مدرس علوم انسانی
سال:1386 | دوره:11 | شماره:1 (پیاپی 50) |تعداد مقالات:19

در به وجود آمدن و گسترش یافتن محیطهای شهری، عوامل مختلفی موثرند که بی شک در میان آنها، عوامل جغرافیایی و زیست محیطی مهمترین نقش را دارند. دشت توس یا کشف رود که شهر ویران شده تابران توس درآن واقعه شده است، با توجه به برخورداری از مجموعه ای عوامل مطلوب زیست محیطی از جمله منابع آب فراوان، وجود چشمه سارها و رودهای فصلی، هوای مساعد، خاک حاصلخیز، پوشش غنی گیاهی و مراتع سرسبز، باعث جلب توجه شده و اقامت جمعیتهای انسانی و مهاجران را از کهنترین زمانها فراهم کرده است. ظهور دست افزارهای سنگی در میانه دشت و کناره های کشف رود متعلق به دوران پارینه سنگی زیرین، وجود غارهای باستانی در حاشیه دشت و سکونتگاههای پیش از تاریخ و تاریخی، شواهدی ارزشمند در این زمینه می باشند. علاوه بر این قرار داشتن شهر تابران توس در نزدیکی مرزهای اقوام مهاجم آسیای مرکزی، موقعیت حساسی را طی قرون میانی اسلامی به عنوان یک منطقه سوق الجیشی تدافعی به آن بخشیده بود. اما با گسترش یافتن شهر مقدس مشهد از قرن هشتم هجری به بعد، شهر تابران موقعیت سوق الجیشی خود را از دست داد و با انتقال آب چشمه گیلاس (که از مهمترین منابع تامین آب شهر تابران توس بود) عوامل جغرافیایی مطلوب در این منطقه از بین رفت و این شهر برای همیشه متروک شد. در این مقاله سعی شده است تا تاثیر عوامل تکوین و گسترش این شهر طی قرون میانی اسلامی و همچنین نابودی و متروکه شدن آن از قرن هشتم هجری به بعد که بیشتر ریشه در مسایل جغرافیایی دارد، بررسی شود.

این تحقیق با ارزیابی و مقایسه شاخصهای متعدد اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی در استانهای یزد و کرمان (که زادگاه دو شخصیت سیاسی (رییس جمهور) در سالهای اخیر بوده است) به دنبال پاسخ به این سوال است که آیا دسترسی به فرصت سیاسی مانند ریاست جمهوری باعث استفاده از امکانات ملی در جهت توسعه فوق العاده موطن و زادگاه رییس جمهور شده است یا خیر؟به این منظور اطلاعات و آمار شاخصهای مختلف اقتصادی استانهای فوق در دوره های ریاست جمهوری مربوط به افراد از مرکز آمار ایران جمع آوری و پردازش شد. نتایج تحقیق نشان می دهد هر دو استان کرمان و یزد در شاخصهای مختلف از روند توسعه فوق العاده ای نسبت به میانگینهای کشوری برخوردار شده اند.

تحلیل تغییرات کاربری اراضی در نواحی اطراف احداث سدهای بزرگ بویژه در بالاتر از ساختمان سد و نواحی اطراف شبکه هیدروگرافی از موضوعهای اصلی ارزیابی آثار زیست محیطی آنها می باشد. مقاله حاضر شناسایی این آثار را در محدوده سد ستارخان اهر بررسی می کند. وسعت، گسترش و پیچیدگی آثار سد ستارخان اهر از مهمترین موانع در ارزیابی آثار آن می باشد. این سد به علت فراهم کردن آب برای استفاده در امور کشاورزی، آب شرب و به زیر آب بردن اراضی زیر ساختمان سد، آثار قابل ملاحظه ای را از زمان احداث بر جای گذاشته است. در این مطالعه با استفاده از نتایج حاصل از شناسایی مناطق تغییر و عدم تغییر از طریق تصاویر ماهواره ای و تلفیق آنها با نقشه ساختمان سد ستارخان اهر و تاسیسات جانبی آن، میزان و وسعت آثار آن مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. سپس با استفاده از شاخص زیانباری، میزان زیانباری تغییر کاربریها مشخص شد. نتایج پژوهش (که در محیط GIS به صورت نقشه های موضوعی ترسیم و ارایه شده اند) نشان می دهد که سد ستارخان در کل دارای دو اثر مستقیم و غیرمستقیم در محیط اطراف خود می باشد. تغییر کاربری باغها و مزارع کشاورزی به کاربری ساختمانی و سطوح آبی از آثار مستقیم با زیانباری بسیار بالا و تغییر کاربری اراضی دیم و بایر به باغها و گسترش اراضی ساختمانی شهری از آثار غیرمستقیم آن و بترتیب با زیانباری کم و بسیار زیاد می باشد.

