الجمعیه العلمیه الایرانیه للغه العربیه و آدابها
سال:1388 | دوره:5 | شماره:12 |تعداد مقالات:8

چکیده عربی:إن الواقع التاریخی یشهد أن علم العروض کعلم النحو ولید الحضارة الإسلامیة، و أن مبتکره هو الخلیل بن أحمد الفراهیدی، وأنه ألف فی هذا العلم کتابا و قد ظهر هذا العلم علی یدیه متکاملا، مما یدل علی عبقریته و نبوغه. لکن الأسباب التالیة قد دعت بعض الباحثین المحدثین إلی التشکیک فی أصالة علم العروض:1- أن علم العروض ظهر علی ید الخلیل بن أحمد کاملا دون أن یکون ظهوره خاضعا لسنة التطور.2- وجود نص لابن فارس یستفاد منه أن علم العروض کان موجودا قبل الخلیل بن أحمد.3- وجود نص للبیرونی استفید منه أن الخلیل بن أحمد قد قلد الهنود فی وضعه لعلم العروض. إن هذه الأسباب ومثلها دفعت بعض المحدثین إلی أن یعتقد قسم منهم أن علم العروض العربی مأخوذ من علم العروض السنسکریتی، و أن یعتقد قسم آخر منهم أنه مأخوذ من الیونان، و أن یذهب قسم ثالث إلی أنه کان موجودا عند العرب قبل الخلیل. تثبت اصالة علم العروض: 1- بمناقشة الآرا و النظریات المخالفة، و إثبات بطلانها، 2- إیراد الأدلة التاریخیة و العلمیة علی أصالة علم العروض، 3- بیان الغرض الذی توخاه الخلیل بن أحمد من ابتکار هذا العلم، 4- بیان حقیقة معنی کلمة (المتیر) الواردة فی نص الباقلانی.   چکیده فارسی:واقعیت تاریخی گواه آن است که علم عروض همانند علم نحو زاییده تمدن اسلامی است، و مبدع این علم، خلیل بن احمد فراهیدی است که کتابی در این باره نوشت و علم عروض به دستان توانای وی تکامل یافت که این امر حاکی از استعداد و نبوغ او دارد. اما به خاطر عواملی چند، که زیر آمده است، گروهی از پژوهشگران به اصالت علم عروض تردید کرده اند :1- ظهور علم عروض به یکباره و تکامل یافته به دست خلیل بن احمد فراهیدی چرا که پیدایش آن، تابع سنت تکامل تدریجی نبوده است.2- وجود متنی از ابن فارس که از آن چنین استفاده می شود که علم عروض قبل از خلیل وجود داشته است.3- وجود متنی از بیرونی که دال بر این نکته است که خلیل در وضع علم عروض پیرو هندی ها بوده است.به خاطر این عوامل و مانندآن، برخی از پژوهشگران جدید معتقدند که علم عروض عربی برگرفته از علم عروض سانسکریتی است، و گروهی دیگر بر این باورند که بر گرفته از یونان است و گروه سومی هم معتقدند که عروض قبل از خلیل نیز وجود داشته است.با بررسی آراء و نظریات مخالف و اثبات بطلان آنها، و ارائه دلایل تاریخی و علمی مبنی بر اصالت علم عروض، و بیان غرض اصلی خلیل بن احمد از ایجاد این علم، و در آخر بیان حقیقت کلمه (المتیر) در نزد باقلانی، اصالت علم عروضثابت می شود.

