مدرس علوم انسانی
سال:1384 | دوره:9 | شماره:1 (پیاپی 38) ویژه نامه جغرافیا |تعداد مقالات:10

این مقاله با استفاده از نقشه های توپوگرافی 50000 :1، نقشه های زمین شناسی 1:250000، نقشه های کاربری اراضی 1:250000 و آمار ایستگاههای هواشناسی و هیدرومتری ایمنی جاده های منطقه مطالعه شده (با توجه به پارامترهای مخاطرات محیطی) بررسی شده است. لایه های اطلاعاتی مختلف جدولی و نقشه ای با توجه به توزیع فضایی، زمان و شدت اثر مخاطرات روی هم انطباق داده شده اند؛ سپس طی یک بررسی میدانی به کمک آثار و شواهد موجود و با درنظرگرفتن اطلاعات ذکرشده، نقشه های حساسیت زمین شناسی، مخاطرات اقلیمی، هیدرولوژیک و مخاطرات ژئومورفولوژیک ترسیم شده اند. در نهایت با انطباق سه نقشه مذکور، نقشه مخاطرات محیطی محور ارتباطی سنندج ـ مریوان استخراج شد. بر اساس آن 65 درصد از طول محور ارتباطی مورد نظر از نقاط با خطر بسیار زیاد، 25 درصد از نقاط با خطر زیاد و 10 درصد از نقاط با خطر متوسط عبور می کنند.

دانش، سنگ بنای توسعه است؛ ولی متاسفانه دانش بومی تا این اواخر مفاهیم «واپسگرایی» و «ایستایی» را به ذهنها متبادر می کرد که آن هم ناشی از افکار، رویکرد ها و نظریه های کلاسیک توسعه از جمله نوسازی و رهیافتهای انتقال فناوری به کشاورزان کشورهای در حال توسعه بود. اما می توان گفت که با بروز مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از کاربرد فناوریهای نسنجیده و استفاده جانبدارانه از فرهنگ غربی در کشور های در حال توسعه، رویکردهای درون زا، نظریه های روستایی پایدار و راهبرد های کشاورز- نخست، مطرح شد. تحت تاثیر این رویکردهای جدید، مردم روستایی، ظرفیتهای محلی، دانشها و مهارتهای آنها در اولویت واقع شد و مورد توجه متخصصان امور توسعه قرار گرفت. در این مقاله سعی شده است تا با توجه به ادبیات موضوع و روش شناختی ـ توصیفی ـ تحلیلی و با شیوة اسنادی به این دو سوال پاسخ داده شود: 1-    چه تفاوتهایی بین دانش بومی و رسمی وجود دارد؟ 2-    نقش و جایگاه دانش بومی در توسعه روستایی پایدار چیست؟ یافته ها نشان می دهد که گرچه بین دانش بومی و رسمی تفاوتهایی وجود دارد، اما نباید آنها را در مقابل هم قرار داد؛ زیرا آنها مکمل یکدیگرند و از تلفیق آنها می توان به موفقیتهایی رسید که برای هیچکدام به تنهایی امکانپذیر نیست. براساس پارادایمهای جدید توسعه روستایی به منظور حل مشکلات روستایی، ابتدا باید به راه حلهای بومی رجوع کرد، اگر کارساز بود، آنها را تقویت و بهبود بخشید؛ در غیر این صورت از راه حلهای بیرونی استفاده و آنها را آزمایش کرد.  