زعفران به عنوان گرانبهاترین محصول کشاورزی و دارویی جهان از جمله گیاهانی است که با توجه به مقاومت خود در برابر خشکی، نقش قابل توجهی در وضعیت اقتصادی و اجتماعی مناطق خشک و نیمه خشک خراسان جنوبی و مرکزی پیدا کرده است. از سویی دیگر درآمد نسبتا خوب این محصول، دوره کوتاه کشت و نیاز آبی محدود، کشاورزان منطقه نیشابور را بر آن داشته است تا بدون توجه به قابلیتها و پتانسیلهای طبیعی اراضی دشت نیشابور به کشت این گیاه روی آورند که این امر به وجود آورنده مشکلات و همچنین بازده نداشتن خوب محصول شده است. به این منظور در این مقاله نواحی مستعد کشت زعفران با استفاده از نقشه های سطوح ارتفاعی، شیب، قابلیت اراضی، عمق خاک، دسترسی به آبهای سطحی و زیرزمینی و آستانه های دمایی موثر در کشت زعفران در دشت نیشابور در محیط GIS شناسایی شده است. در همین راستا پس از تهیه نقشه های فوق با استفاده از مدلهای وزن دهی رتبه ای، نسبتی و مقایسه زوجی به وزن دهی و تلفیق نقشه ها پرداخته و نقشه امکان سنجی نواحی مستعد کشت زعفران با تلفیق لایه ها در هر مدل تهیه شد. در پایان بر اساس مدل نسبتی به عنوان مدل بهینه، نقشه نهایی به دست آمد. نتیجه حاصل نشان می دهد که 2146 کیلومتر مربع از اراضی دشت دارای استعداد بسیار خوب برای توسعه کشت زعفران می باشند که در حال حاضر کاربری این اراضی به کشت دیم، کشت آبی، مراتع نیمه متراکم و مراتع متراکم اختصاص دارد. با تغییر این اراضی به کاربری کشت زعفران می توان توسعه اقتصادی و ارزش افزوده را برای این منطقه رقم زد.

از آنجا که روستا زاده دست انسان است، پس چون هر پدیده زنده دیگر در فرایند «تحول» یا «شدن تاریخی» خود دوره های مختلفی را با فراز و فرودها سپری می کند. به بیان دیگر، روستا در برهه ای از زمان بنا بر ضرورت تاریخی و نیاز انسان ظهور می یابد، رشد می کند و مدتهای کم و بیش طولانی به حیات خود ادامه می دهد. پاره ای از آنها در یکدیگر و یا در درون شهرها ادغام شده و یا با افزایش تعداد جمعیت، حیات و شکل جدیدی را به نام شهر شروع می کنند. گروه دیگر از روستاها با تغییر یا محدودبودن توانمندی محیط و گاه با سوانح طبیعی و یا تحول شرایط اقتصادی - اجتماعی، سیاسی و نظامی (جنگها) جامعه روبه رو می شوند و دوران افول را در پیش گرفته و به مرور در معرض کاهش و در نهایت تخلیه جمعیت قرار می گیرند. این گروه از روستاها بعضا به طور کامل از نقشه جغرافیا حذف شده و یا شکل جدیدی از حیات را به نام مزرعه یا مکان تولیدی آغاز می کنند.روستاهای ایران نیز جدا از این قانون نبوده اند، به گونه ای که در نیم قرن اخیر دستخوش عمیقترین زیروروشدگی ها، در هم ریختن ها و دگرگونی ها در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی قرار گرفته اند. چون شناخت و تبیین تحولات روستاها در کانون مطالعات جغرافیای روستایی قرار دارد، لذا جغرافیدانان با تکیه بر تعاملات «میان دانشی» و با بهره گیری از روشهای علمی مختلف سعی به دریافت فرایند تحول روستا می کنند. مقاله حاضر نیز کوششی است در این راستا و پاسخ به دو پرسش زیر می باشد:1- با استفاده از «نظریه چرخه حیات» تا چه حد می توان روش جدیدی را پیش پای محققان این رشته و رشته های مرتبط با آن قرار داد؟2- آیا «نظریه چرخه حیات» از ظرفیتهای لازم برای تبیین فرایند تحول روستا برخوردار می باشد؟از این رو در این مقاله با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی سعی بر ارایه قابلیت تعمیم این نظریه در تبیین فرایند تحول روستاها از منظر جغرافیایی دارد تا در صورت امکان به عنوان یک روش مفید و نو به لحاظ کاربردی در این زمینه طرح کند.بررسی انجام گرفته نشان داده است که «نظریه چرخه حیات» علی رغم پاره ای از انتقادات و محدودیتها (چون هر نظریه دیگر)، توانمندی (ظرفیت) بسیار خوبی برای تبیین و تحلیل فرایند تحول روستا دارد. از این رو به نظر می رسد که جغرافیای روستایی نیز می تواند با بهره گیری از این نظریه، (به گونه میان دانشی) روش شناسی مناسبی را در این راستا ارایه کند.

