سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1396 | دوره:10 | شماره:2 (پی در پی 36) |تعداد مقالات:16

کشمیر از جمله مناطقی است که در طول تاریخ شاعران بسیاری را به تاریخ ادبیات فارسی معرفی کرده است. یکی از شاعرانی که آثارش نماینده اهمیت و نقش موثر او در ترویج زبان فارسی در منطقه کشمیر میباشد، یعقوب صرفی کشمیری است که در قرن دهم هجری قمری میزیسته است. صرفی به تقلید از نظامی، مثنویی به نام «پنج گنج» را سروده که چهارمین گنج این منظومه به نام «مغازی النبی» به تقلید از اسکندر نامه نظا می، در شرح زندگی و غزوات پیامبر اکرم (ص) سروده شده و تاکنون به چاپ نرسیده است.در این پژوهش ضمن معرفی نسخه های خطی مغازی النبی، مختصات سبک شناسی این اثر را در دستگاههای زبانی، فکری و بلاغی بررسی کرده ایم. نگارنده ضمن بررسی خصوصیات سبکی، سعی کرده چهره واقعی صرفی که مانند مورخی دقیق النظر که به روایت رویدادهای زندگی پیامبر (ص) پرداخته است، آشکار سازد.

شفیعی کدکنی با انتشار دوازده دفتر شعری و نیز انتشار شعرهای پراکنده در نشریات، در میان شاعران معاصر بعنوان شاعری بزرگ و صاحب سبک شناخته شده است. یکی از ویژگیهایی که شعر او را از شعر سایر شاعران ممتاز و مشخص میگرداند پشتوانه غنی فرهنگی شعر اوست. در این مقاله آبشخورهای این پشتوانه فرهنگی و چگونگی نمود عناصر آن بررسی میشود تا از این طریق هم نقش میراث فرهنگی در آفرینش آثار هنری جدید مشخص شود و هم بخشی از گرایشهای فکری شاعر شناخته گردد. برای این منظور پس از شناسایی و استخراج عناصر فرهنگی، آنها را طبقه بندی و تحلیل کرده ایم. نتیجه پژوهش نشان میدهد که علاوه بر عناصر فرهنگ ایرانی، عناصر فرهنگی سایر ملل در شعر شفیعی حضور دارند و رابطه شعر شفیعی با این میراث فرهنگی یک رابطه دو سویه است. از طرفی این میراث فرهنگی به شعر شفیعی عمق معنایی و غنای زبانی میبخشد و از طرفی هم آن میراث از زیر گرد و غبار تاریخ به در کشیده میشود و در آینه شعر شفیعی با چهره ای تازه و نو به حیات خود ادامه میدهد و با زندگی و جامعه امروزی پیوند بر قرار میکند.

دشوارسازی (difficult making) یکی از هنرسازه ها (device) یا شگردهای رایج در ادبیات است که در شعر علی معلم دامغانی بسیار برجسته شده و در جایگاه وجه غالب نشسته است، یعنی عنصر تعیین کننده ای که بر عمده مسائل زبانی، بلاغی و محتوایی شعر او سایه انداخته است.در شعر انقلاب، معلم از برترین مصادیق دشوار گویی است که شعرش در عین دشواری، با اقبال و شهرت نسبی مواجه شده است. این امر باعث شده که شعر معلم بارها مورد توجه محققان قرار بگیرد و از دیگر سو، شعرا رغبت یا توانایی تقلید شیوه او را نداشته باشند و شیوه او به جریان شعری تبدیل نشود.در جستار حاضر شیوه های دشوارسازی معلم در حوزه این علوم ادبی بررسی میشود: دستور زبان (سطح صرفی و سطح نحوی)، معانی (تغییر بافتار و ایجاز)، بیان (دورخیالی و کنایه)، بدیع معنوی (بینامتنیت: تضمین، تلمیح و اشاره).غیر از اسباب و راهکارهای دشوارسازی، انگیزه های دشوارزبانی نیز بررسی شده اند. شواهد نشان میدهند که میل به تمایز و تشخص زبانی و در پاره ای موارد عدم درک عمیق و درازمدت از محتوای به نظم درآمده، اصلیترین انگیزه های دشوارزبانی معلم باشند.