تبریز دارای تنگناهای خاصی در توسعه فیزیکی است. از نقطه نظر ژئومورفولوژی، شهر در توسعه فیزیکی با مشکلاتی مانند: زمین­لرزه، حرکات دامنه­ای و سیلاب مواجه می­باشد. در این مقاله مخاطرات ژئومورفولوژی شهر بررسی شده اسـت. هدف از چنـین مطالعـه­ای طبقه­بـندی کـردن منـاطق پـایدار و ناپـایدار شهر تبـریز اسـت. بـرای دستـیابی به ایـن هـدف از سیستم اطـلاعات جـغرافیاییGIS، مدل ارتفاعی رقومی شده DEM و شاخص نرمال شده پوشش گیاهی NDVI در طبقه­بندی استفاده شده است. همچنین بـرای افـزایش دقـت داده­های مـورد نیـاز از تصـاویر ماهواره­ای نوع TM استفاده شده است. بنابراین از ترکیب تـمامی اطلاعات در محیط GIS، نقشه­های محدودیت توسعه شهر و نواحی مخاطره آمیز تهیه شد. لازم به ذکر است که نقشه­ها در دو گروه قابل طبقه بندی می باشد:الف) نقشه ناهمواریهای شهر و حومه؛ ب) نقشه­هـای مخاطـرات ژئومـورفولوژیکی توسعه شهر مانـند: نقشه مخاطراتهیدرولوژی، محدودیتهای پوشش­طبیعی زمین، ناپایداریهای مربوط به شرایط لیتولوژی و پراکنش گسها در شهر و حومه.نقشه­های ذکـر شـده در برنامه­ریزی توسـعه قابل استفاده می باشد. نتایج نشان می دهد که کرانه های مهرانه­رود، نواحی باغمیشه و ولیـعصر از مناطق مخاطره ­آمیز تبریز محسوب می شوند. با این حال مخاطرات زمین لرزه در شهر و حومه به دلیل پراکنش گسلها در تمامی شهر  برابر است.

علت وجودی یکی از مهمترین مفاهیم جغرافیای سیاسی است. سابقه این مفهوم به دیدگاههای «فردریک راتزل» بر می گردد. هر چند در مورد علت وجودی دولت ـ ملتهای اروپایی کارهای گسترده ای صورت گرفته است ولی در مورد ایران تا زمان حاضر کار چندانی انجام نشده است.در این پژوهش با استفاده از مفهوم علت وجودی تلاش شده است تا ریشه پیدایش، استقرار و تداوم دولت و ملت ایران در طول تاریخ ـ که به ایجاد دولت ـ ملت ایران در قرون جدید منجر شد بررسی شود. پاسخ به پرسش علت وجودی دولت ـ ملت مدرن ایران که یادگار و بازمانده  ایران کهن است، موضوع اصلی این پژوهش است.

تهیه نقشه تغییرات کاربری و پوشش اراضی از نیازهای اساسی برای مدیریت و نظارت محیطی است. این نقشه ها در برنامه ریزی و تصمیم گیریهای مختلف استفاده می شوند، بنابراین تعیین قابلیت اعتماد و صحت این نقشه ها اهمیت زیادی دارد. در این مطالعه از یک روش جدید برای مدلسازی عدم اطمینان در آشکارسازی تغییرات استفاده شد. در این روش علاوه بر اطلاعات احتمالاتی، از ویژگیهای مکانی شامل فاصله، همسایگی، وسعت و نوع تغییر نیز  استفاده به عمل آمد.  ابتدا تصاویر Landsat TM منطقه شهری اصفهان در سالهای 1998 و 1990 م. با استفاده از توابع چند جمله ای درجه اول هم مختصات شدند. سپس با استفاده از الگوریتم طبقه‏بندی، حداکثر مشابهت(MLC) در ده کلاس کاربری و پوشش اراضی طبقه بندی و ویژگیهای احتمالاتی نشان دهنده عضویت پیکسلها در کلاسهای مختلف محاسبه شدند. در مرحله بعد اطلاعات مکانی لازم برای مدلسازی عدم اطمینان در تغییر کاربری کشاورزی به مسکونی استخراج شد. آنگاه ویژگیهای مکانی و احتمالاتی به کمک رگرسیون لاجیستیک ترکیب شدند و لایه نشان دهنده عدم اطمینان مربوط به تغییر اراضی کشاورزی به مسکونی تهیه شد. از شاخص (ROC) نیز برای ارزیابی کیفیت مدل تهیه شده، استفاده شد. مقدار آن برابر  9944/0 محاسبه شد که نشان دهنده دقت بالای مدل عدم اطمینان به دست آمده است. با توجه به نتایج این تحقیق، استفاده  و توسعه از این مدل برای براورد و ارزیابی عدم  اطمینان در آشکارسازی تغییرات کاربری و پوشش توصیه می شود.  