برآورد تبخیر و تعرق در مواردی از قبیل برنامه ریزی آبیاری، تعیین تبخیر مخازن آب، محاسبات بیلان آب، تخمین رواناب و مطالعات اقلیم شناسی ضروری است. تبخیر و تعرق را می توان به صورت کاملا دقیق با استفاده از اندازه گیریهای میدانی تعیین کرد. با این حال، این روشها تنها مقادیر تبخیر و تعرق را برای نواحی محدود از لحاظ وسعت مکانی به دست می آورند. این محدودیت باعث توسعه استفاده از داده های سنجش از دور برای ارزیابی تبخیر و تعرق روی نواحی وسیع شده است. در این تحقیق با استفاده از تصاویر MODIS و الگوریتم سبال، مقدار تبخیر و تعرق برای ناحیه مزرعه نمونه ارتش واقع در استان گلستان در دو تاریخ 5 مه و 7 ژوئن سال 2003 م. مطابق با 15 اردیبهشت و 17 خرداد سال 1382 برآورد شد. یکی از پارامترهای موثر در دقت سبال، آلبیدوی سطحی است که در این تحقیق با استفاده از دو روش، یکی استفاده از باندهای 1 و 2 (روش قدیمی) و دیگری استفاده از باندهای 1 تا 5 و 7 (روش نوین) تصویر MODIS محاسبه شد. مقایسه نتایج به دست آمده با مقادیر موجود در متون مختلف نشان می دهد، اولا براورد آلبیدوی سطحی با استفاده از روش نوین دارای دقت بیشتری بوده و ثانیا دقت خروجی های حاصل از سیال در حدی است که بتوان با انجام تحقیقات تفصیلی بعدی به نتایج قابل قبول دست یافت.

مدیریت و بهره برداری اکوسیستمهای مرتعی نیاز به شناخت دقیق اجزای آنها ارتباطات و آثار متقابل این اجزا با یکدیگر دارد. این تحقیق به منظور تعیین ارتباط بین فاکتورهای خاک و پارامترهای پوشش گیاهی در بخشی از مراتع حوزه «واز» در مساحتی معادل 2296 هکتار، واقع در استان مازندران انجام گرفت. برای این منظور 25 واحد کاری از هم پوشانی نقشه های شیب، جهت و ارتفاع با استفاده از GIS، به عنوان پایه و مبنای نمونه برداری پوشش گیاهی و خاک تعیین شد. فاکتورهای خاک از قبیل ازت، ماده آلی، pH، EC، بافت و ساختمان تعیین و پارامترهای پوشش گیاهی (تاج پوشش و تراکم) برای تعدادی از گونه های مرتعی مشخص شد. سپس با استفاده از روشهای آماری همبستگی بین فاکتورهای خاک با درصد پوشش تاجی و تراکم گونه ها بررسی شد. نتایج بیانگر آن است که تاثیر فاکتورهای خاک روی گونه های گیاهی یکسان نیست. از بین این فاکتورهای مطالعه شده EC، pH و رس بترتیب بیشترین اثر را روی پوشش تاجی و EC، رس، نیتروژن و pH بیشترین تاثیر را روی تراکم اغلب گونه ها در منطقه داشته است. البته میزان این تاثیر بسته به نوع پوشش متفاوت است. همچنین با توجه به نتایج مشخص شد که هر گونه گیاهی در شرایط ادافیکی خاصی قادر به رشد و ادامه حیات می باشد که از شرایط رشد گونه های دیگر متفاوت است.

