HISTORY OF PHILOSOPHY
Year:2013 | Volume: | Issue: |Papers Count:7

در حدیث مشهوری از پیامبر اکرم (ص) نقل شده که پروردگار پیش از آفرینش خلق در «عماء» بود. سند و محتوای این حدیث مورد اظهار نظرهای گوناگون و متعارضی قرار گرفته است و متکلمان، عارفان، حکیمان و مفسران مسلمان بر اساس مبانی خویش به آن توجه نموده و در نظام فکری خویش از آن بهره برده اند. متکلمان بر اساس دیدگاه های تنزیهی و تشبیهی خود به تاویل حدیث پرداخته و آن را مورد پذیرش یا رد قرار داده اند. برخی از عارفان مسلمان «عماء» را اشاره به مرتبه احدیت و دیگران آن را حاکی از مرتبه واحدیت دانسته اند. آنان عماء را با «نفس رحمانی»، «حق مخلوق به»، «خیال مطلق» و «جوهر عالم» تطبیق نموده و برای آن جایگاهی رفیع در نظر گرفته اند. ملاصدرا در حکمت متعالیه خویش عماء را با «وجود منبسط»، «احدیه الجمع» و «حقیقه الحقایق» تطبیق نموده و با تاویل حدیث به اخذ نتایجی در باب احاطه وجود الهی بر همه مکان ها و زمان ها می پردازد و تلاش می کند تا میان تشبیه و تنزیه جمع کند.

این مقاله به بررسی مساله روح (پسوخه) و بدن در آرا هومر، افلاطون و ارسطو می پردازد. مدعای اصلی نوشتار حاضر از این قرار است که نظریات متضاد افلاطون و ارسطو در باب هستی شناسی روح و بدن، در نهایت در تعبیر دوگانه از هستی شناسی روح در دوران اسطوره ای بخصوص هومر - ریشه دارد. به این معنا که تضاد دوران فلسفی میان افلاطون و ارسطو بر سر هستی شناسی روح و بدن، در تعبیر دوگانه و متضاد هومر از مفهوم روح ریشه دارد. بعلاوه، این مقاله سعی دارد با اثبات چنین نظری، قدمی بسیار کوچک در راستای فهم نسبت میراث اسطوره ای یونان باستان با دوران فلسفه انسانی آن - بخصوص افلاطون و ارسطو - بردارد.

قبل از ارسطو برخی از مباحث علم منطق در سخنان زنون کبیر، سوفسطائیان، سقراط و افلاطون بصورت پراکنده آمده است، اما ارسطو نخستین کسی است که منطق نظری را جمع آوری و با تعیین ابواب و فصول تدوین نموده است. او بر اساس مبانی معرفت شناختی خود، منطق حملی را مطرح می کند که بحث استدلال حملی و قیاس حملی از مهمترین آراء وی بشمار می رود.پس از ارسطو، مکتب منطقی دیگری توسط منطقیانی همچون فیلون، دئودروس مگاری، زنون و خروسیپوس رواقی در یونان تحت عنوان منطق رواقی - مگاری بوجود آمد که بر خلاف منطق ارسطویی به منطق شرطی می پرداخت. شناسایی قضایای مرکب شرطی توسط مگاریان و شناسایی سایر قضایای مرکب مانند عطفی و فصلی و صور قیاس اتصالی و انفصالی توسط رواقیان، منطق شرطی را پدید آورد. بنابراین، میراث منطقی یونان عبارت از دو مکتب ارسطویی و مکتب رواقی - مگاری است.مشائیان مسلمان که بخوبی از میراث منطقی یونان آگاه بودند؛ از روش فلاسفه یونان در تدوین علم منطق عدول کردند. آن ها علاوه بر کاستن برخی مسائل منطقی از قبیل مقولات و بحث تفصیلی شعر و خطابه و جدل و جابجایی برخی دیگر مثل عکس و حد و رسم، با ابتکارات و نوآوری های متعدد خود نقش موثری در تحول و پیشرفت علم منطق ایفا کردند که ما در این نوشتار به تبیین برخی از آن ها می پردازیم.