چکیده عربی:إن نضال حافظ إبراهیم، شاعر النیل، مع ظروف بیئته جعله محببا إلی النفوس، فاتصل فی أثناء نضاله، بالشیخ محمد عبده و تأثر به فی أشعاره السیاسیة والاجتماعیة. و فی آرائه جول التعلیم و التربیة والمرأة والدفاع عن حقوقها. إنه فی مجال السیاسة یردد نغمات الشیخ فیعجب بالإنجلیزیین و یطری مزایاهم رغم وطنیته و یعلل قوتهم بالشوری و العدل و التعاون ونراه یودع اللورد کرومر الداهیة و یثنی علیه لأنه کان صدیقا لمحمد عبده ولایثورعلی الإنجلیز إلابنوع من اللباقة و الحیلة التی کانت من تأثیرات الشیخ. و فی مجال التربیة و التعلیم یؤکد علی آراء الشیخ و یدعو الناس إلی تحسین أخلاقهم و یقدم أمر التربیة علی التعلیم و یدعو إلی تربیة البنات و یفضل العصر الجاهلی علی العصر المعاصر لفساد أخلاق الناس. و فی مجال المرأة یقف حافظ کأستاذه إلی جانبها و یدافع عنها داعیا إلی جمیع ما لها من الحقوق و یری أن إصلاح المرأة و الأسرة هو إصلاح الأمة فیذم تقیید النساء و إذلالها لکنه مع ذلک دعا إلی لزوم المرأة البیت و یردد نغمة الشیخ فی الحجاب فیذهب إلی أن النقاب لیس من المشروعات الإسلامیة.   چکیده فارسی:از شعرای مشهور مصر است. وی دراشعار اجتماعی خویش متاثر از «شاعر نیل» حافظ ابراهیم شیخ محمدعبده بود. این تاثیرات در زمینههای سیاست، تربیت و تعلیم و دفاع از زن و حقوق وی خودنمایی میکند. در زمینه سیاست، وی همانند عبده، به نظریه اصلاح و اعتراض دور از افراط معتقد است و در اشعار خویش راه سازش با انگلیسی ها به خصوص لورد کرومر را در پیش می گیرد و اگر به آنها اعتراضی می کند همراه با نوعی چرب زبانی است. مرگ شیخ بر این رویه تاثیر می گذارد لذا بر انگلیسی ها می تازد. وی بزرگترین مصیبت جامعه را فساد اخلاق و جهل مردم می داند و نخستین امر ضروری برای پیشرفت جامعه در نظر او کسب علم و تزکیه نفس است و پرورش را مقدم بر آموزش می داند، و خواستار حق آموزش زنان است و معتقد است که اصلاح آنان اصلاح جامعه است، ولی زنان را ملزم به امور خانه داری میداند و مخالف در قید و بند کردن افراطی زنان است و همچون شیخ روبند را رد می کند و آن را از امور شرعی نمی داند.

چکیده عربی:اللغة العربیة تنظر إلی الموجودات نظرة عامة، أولا، ثم تعید النظر إلیها کرة أخری فتقسمها إلی مذکر و مؤنث. و قد خلت صیغة العموم من علامات، و کذا صیغة المذکر، و اختصت بذلک الأمر صیغة المؤنث. إذن، فاللغة العربیة تستخدم ثلاث صیغ فی تعاملها مع الأشیاء، صیغة عامة تشمل المذکر والمؤنث تستخدم عند اجتماعهما خالیة مما یمیزها، لأن العربیة دقیقة فی هذا المجال، وصیغة خاصة بالمؤنث (مع علامات التأنیت)، وصیغة خاصة بالمذکر (بدون علامات)، أی أن المذکر یستخدم صیغة العموم الخالیة مما یمیزها، و لابد من وجود قرائن معنویة أو لفظیة أو سیاقیة تنص أو تشهد للمذکر بذکوریته، و إن انعدمت فالمعنی هو صیغة العموم.هناک استعمالان آخران لصیغة العموم، الأول هو الکلمات المبهمة التی لا تتضح جنسیتها إلا بعد الاستعمال، نحو کلمة شیء أو العدد، والثانی هو الکلمات التی لیس لها جنس معین، و لو کان افتراضیا، کالملائکة والجن و إبلیس و الشیطان و جبریل و میکائیل و عزرائیل والباری تبارک و تعالی، أو ما نستطیع تسمیته (ما فوق الجنسیة).