مشخص کردن تاثیرپذیریها و تاثیرگذاریها از زمینه های مهم بررسی سبک شناسانه اثری ادبی است. در تاریخ ادبیات ایران هرقدر از عمر شعر فارسی میگذرد این موضوع اهمیت بیشتری می یابد. حال این پرسش مطرح است که سخنوران سده نهم تا چه اندازه تحت نفوذ شعرای پیشین بودند و آیا کارشان تقلید محض از شعرای سبک عراقی و خراسانی بوده یا توانسته اند خود نیز نوآوری کرده و حتی راهگشای نسل های بعد از خود باشند؟ این مقاله سعی کرده است به بررسی سه موضوع بپردازد، نخست تاثرات نظام استرآبادی از سخنوران پیشین، سپس تلاش او برای رهایی از تقلید و سعی در نوآوری و سوم ابداعات خاصی که در شاعران پس از او موثر بوده است. نظام توانسته است در قصیده سرایی به بزرگانی چون ظهیر، انوری، خاقانی و سلمان نزدیک شود و به سیاق آنان قصیده هایی پر طمطراق بسراید. قسمت مهمی از هنرنمایی او از همین روش مجال بروز یافته است. این آگاهی از ادبیات گذشته موجب شده است که شاعر برای رهایی از مقلدبودن، دست به نوآوری زند و با وجود اینکه زمینه شعرش همان مدحگویی است، در دام تقلید صرف گرفتار نشده و هنرنماییهای شاعرانه اش موجب شده که در دیوانش تصاویر بدیعی بسیار زیبایی مشاهده کنیم، آن هم از مضامینی که قرنها شاعران پیشین آنها را در کوره طبع خویش پروده بودند. در لایه ای دیگر از مطالعه دیوان نظام نوآوری های خاصی را میبینیم که شاعران بعد از او را متاثر کرده است. استفاده از «اسلوب معادله» یکی از این نوآوریها است که تاثیر آن بر شاعران سبک هندی به خوبی مشهود است.

در سنت اخلاق نویسی در طول هزار سال گذشته آثار اخلاقی متعدد و متنوعی با سبکها و گرایشهای فکری مختلفی نوشته شده است. در عصر صفویه نیز بفراخور شرایط علمی و مذهبی این نوع آثار رونق و رشد چشمگیری پیدا کرد. کتاب «حقایق» یکی از آثار اخلاقی بسبک «کیمیای سعادت» امام محمد غزالی است که بدست استادی مسلم در حکمت نظری و حکمت عملی و برخاسته از مکتب حکیم متاله صدرالدین شیرازی، بجامعه علمی ایران عرضه شد. مولف این اثر ملا محسن فیض کاشانی است و مترجم آن نورالدین اخباری نوه برادر ملا محسن. این کتاب از گروه کتب اخلاقی غیرروایی است که سه بخش معرفت نفس و ناپسندیده ها و پسندیده ها برشته تحریر درآمده است. این پژوهش به شیوه تحلیل محتوا باین سوال اصلی پاسخ داده است:محتوای کتاب«حقایق» چیست؟ و در مقایسه با کتب مشابه از چه جایگاهی برخوردار است؟نتیجه نهایی تحقیق گواه این نکته است که مولف در بعد نظری و محتوایی از استادش ملاصدرا تاثیر عمیقی پذیرفته و در تلفیق عقل و کشف و شرع در طرح این کتاب با اتکاء بر معارف شیعه موفق بوده و در بهره گیری از ساختار کیمیای سعادت نیز با ابداع و ابتکار اثری اخلاقی-عرفانی آفریده است.