در این مقاله با بررسی برخی از متون عیلامی و بین النهرین که بهترین منابع اطلاعاتی درباره غرب ایران به شمار می آید، سیمای جغرافیای تاریخی منطقه ای در غرب ایران که در ادبیات باستان شناختی به حوزه فرهنگی زاگرس مرکزی شهرت دارد، به تصویر کشیده شده است تا سرزمینهایی که از هزاره سوم تا آغاز هزاره نخست پیش از میلاد (ظهور اقوام آریایی) در این منطقه شکل گرفته بودند، مکانیابی شده و اقوامی که در آنها می زیسته اند، به بحث کشیده شوند. سرزمینهای ورهشه، سیماشکی و کاسی از آن جمله هستند که پژوهشگران مختلف بر پایه متون یاد شده اظهار نظرهای گوناگونی درباره مکانیابی این سرزمینها کرده اند. در این مقاله ضمن عنوان کردن آنهاتلاش شده است تا حدودی جغرافیای تاریخی این حوزه مهم فرهنگی غرب ایران در چارچوب زمان یاد شده، بازسازی شده و بر اساس متون و اظهارات پادشاهان مختلف عیلامی و میانرودانی سرزمینهای مذکور در این حوزه فرهنگی مکانیابی شود.

هدف این مقاله معرفی نظریه «شهرنشینی دیفرانسیل» و آزمایش این نظریه با مورد نمونه ایران در طول 50 سال بین 1950 تا 2000 در 10 دوره آماری می باشد. در این مقاله ابتدا نظریه شهرنشینی دیفرانیسل معرفی شده و سپس به مطالعات موردی که این نظریه را به کار برده اند، اشاره می شود. در نهایت این نظریه برای بررسی نظام شهری ایران به کار گرفته شده است. آزمایش این نظریه در مورد ایران نشان می دهد که نظام شهری ایران این دوره «شهرنشینی» را از سال 1950 آغاز کرده و سه مرحله این دوره را به ترتیب تا سال 1975 گذرانده است. همین طور از سال 1975 تا 1995 دو مرحله مربوط به دوره «واگرایی قطبی» را طی کرده و به دوره «شهرگریزی» وارد می شود. نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان می دهد که به طور کلی نظریه شهرنشینی دیفرانسیل با روند نظام شهری ایران تطابق دارد. اگر چه بعضی تفاوتها را هم در نظام شهری ایران نشان می دهد.

اکثر مطالعاتی که تاکنون درباره تحولات اقلیمی در ایران شده است مربوط به یک قرن اخیر می باشد. این مطالعات نیز به طور عمده به وسیله محققان خارجی به انجام رسیده است ولی اختلاف نظر در نتایج به دست آمده و نظریه های مطرح شده بسیار است. شاخصترین نظریه ها در این مورد متعلق به هانس بوبک (1955) می باشد. او با توجه به عامل ارتفاع و دما برای مناطق مختلف ایران پنج پهنه مورفوکلیماتیک - مورفودینامیک در نظر گرفت و با توجه به وجود دوره های یخچالی و بین یخچالی در کواترنری برای این پهنه ها، مرزبندیهای مشخصی ارایه کرد. محدوده مطالعه شده در این پژوهش، دامنه های شمالی ارتفاعات کرکس در امتداد نیمرخی از بلندیهای این رشته در جنوب کاشان تا حاشیه بندریگ در مشرق کاشان می باشد. این محدوده در پهنه های موفوکلیماتیکی دوره های سرد کواترنر، به طور عمده تحت حاکم بودن شرایط بارانی بوده است. مساله قابل طرح آن است که اشکال مورفولوژی موجود در منطقه بررسی شده با ارقام دمایی ارایه شده برای آن دوران که بین 4 تا 6 درجه سانتیگراد پیشنهاد شده است - همخوانی ندارد. بنابراین برای تجزیه، تحلیل و بازسازی شرایط دمایی آخرین دوره یخچالی (وورم) از متوسط دمای روزانه ایستگاههای منطقه استفاده شد. تکنیک کار تحقیق، مبنا قراردادن ارتفاع کف سیرکهای یخچالی (3000 متر) در دامنه های کوههای کرکس برای میانگین دمای صفر درجه در دوره یخچالی و مقایسه آن با شرایط دمای کنونی در همان ارتفاع می باشد. نتایج نشان می دهند که دمای هوا در آخرین دوره یخچالی در این منطقه بین 10 تا 12 درجه سانتیگراد سردتر از شرایط کنونی بوده است. اشکالی از جمله سیرکهای یخچالی، یخرفت ها و علایم گسترش زبانه های یخچالی تا ارتفاع 2000 متر و نظایر آن همگی از جمله مهمترین مواریث و شواهد تحولات اقلیمی این دوره در این منطقه به شمار می آیند.