لذا یمکننا القول: إن صیغة العموم فی العربیة نستخدمها لثلاثة أمور: الأول هو اشتراک المذکر والمؤنث، والثانی هو عدم وضوح أی منهما، والثالث هو کون الکلمة خارج حدود الجنس و لا تنطبق علیها قوانینه.   چکیده فارسی:از نظر جنسیت در زبان عربی دو نگرش به ماهیت اشیا وجود دارد: نگرش اول عام و کلی است، و در نگرش دوم، آنها به دو دسته تقسیم می شوند: مذکر و مونث. مذکر خالی از نشانه است، اما مونث دارای نشانه می باشد، در نتیجه در زبان عربی اشیا دارای سه شکل هستند: صیغه عام یا کلی که شامل مذکر ومونث و خالی از نشانه است، دوم: صیغه مونث (با نشانه های تانیث)، و سوم، صیغه مخصوص مذکر (بدون نشانه). به دیگرعبارت، مذکر از صیغه عموم که خالی از نشانه است استفاده می کند، ولی باید قرائنی لفظی یا معنوی و یا سیاقی، که گواهی دهند منظور صیغه مذکر است نه صیغه عموم، باشد، در غیر این صورت صیغه عموم، منظور می گردد.علاوه بر حالت اول (مشترک بودن مذکر و مونث)، دو حالت دیگر استفاده از صیغه عموم وجود دارد. یکی کلمات مبهم که جنس آنها قبل از به کارگیری در جمله آشکار نمی شود، مانند کلمه شیء یا اعداد. و دیگری کلماتی که جنس مشخصی ندارند، مانند ابلیس، شیطان، جن، جبرئیل، عزرائیل، میکائیل و خداوند تبارک و تعالی، یا به عبارتی دیگر (ما فوق جنسیت). نتیجه اینکه صیغه عموم در عربی سه حالت دارد: اول دربرگیرنده مذکر و مونث به طور مشترک، دوم عدم وضوح هیچ یک از آن دو (مذکر و مونث)، و سوم کلماتی که فوق جنسیت هستند.

چکیده عربی:یستعرض هذا المقال استعارة الجهات من منظور فقه اللغة القرآنی فی النصف الاول من هذا الکتاب الشریف علی ضوء الاتجاه المعنوی للکلمات، و قد کشف هذا المقال کل التعبیرات الاستعاریة التی تدور حول «فوق»، «دون»، «علی»، «اعلی»، «هبط» و ما یشابهها لیدرسها: ثانیا: ما هی الصلة التی تربط هذه العناصر بعضها ببعض؟ و تبین هذه الدراسة ان کل التصورات أن کل التصورات الانتزاعیة الایجابیة کالقدرة: کالقدرة و العظمة و الفضل و ﺃشباهها تقع فوق خط عمودی، و علی العکس، کل التصورات الانتزاعیة السلبیة مثل الضعف و سوء و السوء، و ﺃضرابها تقع تحت خط عمودی. و الاسس التجربیة لهذه الاستعارة مبنیة علی اللغة القرآنیة و الحرکة الجسمانیة للانسان.   چکیده فارسی:این مقاله به بررسی زبانشناختی استعاره جهتی بالا/پایین در نیمه اول قرآن بر اساس رویکرد معنی شناسی شناختی می پردازد. عبارات استعاری قرآنی که حاوی کانون های استعاری (مثل: و غیره) هستند در این عبارات شناسایی شده اند تا بررسی «هبط»، «اعلی»، «علی»، «دون»، «فوق » شود که اولا: در زبان قرآن، کدام تصورات انتزاعی دینی، با توسل به مفاهیم عینی جهتی بالا و پایین تصورسازی شده اند؟ ثانیا، چه ارتباط نظام مندی میان این دسته از عناصر وجود دارد؟ نتایج این تحلیل نشان می دهد که مفاهیم انتزاعی قدرت، بیشتر، و بهتر در بالای یک خط عمودی قرار دارند و مفاهیم و تصوراتی چون ضعف، کمتر، و بدتر در پایین قرار دارند. مبنای تجربی این استعاره، فرهنگ قرآن و حرکت جسمانی انسان است.