دکتر خلیل خان ثقفی (اعلم الدوله)، پزشک، نویسنده و مترجم دوره قاجار و از نخستین دانش آموختگان طب جدید در ایران، پس از فارغ التحصیلی از دارالفنون و پیش از عزیمت به فرنگ، رساله ای در موضوع زمان و مکان تالیف کرده است. در این رساله که مطابق یادداشت میرزا خلیل خان تالیف و ترجمه است، او به بحث در باب نحوه پدید آمدن ایده فضا؛ تمایز میان ایده فضای محیطی و فضای نامتناهی؛ نحوه پدید آمدن ایده فضای نامتناهی؛ جوهر بودن فضا؛ نامتناهی بودن فضا از دو حیث وسعت و دوام؛ پدید آمدن ایده زمان؛ مسند بودن زمان به فضا پرداخته و باجمال آراء فیلسوفانی چون ویکتور کوزن، جان استوارت میل و اسپینوزا را طرح و نقد نموده است.

سابقه ارتباط مسلمانان با کشور چین بس دیرینه است؛ این ارتباطات از طریق سفرهای مسلمانان به آن مناطق و با انگیزه های مختلف بازرگانی، اقتصادی، سیاسی و دینی انجام شده است. شواهد موجود حاکی از آن است که مسلمانان از همان آغازین نشانه های حیات فرهنگی و سیاسی، سفرهایی به این سرزمین داشته اند. در این میان، اطلاعات ارزشمندی توسط جغرافیدانان مسلمان ضبط و بدست آمده است. این اطلاعات در زمینه های مختلف اعم از جغرافیای طبیعی، شامل محدوده جغرافیایی کشور چین، شهرها و مسافت های هر یک و همچنین مسائل معیشتی، فرهنگی و آموزشی شامل دستاوردهای هنری و علمی و اجتماعی و صنایع گردآوری شده است. این نوشتار بر آن است تصویر چین در اندیشه و توصیف مسلمانان را از قرن اول هجری تا روزگار حافظ ابرو در قرن هشتم هجری بررسی و تشریح نماید. نوشتار حاضر می تواند بعنوان مقدمه ای بر تشریح نوعی شرق شناسی اسلامی باشد که طی آن، گزارش اندیشمندان و سیاحان یک قدرت بزرگ سیاسی و فرهنگی از شرق دور، مبنای مسافرت ها، روابط، جهان گشایی ها و انتقال میراث های فکری و فرهنگی از نقطه ای به نقطه دیگر می شود. با این ملاحظه، این گزارش ها و توصیفات از آن رو حائز اهمیتند که در خدمت گسترش فرهنگ و دین اسلام قرار گرفته و از آن ها بهره برداری شده است.