بررسیها نشان می دهد که در دهه های گذشته بخشی از تلاشها و رویکردهای توسعه روستایی بر اقدامات ترویجی ـ اطلاع رسانی روستایی متمرکز بوده است. با گذشت زمان و طی بررسیها، برخی از کاستیهای رهیافت کلاسیک ترویج و اطلاع رسانی روستایی مشخص شد. در تلاش برای بازسازی و ارائه الگوی بهینه برنامه ریزی ترویج و اطلاع رسانی روستایی سوال اساسی این است که بنیانهای نظری و دیدگاههای مرتبط در تبیین عوامل، عناصر و شرایط تاثیرگذار بر شناخت و آگاهی روستاییان، چه معرفهایی را معرفی و ارائه می کنند تا در هنگام تهیه و تدوین استراتژیهای ترویج و اطلاع رسانی روستایی مورد توجه قرار گیرند؟ مقاله حاضر با رویکردی تبیینی و از طریق کنکاش در متون علمی به مطالعه برخی از عوامل، عناصر و شرایط تاثیرگذار بر شناخت و آگاهی روستاییان از توانشهای خود و محیط پیرامون می پردازد. نتایج تحقیق نشان می دهد، در تهیه و ارائه الگوی بهینه برنامه ریزی ترویج و اطلاع رسانی روستایی، توجه به اصول چندگانه ذیل ضروری است: اصل جریان دو سویه اطلاعات، اصل انطباق با شرایط محیطی و جغرافیایی، اصل سازگاری با ویژگیهای فرهنگی جوامع روستایی، اصل بهره گیری از توان نهادهای محلی در برنامه های اقدام برای ترویج و اطلاع رسانی روستایی، اصل پوشش همگانی (دانستن حق همه است) و اصل پایداری محیطی.  

بر اساس آمارهای موجود، هر ساله هزاران نفر در اثر تصادفات جاده ای جان خود را از دست می دهند و یا معلول می شوند. مطابق آخرین آمارها در ایران سالیانه به علت تصادفات جاده ای بیش از 22000 نفر جان خود را از دست می دهند که این امر فاجعه ای ملی محسوب می شود. در این مقاله، تصادفات جاده ای محور فیروزکوه ـ ساری در وضعیتهای جوی بارانی، برفی، یخبندان و مه آلود در یک دوره سه ساله(1372- 1374) بررسی شده است. به منظور بررسی نقش این پدیده ها در بروز تصادفات جاده ای از داده های ساعتی مربوط به ایستگاههای هواشناسی فیروزکوه، قراخیل قائمشهر و دشت ناز ساری نیز استفاده شد؛ همچنین وضعیت جوی لحظه وقوع تصادف با استفاده از این داده ها تعیین شد و اطلاعات تفصیلی مربوط به تصادفات در دوره مطالعه شده نیز از بانک اطلاعات تصادفات جاده ای نیروی انتظامی استخراج شد. در این مقاله با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS، نقشه پراکندگی تصادفات و همچنین نقشه احتمال خطر تصادف  در هر یک از وضعیتهای برفی، بارانی، یخبندان و مه آلود تهیه شد. براساس نتایج حاصل از نقشه های احتمال خطر تصادف، بیشترین احتمال آن هنگام ریزش باران در کیلومترهای 125 و 130، زمان بروز پدیده یخبندان در کیلومتر40، زمان ریزش برف در کیلومترهای 29، 30، 40 و زمان بروز پدیده مه در کیلومترهای 98، 100، 106، 108، 109 و 110 بوده است. در نهایت با استفاده از نقشه های احتمال خطر تصادف در هر یک از وضعیتهای جوی  بارانی، برفی، یخبندان، مه آلود و همچنین با استفاده از ضریب اهمیت هر یک از این پدیده ها با توجه به فراوانی تصادفات، نقشه نهایی احتمال خطر تصادف در وضعیتهای نامساعد جوی تهیه شد؛ سپس محور مطالعه شده به سه طبقه خطر متوسط، خطر زیاد و خطر بسیار زیاد پهنه بندی تقسیم گردید. بر اساس این پهنه بندی بیشترین احتمال خطر تصادف در کیلومترهای 35، 100، 108، 109، 110، 122، 125 و 130 در زمان وضعیتهای نامساعد جوی وجود دارد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که با افزایش تعداد روزهای برفی و یخبندان در سطح اطمینان 95 درصد افزایش معناداری در تصادفات از نظر فراوانی، شدت خسارات، تعداد کشته ها و مصدومان دیده می شود.