چکیده عربی:أبوالقاسم علی بن أبی أحمد الحسین (355هـ - 436هـ) المشهور بالشریف المرتضی من کبار فقهاء الشیعة الإمامیة کان متوحدا فی علوم کثیرة مثل علم الکلام والفقه و أصول الفقه والأدب والنحو والشعر ومعانی الشعر واللغة. ماکان یطمح بالخلافة والمناصب الحکومیه، نلقاه مصروفا عن هذا المطمع مشغولا بالعلم والتدریس والتألیف بینما کان أخوه الشریف الرضی طموحا لنیل الخلافة. تولی المرتضی نقابة الطالبیین و إمارة الحج والنظر فی المظالم بعد أخیه الرضی اضطرارا. کان المرتضی فصیح اللسان منذ طفولته مطبوعا علی الشعر فقاله صبیا و یعد شعره مرآة صادقة للعصرالذی کان یحیاه. و بما انه کان ذا ثراء عریض و سعة فی العیش فلم یکن یستجدی بشعره.الشریف المرتضی شاعر فحل لکنه لم یحظ فی الشعر بمثل شهرة أخیه الشریف الرضی ولعل ذلک یرجع الی حساده وخصومه. رثی الشریف المرتضی جده سید الشهداء الإمام الحسین (ع) بأربع عشرة قصیدة تضم ستمائة و ستة و تسعین بیتا. لقد دافع المرتضی فی هذه المراثی المؤلمة المبکیة التی کان ینظمها عادة فی یوم عاشوراء عن مبادئ الفکرالشیعی والتزم بالشیعة والتشیع. تتناول هذه المراثی موضوعات کثیرة نضع أهمها بین أیدی القراء بشکل موجز. و جدیر بالذکر أن لدراسة هذه المضامین أهمیة خاصة لأن الشریف المرتضی کان فقیه الشیعة الإمامیة الأکبر و سیتبین خلال هذه المقالة المتواضعة کیف رثی الشریف المرتضی الإمام الحسین (ع) و أصحابه الکرام و کیف هجا بنی أمیة والذین ظلموا آل البیت علیهم السلام و ما هی الحقائق أو الأحداث التی وضع الشاعرالنقط علی حروفها و ما هی العبر التی یضعها بین أیدینا لنطبقها علی واقعنا المعاش.   چکیده فارسی:ابوالقاسم علی بن ابی احمدالحسین (355 ه. - 436 ه.) معروف به سیدمرتضی، از فقها و متکلمان بزرگ شیعه امامیه و سرآمد در بسیاری از علوم مانند فقه، اصول، کلام، ادبیات، لغت و شعر، روزگارخویش بود. وی عمرشریف خویش را تنها به فراگیری علوم و تدریس و تالیف کتاب و رساله گذرانید و پس از برادرش سیدرضی با کراهت، نقابت علویان را برعهده گرفت. شعر سید مرتضی آینه تمام نمای روزگارش است، زیرا به اندازه کافی ثروتمند بود و نیازی به سرودن اشعار متکسبانه و تملق گویی نداشت. وی شاعری توانا وزبان آور بود ولی درشعر به شهرت و آوازه برادرش سیدرضی نرسید و شاید تلاش حاسدان و دشمنانش یکی از علل آن باشد.سیدمرتضی 14 قصیده کوتاه وب لند مستقل جمعا در 696 بیت برای جدش حضرت امام حسین (ع) مرثیه سروده است. در این مراثی سوزناک که بهطورمعمول، آنها را در روز عاشورا می سروده، از مبانی فکری شیعه و از آرمانهای آن دفاع کرده و تشیع مخلصانه خود را به نمایش گذارده است. بررسی مضامین مراثی حسینی سیدمرتضی اهمیت خاص دارد، چرا که با پرداختن به آن معلوم خواهد شد وی کدامین واقعیات تاریخی را یادآور شده و چگونه بر امام حسین (ع) و یاران باوفایش گریسته و چه عبرتهایی را فرا روی خوانندگان اشعارخویش قرار داده است.

