجاحه فی رسالته، لأن الشکل وحده دون الأفکار والمعانی، قالب جامد لا روح فیه و لا حیاة، و یبرز هذا الأمر کثیرا عند علمنا أن روایة الحدیث کثیرا ما تتم حسب المعنی و قلما جرت الروایة الحرفیة. نری أن النبی (ص) کان یستخدم التشبیه لتقریب المعانی السامیة إلی إدراک السامعین و کثیر من کلامه (ص) تشتمل صور التشبیه خاصة التشبیه البلیغ الذی احتل مکانة مرموقة فی کلامه الشریف. والجدیر للانتباه هو سهولة لغة التشبیه عنده (ص) ورقتها بحیث یمکن استخراج وجه الشبه فی أکثر التشبیهات النبویة بعد دقة وافیة.   چکیده فارسی: تشبیه از اسلوب های بیانی عرب است و معیاری است برای تشخیص میزان زیرکی و مهارت آنان. برخی از زیبائی های سخن به تشبیه برمی گردد. بی تردید رسول خدا (ص) در اوج فصاحت و جامع بلاغت و بر قله بیان بود. ایشان با قبائل عرب به زبان و لهجه خودشان آنهم با شیواترین و بلیغ ترین حالت ممکن سخن می گفتند. این مقاله در صدد پژوهش در فن تشبیه و جلوه های آن در فرمایشات رسول خداست تا گوشه ای از بلاغت و فصاحت نبوی را به تصویر بکشد. شیوه ما در این پژوهش انتخاب تعدادی از احادیث نبوی است که در آن فن تشبیه بکار رفته و به تصویر کشیدن این صورت هاست. پیداست که به کارگیری این فن بلاغی در کنار دیگر فنون بلاغی که دربردارنده معانی والایی می باشد تاثیر زیادی بر عربی داشته که بیش از نیزه در برابر زبان تسلیم می شود و از مهمترین عوامل سیادت ایشان بر دل های مسلمانان می باشد. چرا که شکل به تنهایی قدرت چندانی در مخاطب ندارد و الفاظ خشک و بی روحی بیش نیستند. در این مقاله دریافتیم که پیامبر (ص) در میان انواع تشبیه بیش از همه از تشبیه بلیغ استفاده می کردند چون قدرت نقل معنی در این نوع تشبیه بیشتر است. و نکته قابل توجه روانی زبان احادیث نبوی است به گونه ای که با تیزبینی می توان پیام موجود در ورای این الفاظ را دریافت.

چکیده عربی:لعل المکان من المکونات الهامة فی النص الشعری فی الأدب العربی المعاصر، خاصة فی القصائد الفلسطینیة، ذلک أن المکان الفلسطینی لدی الشعراء الفلسطینیین یساوی حیاتهم و هویتهم و احتلال وطنهم یعنی اللاهویة.و لا نقصد من المکان، مجرد المکان الجغرافی، بل یتحول المکان إلی عبء یتحمل دلالات نفسیة و اجتماعیة و تاریخیة، فالأمر لا یتعلق بوصف المکان وصفا خارجیا، بل یقدم فضاء للاحتمالات والدلالات والتخیلات.ومن الشعراء المهتمین بالمکان، محمود درویش الذی قد دخل فی عالم القصیدة فی بدایة الستینیات، إذ انعکس المکان فی تجربته الشعریة و صار المکان فی معظم قصائده مؤشرا تدور فیه أحداث النص.و قد اهتم درویش بالمکان اهتماما بالغا، حیث احتل (المکان) - بأقسامه المختلفة - حیزا کبیرا فی نصوص درویش الشعریة الجدیدة. و یمکن أن نعالجه فی إطار ثنائیة الوطن / المنفی، ال (هنا) / ال (هناک)، الانقطاع / الاتصال، ثنائیة العربی / الغربی، وفی هذه النصوص یعالج الأماکن أحیانا معالجة واقعیة و أحیانا رمزیة.یهدف هذا البحث إلی إلقاء إطلالة عامة علی صورة المکان عند درویش وبیان دلالته ضمن مفهوم التقاطب علی أساس أعماله الشعریة الحدیثة و منها: (سریر الغریبة (1999م)، جداریة (1999م)، حالة حصار (2002م)، لاتعتذر عما فعلت (2004) وکزهر اللوز أو أبعد (2005م))، حیث إن الباحث لم یجد أی دراسة فی موضوع المکان فی آثار درویش الحدیثة، خاصة أنه قد أنشد هذه القصائد فی سنواته الأخیرة من عمره.