با وجود اینکه وقوع بارش در زمستان (در جنوب شرق ایران) یک پدیده اتفاقی است ولی در شرایط سینوپتیکی خاصی، در این منطقه بارشهای نسبتا خوبی ریزش می کند. این بارشها هر چند اندک ولی از نظر اهالی منطقه بسیار ارزشمند است. مطالعه انجام شده روی هشت سامانه باران زا در طول سالهای 1380 تا 1382 هـ . ش. نشان می دهد که در دو الگوی کلی، سامانه های باران زا روی جنوب شرق ایران بارش می کنند. در الگوی نوع A، دو مرکز واچرخندی، یعنی یکی روی شمال دریای سیاه و شرق اروپا و دیگری در شرق دریاچه آرال بسته شده است که زبانه های این دو مرکز با هم ادغام می شوند و زبانه جنوبی آن شرق مدیترانه تا شمال آفریقا را فرا می گیرد. در الگوی نوع B، واچرخندی روی دریاچه آرال و واچرخند دیگری روی اقیانوس اطلس و غرب مدیترانه بسته شده است که زبانه آن تمام مدیترانه و شمال آفریقا را تا مصر در بر می گیرد. لازم به ذکر است که در هر دو حالت و با توجه به وضعیت جوی ترازهای بالاتر، شرایطی فراهم می شود تا کم فشار سودان کاملا به سمت شرق رانده شده و از جنوب شرق وارد ایران شود.      

طی سالهای 1377-1378 تا 1379-1380 استان تهران شاهد شدیدترین خشکسالیهای دهه های اخیر بوده که بررسی گستره و تحلیل درباره آن لازم است. لازم به ذکر است که برای این تحلیل استفاده از شاخصهای خشکسالی می تواند موثر باشد. این شاخصها در واقع بیان کمی بلیه طبیعی خشکسالی بوده تا امکان ارزیابی آن را در مقیاسهای مختلف زمانی و مکانی ممکن سازند. در تحقیق حاضر برای پایش خشکسالی این دوره و تهیه نقشه های آن از سه شاخص DI، SPI، EDI و تکنیک سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS استفاده شده و به این منظور اطلاعات 43 ایستگاه در سطح استان به کار رفته است. نتایج نشان داد که DI نسبت به بارندگی نوسانهای شدیدی داشت، ضمن اینکه هماهنگی زمانی و مکانی مناسبی بین نتایج آن قابل مشاهده نمی باشد. همچنین شاخصSPI  در مقیاس ماهانه واکنش کافی به کمبود ریزشها از خود نشان نمی دهد. اما شاخص جدید EDI  در مجموع عکس العمل مناسبی را نسبت به خشکسالیها داشته و پیوستگی منطقی بین نتایج آن قابل مشاهده است..

تاثیر عناصر و پدیده های جغرافیایی بر انسان و زندگی او فراوان است. این تاثیرات را می توان حداقل بر جذب و دفع گروههای انسانی، نوع و شکل سکونتگاه، محوطه های استقراری و جابه جایی آن، میزان بهره وری از منابع طبیعی، جمعیت و … مشاهده کرد.در این مقاله سعی شده است تا بر اساس بررسیهای باستان شناسی ـ که در حوزه زهک سیستان صورت گرفت ـ به نقش جغرافیا و به خصوص هیدرولوژی در شکل گیری و نابودی تمدنهای مختلف سیستان و حوزه زهک پرداخته شود. تاسیس تاریخ استقرار، زمان ترک محوطه ها و مجموعه علل آن در هر یک از محدوده های مطالعه شده، از مهمترین اهداف در  پژوهش مورد نظر است.روش بررسی بـه صورت پیمایش میدانی و سیستماتیک انجام شد. در این روش نمونه های شاخص فرهنگی (سفال) جمع آوری شد؛ سپس مطالعات باستان شناسی روی آنها انجام گرفت.نتایج حاصل از این بررسی موجب شد تا شاخص انگاره های زیستی و استقراری این منطقه ابزار لازم را در بازسازی محیط جغرافیایی آن در دوره های مختلف زمانی (پیش از تاریخ، دوران تاریخی و دوران اسلامی) فراهم سازد.