چکیده عربی:من العناصر التی لها أثرها فی قوة الصورة الفنیة لمعلقة امرئ القیس و جمالها، الایقاع الموسیقی الرائع و المتلائم. هذا الشاعر الشهیر، باختیار البحر الطویل، و اللام المکسورة فی الروی ذات المد الصوتی الکثیر و باختیار الألفاظ و الحروف المتناغمة والمتناسبة لمقتضی الحال و باستخدام فنی للمحسنات اللفظیة والمعنویة کالجناس و مراعاة النظیر التی تقوی الوحدة الموسیقیة، ینشد قصیدة تمتاز بجرسها الموسیقی، بحیث تسبب موسیقاه الداخلیة أن یری القاریء نفسه فی جو موسیقی شعری، خلقه الشاعر للتعبیر عن تجربته الشعریة و الشعوریة فی صورة موحیة فیتأثر القاری بعواطف الحزن و الفراق و الحیاة فی طبیعة صحراویة بین اصوات الوحوش من صهیل الفرس و رغاء الابل وزئیر الأسد و یجد نفسه فی ذلک الجو الحی و یتلذذ به. قد نجح الشاعر فی معلقته أن یستخدم دلالات الحروف الصوتیة التی تتناسب و تتناغم و التصاویر الفنیة الحیة التی تجسم و تجسد المفاهیم و المعانی.   چکیده فارسی:یکی از عناصر موثر در زیبایی معلقه امروالقیس، موسیقی روان و دلپذیر آن است. این شاعر بزرگ، با انتخاب بحر طویل، حرف روی لام مکسور که دارای کشش صوتی فراوانی است، حروف، الفاظ و هجاهای آهنگین و مناسب با مقتضای حال و نیز صنایع لفظی و معنویای چون جناس و مراعات نظیر، - که به تکرار و وحدت موسیقی شعر کمک میکنند، - قصیده خود را بسیار آهنگین و ممتاز کرده است، به طوری که موسیقی داخلی آن، سبب می شود که خواننده خود را درون فضای موسیقایی شعر بیابد، یعنی از عشوه محبوب شاعر، فاطمه، ملول گردد، خود را در طبیعت و زندگی بیابانی عصر جاهلی ببیند و در بیابان، صدای پاهای اسب و گاوهای وحشی و زوزه گرگ و چرخ نخریسی را بشنود و لذت ببرد.

چکیده عربی:لبیت الحکمة مکانة ممتازة و خاصة فی حرکة الترجمة فی العهد العباسی. الراجح أن «المأمون» هو مؤسسه. نشأته أدت إلی تطور الفلسفة و الکلام بین العرب. مؤید هذا الأمر ظهور «الفارابی» الذی تلمذ علی «متی بن یونس» أحد مترجمی بیت الحکمة و أیضا ظهور الفیلسوف «یحیی بن عدی»، تلمیذ «الفارابی». کان «یحیی»من مترجمی بیت الحکمة أیضا. من أعلام هذا المعهد و ذوی الأثر البارز الذین حضروا فیه من مختلف العلوم نستطیع أن نشیر إلی «الکندی» من النابغین فی الفلسفة، و «الخوارزمی» الریاضی و «الفراء» النحوی و «ابن الرومی» الشاعر الفلسفی و «سهل بن هارون» رئیس بیت الحکمة لحقبة من الزمن، و من المترجمین نشیر إلی «ابن المقفع»و «آل حنین» و «آل نوبخت» و...لیس لبیت الحکمة أثر فی نقل الشعر غیر العربی إل‍ی الشعر العربی. الراجح أن له أثرا فی الشعر التعلیمی، حین نظم «عبد الحمید أبان اللاحقی» کلیلة و دمنة مأخوذا من الادب الایرانی. أما فی باب الأدب المنثور فانحصرت نشاطاته ضمن نطاقه و استطاع أن یوثر تأثیرا کبیرا فی الأدب العربی و ثقافته بأخذ کتب الأدب الإیرانی لاسیما «کلیلة و دمنة» و تألیف الکتب المتأثرة منه کـ «ألف لیلة و لیلة»، «ثعلة و عفرة» لسهل بن هارون، «فاکهة الخلفاء و مناظرة الظرفاء» لابن عربشاه، «الصادح و الباغم» لابن الهباریة، «القائف» لأبی العلاء المعری، «عیون الحکمة» للمأمون و إحدی «رسائل اخوان الصفا» اخوان الصفا و....   