نیایش به عنوان شکلی از رفتار دینی که هدف از آن، جستن ارتباط با موجودیتی است که فرد نیایشگر او را به عنوان آفریدگار خود یا موجودی روحانی در نظر میگیرد، در ادیان مختلف به شکلهای گوناگونی صورت میپذیرد. در همین زمینه از گذشته تا به امروز همواره نحوه نیایش و پرستش هر مردمی، به عنوان یکی از مهمترین عناصر و آموزه های دینی مورد توجه پژوهشگران این عرصه بوده است.عطار نیشابوری، از جمله عارفان، سخن سرایان برجسته و نابغه زبان فارسی است که از شگرد نیایش برای بیان آموزه های اخلاقی و عرفانی خود سود میجوید و بسیاری از تعالیم والای خویش را در خلال این نیایشها طرح و به مخاطبان خویش به طور مستقیم و غیرمستقیم القا میکند و برخی از درماندگیها و حیرانیهای بشر را در کره خاک به تصویر میکشد و در مناجات با خدا، در پرتوی از امید، سخن از زندگی و زیستن معنوی و مرگی عارفانه میراند که برای سرگشتگیهای بشر امروز، میتواند راهکارهایی ارائه دهد یا با آنها همدلی و همنوایی کند. در برخی موارد نیز، این نیایشها بسیاری از معضلات و نابسامانیهای جامعه روزگار خویش و مناسبات قدرت را طرح و نقد میکنند.این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی به بررسی برخی از نیایشهای عطار و بیان ویژگیهای آنها در مثنویهای وی میپردازد.

یوسف و زلیخای آذر بیگدلی مثنویی عاشقانه برگرفته از قرآن کریم است که به پیروی از یوسف و زلیخاهای پیشین، خصوصا یوسف و زلیخای جامی و با توجه ویژه به خسرو و شیرین نظامی در عصر زندیه سروده شده است. اگرچه این داستان در ابتدا با سوز و گدازی پر شور، ناشی از عشق زمینی و یک طرفه زلیخا به یوسف آغاز میشود، اما در نهایت این عشق مجازی تحول یافته و به عشقی فرازمینی و ماورایی ختم میشود. در این مقاله ضمن بیان مختصر مضامین و نکات برجسته یوسف و زلیخای آذر بیگدلی بر اساس شش نسخه خطی بدست آمده از این منظومه، به معرفی مهمترین ویژگیهای سبک شناسی آن در سه سطح فکری، زبانی و ادبی خواهیم پرداخت.

نثر کتاب «شرح زندگانی من» تالیف عبداله مستوفی در ژانر ادبی حسب حال یا زندگینامه خودنگاشت اوضاع سیاسی واداری و اجتماعی دوره قاجار و پهلوی اول (رضا شاه) را به شکل داستان در داستان شرح میدهد. حسب حال مستوفی، سرشار از نقل قولها و محاورات و عامیانه گویهای مردم در قرن سیزدهم است. در واقع با این محوریت، صمیمیت بین مولف و مخاطب افزون شده است و مخاطب نثر را صمیمی، شیرین، ساده و جذاب مییابد. در پژوهش حاضر هدف، بررسی و شناخت عناصر زبانی عامیانه در کتاب «شرح زندگانی من» است.در جهت نیل به هدف، سوال اصلی پژوهش بررسی و شناخت حوزههای عناصر زبانی عامیانه ساز در کتاب موردبحث است، ازآنجاکه، صاحبنظران ادبیات عامه اجزای زبانی این ادبیات را در چهار حوزه مطرح کرده اند، پژوهش حاضر نیز در این چهار حوزه واژگان، اصطلاحات و زبانزدها، کنایات و ضرب المثلها به بررسی نثر موردنظر پرداخته و میزان بهرمندی «شرح زندگانی من» از این اجزای زبانی عامیانه را مورد تبیین قرارداده است تا سبک عامیانه در نثر مستوفی به عنوان یک سبک شخصی در دوره قاجار قلمداد شود.