و قد تجلت ذات الشاعر و خیاله ضمن معالجة هذه الأماکن لکون المکان عنصرا أساسیا متجذرا فی شعره منذ البدایة و حتی اللحظات الأخیرة من حیاته و من أهم مکونات شعریته ففیه یتمثل رؤیته و تفسیره للحیاة.   چکیده فارسی:از بارزترین عناصر متون شعری معاصر به ویژه اشعار فلسطینی، مکان با ویژگی های خاص خود می باشد زیرا اهالی سرزمین فلسطین گویی با طرد شدن از فلسطین همه زندگی و هویت خود را از دست داده اند و این بدان معناست که مکان در نزد فلسطینیان به معنای هویت آنان است وبا اشغال آن از سوی صهیونیست ها بی هویت شده اند.این پدیده در اشعار محمود درویش، شاعر بنام فلسطینی که در دهه شصت پا به دنیای شعر نهاد، حضوری پررنگ دارد و آنچنان به مکان اهمیت می دهد که تقریبا مکان در تمامی اشعارش همچون محوری است که دیگر عناصر شعر به دور آن می چرخند.و بر همین اساس است که مکان - با انواع مختلفش - سهم قابل توجهی را در میان اشعار درویش به خود اختصاص داده است.این مقاله درصدد است نگاهی اجمالی به مکان در اشعار جدید درویش داشته باشد و چگونگی حضور این عنصررا در چارچوب مفهوم «تقابل» در آثار اخیر درویش (سریر الغریبه 1999 م، جداریه 1999 م، حاله حصار 2002 م، لاتعتذر عما فعلت 2004 م و کزهر اللوز او ابعد 2005 م) مورد بررسی قرار دهد.

چکیده عربی:اللون من أبرز العناصر الموجودة فی الطبیعة التی حولنا. یستخدمه الناس فی صناعة الألبسة والأدوات والمنازل و تزیینها. و قد استفاد الشعراء من الألوان الموجودة فی الطبیعة فی قصائدهم خاصة أثناء الوصف.و کان الأدب العربی فی الأندلس یتمتع بالرقی والازدهار تبعا لازدهار المجتمع فی الأندلس العربی و طبیعته الساحرة. و قد کان ابن خفاجة من شعراء الأندلس المشهورین بوصف الطبیعة. فأکثر من استعمال اللون فی شعره، و أجاد فی وصف المناظر الطبیعیة مستفیدا من الألوان المختلفة، و ذلک یعود إلی ما یتمتع به من دقة الملاحظة والحس المرهف والمعرفة بمواطن الجمال.و من أبرز الشواهد علی إکثار هذا الشاعر الأندلسی من استعمال الألوان فی شعره وجود قصائد کثیرة التزم الشاعر فی معظم أبیاتها باستعمال الألفاظ الدالة علی الألوان. مما جعلنا نسمی ابن خفاجة مبدعا لنوع خاص من شعر الوصف باسم «اللونیات»، اقتداء بالخمریات والزهدیات والطردیات.   چکیده فارسی:رنگ یکی از بارزترین عناصر موجود در طبیعت پیرامون ماست. انسان ها از قدیم رنگ را در ساخت لباس و ابزار و آلات منازل خود به کار می بردند. و شعراء نیز سروده های خود را با رنگ های موجود در طبیعت مزین می کردند. شعر عربی در سرزمین اندلس به سبب رشد و شکوفایی فرهنگ و ادبیات، در کنار طبیعت زیبا و دلفریب آن از پیشرفت و شکوفایی چشم گیری برخوردار بود. در میان شعرای آندلس ابن خفاجه از شهرت بیشتری در وصف طبیعت بهره مند گردید. به همین دلیل استفاده از رنگ در دیوانش بیشتر از دیگر شعرای معاصرش می باشد.ابن خفاجه با بهره مندی از دقت نظر و احساس عمیق و زیبایی شناسی خود  توانسته است در وصف طبیعت به زیبایی از رنگهای مختلف استفاده نماید. بارزترین شاهد اثبات این مدعا، وجود قصاید بسیاری است که شاعر خود را ملزم به استفاده مکرر از رنگ ها نموده است، تا جایی که ما را بر آن داشت که این نوع قصاید را به پیروی از خمریات و طردیات و زهدیات «لونیات» بنامیم.