چکیده فارسی:«بیت الحکمه » «بغداد» (136-218 هـ ق) - به عنوان مهمترین کتابخانه در جهان اسلام که اغلب معتزلی را موسس آن می دانند - در جریان نهضت ترجمه و پیشرفت دیگر علوم عربی در زمینه های ادبی و غیر ادبی، از جمله فلسفه، نقش موثری داشت. شاهد آن، ظهور «فارابی» شاگرد «متی بن یونس» از مترجمان «بیت الحکمه» است و فیلسوفانی مثل «کندی» ریاضی دانانی چون «خوارزمی»، می باشد. «بیت الحکمه» مدیرانی چون «سهل بن هارون» و مترجمانی چون «ابن مقفع»، «آل حنین» و «آل نوبخت» و نحویانی مثل «فراء» و برخی سرایندگان شعر فلسفی مانند «ابن رومی» ... داشته است. بر اساس منابع موجود، این مکان تاثیری در ترجمه شعر غیر عربی به عربی نداشته است؛ اما در زمینه ادبیات منثور، توانست با بهره گیری از کتب ادب پارسی چون «کلیله و دمنه» و تالیف کتب متاثر از آن چون «الف لیله و لیله» و «ثعله و عفره» «سهل بن هارون»، «عیون الحکمه»، «مامون»، «القائف»، «ابوالعلاء معری»، «فاکهه الخلفاء و مناظرة الظرفاء» «ابن عربشاه»، «الصادح و الباغم» «ابن الهباریه» و یکی از رسایل «اخوان الصفا» و خلق شعر تعلیمی، تاثیرات فراوانی در ادبیات عربی بر جای گذارد.

چکیده عربی:إن احدی میزات لغة کتاب الله و فضلا عن غریب ألفاظها و غامض تعابیرها و ماجاء فیه من محذوفات وفیرة و اضمارات متکررة هی کثر المجازات الواردة فی هذا الکتاب السماوی المجید لذلک و من اجل استیعاب ما ترمی الیه الآیات الکریمات لا بد لنا فی الوهلة الأولی من التعرف علی ما فی القرآن الکریم من المجازات و الاستعارات الخاصة به. إذ إن الإلمام بمدلولات المفردات و معانی الکلمات و معرفة تراکیب الجمل و ما تتضمنه من جوانب صرفیة و نحویة وحدهما لایکفیان قط.و بما أن الخطیب البلیغ یتماشی فی حدیثه مع مقام المتلقی و مستواه لإیصال أغراضه إلیه فقد جاء العلیم الحکیم کذلک فی کتابه العزیز بمحسنات لفظیة و معنویة علی أتقن وجه ممکن بحیث تعتبر المجازات و الاستعارات فیه إحدی هذه المحسنات الرائعة التی ان غاب عنها القاریءلم یهتد إلی المراد و لم یدرک ما ترمی إلیه الآیات القرآنیة کما ینبغی. و ها نحن سوف نستعرض هنا و من خلال المقالة التالیة لمحة بسیطة عن البلاغة الأدبیة فی القرآن الکریم.   چکیده فارسی:از محسنات زبان جاودانی قرآن کریم علاوه بر غرایب الفاظ و تعابیر سربسته و مختصر و حذف ها و اضمارهای مکرر آن، مجازگویی های فراوان آن است. از این رو، برای فهم مقاصد آیات چارهای جز آن نیست که با مجازات و استعارات قرآنی آشنا شویم، زیرا دانستن معانی لغات و مفردات و آشنایی با بافت جمله ها و احوال صرفی و نحوی آن، وافی به مقصود نیست. از آنجا که هر سخنور بلیغ برای ادای معنا و مقصود خود با توجه به مقام و موقع مخاطب سخن می گوید، خداوند حکیم نیز در قرآن کریم به لطیفترین وجه، محسنات لفظی و معنوی را به کار برده است. یکی از این محسنات لطیفه، مجازها و استعاراتی است که اگر از سوی مخاطب، مغفول عنه افتد، راه به سر منزل مقصود نخواهد برد و معانی آیات قرآنی را کما هو حقه در نخواهد یافت.