احمد بن محمد رازی معروف به ابن مسکویه، فیلسوف، مورخ، پزشک و ادیب پرآوازه قرن پنجم اواخر عمر خود را در اصفهان زیست و در همین شهر نیز چشم از جهان فرو بست. اندیشه های مربوط به حکمت نظری او در کتاب الفوز الاصغر و اندیشه های مربوط به حکمت عملی او در کتاب تهذیب الاخلاق گرد آمده است.یکی از آراء فلسفی ابن مسکویه، باور به اتصال و پیوند ارگانیک بین موجودات طبیعی جهان است. وی، عالم جسمانی را همچون عالم روحانی تو در تو و دارای مراتبی، محیط بر یکدیگر و متصل به هم می داند و نقشه ای جامع برای آن ترسیم می کند. بنظر او حرکت هر متحرکی، گویی هوشمندانه در حرکت بسمت تمامیت خویش و بسوی آن چیزی است که موافق کمال اوست. این حرکت، شوقی است و در آن عاشق، معلول معشوق خود است. بنظر وی برای مشخص کردن مراحل تکامل انبیا ضروری است که چگونگی اتصال موجودات به یکدیگر روشن شود.ابن مسکویه معتقد است که خدا به حکمت و تدبیر متقن خود، هر نوع را به اصناف و گونه های مختلف تقسیم کرده است و میان گونه ها ترتیب طولی برقرار نموده است بنحوی که هر یک از آن ها نسبت به دیگری کاملتر است تا جایی که نوبت به آخرین گونه از آخرین نوع می رسد. در اینجاست که آخر این نوع متصل به اول نوع بعدی می شود و با طی مراحل و مراتب مختلف در این مسیر، گیاه، حیوان و حیوان، انسان می شود. از منظر ابن مسکویه، انسان پس از طی کردن مراتب کمال زیستی تکامل معنوی می یابد و سرانجام به آخرین مرتبه کمال انسانی که نبوت است، می رسد و نبی نیز در همین دنیا به مجاورت و افق نوع بعد که عقل یا ملک است، ارتقا می یابد.با توجه به وضعیت علوم تجربی در زمان ابن مسکویه و مکتب فلسفی غالب در آن زمان، بنظر می رسد که منظومه فکری وی جوابگوی تبیین فلسفی نظریه تکامل نبوده، چون فلسفه هنوز ظرفیت کافی برای تبیین اینگونه مسائل را نداشته است. نظر به اینکه این دیدگاه را قبل از او اخوان الصفا و هم عصر او اندیشمندانی چون ابوریحان بیرونی و ابن سینا با فراز و فرودی متفاوت مطرح کرده اند، اما این اندیشه های ابن مسکویه بود که به متفکران بعدی چون ملاصدرا منتقل شد تا بتواند آن را تبیین فلسفی نماید. شاید اگر ابن مسکویه نیز مبانی فلسفی و هندسه فکری ملاصدرا را می داشت، می توانست بنحو شایسته ای نظریه تکامل زیست شناسان را تبیین فلسفی نماید.

سیر تکاملی و نتایج مترتب بر معرفت نفس در فلسفه اسلامی از جمله مباحث مهم بشمار می رود. یکی از مهمترین این نتایج بحکم حدیث «من عرف نفسه فقد عرف ربه» نیل به شناخت آفریدگار است. تبیین و تفسیر این حدیث در مکاتب آغازین فلسفه اسلامی کمتر مورد توجه بوده و شکوفایی شرح و تفسیر آن بیشتر به دوره های تلفیقی و تالیفی در مکتب شیراز و اصفهان تا دوره های تفوق حکمت متعالیه در میان متاخران و معاصران بر می گردد. این تحقیق درصدد پرداختن به سابقه این تبیین ها و تحلیل ها در دو مکتب آغازین فلسفه اسلامی یعنی حکمت مشاء و حکمت اشراق و حتی قبل از آن است. تفسیر احادیث معرفت نفس در فلسفه اسلامی با نفس شناسی و خودشناسی پیوند دارد و بدین لحاظ برای آن دیرینه ای بسان خود فلسفه در یونان در نظر گرفته شده در کتاب های فلسفه اسلامی اقوال و عباراتی در این زمینه به قدما و حکمای یونان نسبت داده شده است و سرآغاز تاریخ نگاری در این زمینه بوده است.نقل این احادیث و اقوال مشابه آن از همان دوران اولیه فلسفه اسلامی از اخوان الصفا آغاز شده است و بیشتر با تاکید بر اهمیت نفس شناسی و تجرد نفس همراه بوده است که در حکمت مشاء با توجه به برجستگی علم النفس و نفس شناسی برجستگی می یابد. ابن سینا با استفاده از این احادیث به اثبات مهمترین مساله نفس شناسی خود یعنی تجرد نفس می پردازد و از آن ها بعنوان تاییدی دینی برای اثبات این امر در برابر دیدگاه متکلمان دال بر جسمانی بودن نفس بهره می گیرد. در حکمت اشراق با توجه به بنیادین بودن بعد معرفت شناختی نفس، رویکرد اساسی تری به ارتباط میان معرفت نفس و معرفت رب پیدا می شود و بعنوان برهانی برای اثبات وجود خدا و صفات او معرفی می گردد؛ برهانی که بر دیگر براهین اولویت دارد. آنچه در این گذار تاریخی نمایان است، تقریر حاکی از امکان معرفت نفس و امکان انتقال از آن به معرفت رب است که در اشراقی ترین وجه آن ذومراتب دانسته می شود.