چکیده عربی:إن ظاهرة التناص الدینی والتفاعل مع النصوص القرآنیة من التقنیات الأسلوبیة التی حفل بها الشعر العربی المعاصر. و بما تمتلکه هذه الظاهرة من مصداقیة وحظوة فی توسیع فضاءات المعنی فی النص الشعری، تعمق الشعر و تجعله مفتوحا علی التأویل والتفسیر فی الذات الإنسانیة، فإن فضلا عن دورها فی قداسة کلام الشاعر فی سیاقه الجدید. وبالإجمال إنتاج دلالة مؤازرة للنص بالتضمین أو بالتلمیح، هذا من جهة، و من جهة أخری ظهر خلال السنوات الأخیرة فی التناص القرآنی فی الشعر العربی، ما لا یراعی الشأن القرآنی المقدس کما ینبغی. تهدف هذه الدراسة إلی معالجة ظاهرة التناص القرآنی ونقده فی نماذج مختارة من شعر المقاومة فی فلسطین و مصر تمثلت فی أعمال شعریة للشاعرین: محمود درویش وأمل دنقل. من النتائج التی خرجت بها أننا نری أحیانا بعض التجانف للشاعرین عن استغلالهما الأمثل للتفاعل مع النصوص القرآنیة.   چکیده فارسی:یکی از تکنیک های سبکی که در شعر معاصر به وفور دیده می شود، فرایند تناص دینی و تعامل با متون قرآنی است. از آنجا که این فرایند در گسترش فضای معنای شعر بهره و مصداق فراوانی دارد، شعر را عمیق و ژرف می نماید و آن را بسان مدخلی در راه تاویل و تفسیر ذات انسانی قرار می دهد، و این ویژگی چیزی جدا و افزون بر نقش این فرایند (تناص قرآنی) در قداست بخشیدن به کلام شاعر در سیاق جدید آن و به طور خلاصه پشتیبانی متن قرآنی از متن شعری به وسیله تضمین و یا تلمیح است. از سوی دیگر، در خلال سالیان گذشته در زمینه تناص قرآنی در شعر عربی لغزش هایی صورت گرفته که با منزلت قرآن کریم همخوانی ندارد. این مقاله در پی آن است که فرایند تناص قرآنی را در نمونه های برگزیدهای از شعر مقاومت فلسطین و مصر در چارچوب اشعار محمود درویش و امل دنقل مورد نقد و بررسی قرار دهد. نتایج به دست آمده از از این بررسی نشان می دهد که دو شاعر گاهی در استفاده ایده آل از متون قرآنی به نوعی دچار انحراف شده اند.

چکیده عربی:یقف هذا البحث عند مصطلح کثر استخدامه فی نحونا العربی تحت عنوان «أم الباب»، محاولا تحدیده، مع بیان المفاهیم التی استخدمت للتعبیر عنه، أو التی تنوعت للوصول إلیه.وذلک من خلال تتبع قسم کبیر من علماء النحو والاطلاع علی مؤلفاتهم. ثم یبحث فی توظیف هذا المفهوم فی التراث عبر ثلاثة عناوین فرعیة هی: الأدوات غیر العاملة التی قام النحاة بإعراب قسم کبیر منها بناء علی المعنی الذی تؤدیه، فقدموا براهین وحججا لتسویغ أصالتها. والأدوات العاملة التی یختلف فی بعضها الإعراب عن المعنی الدلالی أو السیاقی الذی ترد فیه، و قد یتفق فی بعضها الآخر الإعراب مع المعنی، کما أنهم رأوا فی هذه الأدوات خصوصیات تنفرد بها کل أداة عن الأخری فی أثناء الاستدلال علی الأصالة التی یتحدثون عنها. والأبواب النحویة لبعض الأفعال التی بین البحث فیها المعطیات التی اعتمدت، والمبررات التی سوغت هذه التسمیة تصریحا أو تلمیحا. و هی مبررات تعود إلی الشکل أحیانا، و تعتمد علی المضمون أحیانا أخری، و قد تأخذ بکلیهما معا.   چکیده فارسی:این پژوهش در مورد اصطلاحی تحت عنوان «ام الباب» سخن می گوید که در نحو عربی کاربرد فراوان دارد، تلاش شده است که این اصطلاح مشخص شود و مفاهیمی که برای بیان آن بکار گرفته شده یا برای رسیدن به آن به صورت های مختلف استفاده شده بیان گردد. این کار از طریق بررسی نظرات و تالیفات بخش وسیعی از علمای نحوی صورت گرفته است. سپس در مورد بکار گیری این مفهوم در میراث از طریق سه عنوان فرعی انجام شده که عبارتند از: 1- ادات های غیر عاملی که نحویون بخش وسیعی از آنها را بر اساس معنایی که دارند ترکیب کرده اند، و برهان ها و حجت هایی برای توجیه اصالت آن ارائه کرده اند. 2- ادات های عاملی که در برخی از آنها ترکیب در مورد معنای دلالی یا سیاقی ای که بر آن وارد می شود دچار اختلاف است. 3- در برخی دیگر از این ادات ها ممکن است ترکیب با معنی توافق داشته باشند. علمای نحو معتقدند این ادات ها ویژگی های منحصر به فردی دارند. باب های نحوی برخی از فعل هایی که این پژوهش مورد بررسی قرار داده است دستاوردهای قابل توجهی دارد و توجیهاتی که این نام را به صورت صریح یا تلمیحی توجیه کرده است. این توجیهات گاهی مربوط به شکل است و گاهی مربوط به مضمون و گاهی مربوط به هردو.

چکیده عربی:نظرا، لأهمیة التی تحتلها الموسیقی فی الشعر، فإنه یمکننا الحدیث عن جانبین للموسیقی فی أی عمل شعری، و هما: الموسیقی الخارجیة والموسیقی الداخلیة. و تعنی هذه الدراسة بدراسة الموسیقی بنوعیها الخارجیة والداخلیة والبحث فی الآثار والدلالات الناجمة عن کل نوع فی دیوان «نقوش علی جذع نخلة» للشاعر یحیی السماوی. أما عن الموسیقی الخارجیة فقد حاولنا أن ندرس دراسة إحصائیة لنسبة تواتر البحور، والزحافات والعلل، و نسبة حروف الروی و حرکاته، و أنماط القافیة فی کلا النمطین (العمودی والحر)، عند الشاعر. أما علی صعید الموسیقی الداخلیة فتناولنا ظاهرة التکرار و دورها الإیقاعی والدلالی فی تماسک القصائد، و بعض ظواهر إیقاعیة أخری کالطباق والجناس. و قد تبین من خلال الدراسة أن الشاعر یحاول، فی تشکیل البنیة الإیقاعیة لقصائده، الإفادة من أصغر الجزئیات و أدقها من أجل توظیفها و استثمار مکوناتها بغیة إثراء النغمة المؤثرة المنبعثة من الإیقاعات الخارجیة والداخلیة و إثراء دلالات النص و بیان ما یختلج فی صدره من مشاعر الحزن والأسی والجراح التی تمر بالعراق.   چکیده فارسی:نظر به اهمیتی که موسیقی در شعر ایفا میکند، میتوان در هر اثر شعری از دو نوع موسیقی یعنی موسیقی خارجی و موسیقی داخلی سخن گفت. این پژوهش به هر دو نوع موسیقی خارجی و داخلی و نیز آثار و دلالاتهای حاصل از آنها در دیوان «نقوش علی جذع نخله» شاعر یحیی سماوی میپردازد. از نظر موسیقی خارجی، تلاش بر آن است تا به بررسی آماری نسبت تکرار بحرهای عروضی، زحافات و علل، نسبت حروف روی و حرکت های آن، الگوهای قافیه در هر دو نوع (عمودی و آزاد) در نزد شاعر بپردازیم. اما از نظر موسیقی داخلی، به پدیده تکرار، نقش آهنگین معنایی، انسجام شعر و برخی پدیدههای آهنگین دیگر مانند طباق و جناس پرداخته شده است. و در خلال پژوهش مشخص گردید که شاعر تلاش میکند در ساختار ریتمیک قصایدش، از کوچکترین جزئیات و دقیقترین آنها به منظور بهره برداری از عناصر آن در راستای غنی سازی نغمه موثر برخاسته از ریتمهای خارجی و داخلی، و غنی سازی معانی متن و بیان هر آنچه از احساسات حزن و اندوه - و نیز زخم هایی که بر عراق وارد شده و در سینه او جای دارد استفاده کند.