نثر پارسی در تاریخ تطور خود، دستخوش دگرگونیهای فراوانی شده است که در هر دوره ای رنگ و بوی خاص خود را دارد. بر این بنیاد، در نثر کهنسال پارسی پس از گذار از گدار مشروطه و رسیدن به عصر معاصر، دگرگونیهایی رخ میدهد، یا به نوعی پوست اندازی میکند، میتوان گفت: این تغییر و تحول عظیم حاصل ارتباط با نوشته های فرنگیان، تکانه های مدرنیته و نثر روزنامه ای است. از شگردهای نویسندگیی که در این دوره بوجود آمد، «پاورقی»/ «پانویس» دهی است. شگردی که امکان توضیح، اظهار نظر، یادداشتهای جانبی و ارجاع را در زیر صفحه به نویسنده میدهد. از نویسندگان صاحب سبک معاصر که از این تکنیک بسیار بهره برده، محمدابراهیم باستانی پاریزی است. به گونه ای که بخش قابل توجهی از صفحات کتابهایش را به پانویس اختصاص داده است. پرسش اصلی تحقیق این است که: پانویسهای باستانی پاریزی چه مولفه ها و مشخصه هایی دارند و نقش آنها در مقبول نظر افتادن سبک نویسندگی باستانی پاریزی به چه میزان است؟ این پانویسها در تنوع پانزده گونه و حجم آنها نیز گاهی به چهار صفحه میرسد و چون از نظر محتوایی رابطه تنگاتنگی با متن دارند، ساختاری منسجم را به کتاب داده اند. نتیجه حاصل از پژوهش نشان میدهد که پانویس و این نوع پانویس دهی از مولفه های سبک شخصی باستانی پاریزی است و یکی از مهمترین عوامل برجسته شدن و مقبول نظر افتادن کتابهای او نزد خوانندگانش است.

بی شک بوستان سعدی (سعدی نامه) از درخشان ترین آثار تعلیمی ایران زمین و از مظاهر اعلای فصاحت و بلاغت در زبان فارسی است.آنچه این منظومه را به اثری فاخر و گرانسنگ بدل ساخته غیر از استفاده استادانه از آرایه های لفظی و معنوی مختلف و تصویرسازی ماهرانه از راه صورخیال و همچنین جهان بینی برتر شیوه خاص رفتار سعدی با ماده خام زبان و عناصر زبانی است. اطناب یکی از مهمترین این عناصر زبانی و در عین حال یکی از هنرمندانه ترین شگردهای سخن پردازی سعدی در بوستان بشمار میرود که وی در مقام خطیبی نافذ، واعظی خیرخواه و معلمی دلسوز از گونه های متنوع آن، به کرات و با استادی هر چه تمامتر، در جهت تعلیم و هدایت مخاطب بسوی سعادت بهره جسته است. این مقاله میکوشد تا ضمن معرفی و بررسی مبحث بلاغی اطناب و انواع آن به تبیین شیوه ها و شگردهای بسط کلام در بوستان سعدی بپردازد.

میرزا کاظم طبیب یزدی، پزشک و شاعر برجسته روزگار قاجار منسوب به خاندان بلندآوازه کرمانی مشهور به خاندان حکیمان است که مرحوم ناظم الاطباء نیز از همین خاندان برخاسته است. جد اعلای این خاندان حکیم نفیس بن عوض کرمانی طبیب بزرگ قرن هشتم و نهم هجری است. میرزا کاظم طبیب به سبب سکونت در منطقه محدود ابرکوه تاکنون گمنام مانده است. ایشان صاحب دیوانی است که با مختصات شعری سبک بازگشت سروده شده و مشتمل بر غزل، قصیده، مثنوی، مسمط، رباعی، ترکیب بند و ترجیع بند و قالبهای ترکیبی میباشد. میرزا کاظم در سرودن اشعار آیینی به ویژه نوحه نیز دستی توانا داشته است. در این نوشتار برآنیم به این پرسش پاسخ دهیم که: میرزا کاظم طبیب یزدی کیست و مختصات سبکی و نوآوریهای ایشان در شعر چیست؟

قرآن کریم به زبانهای مختلف ترجمه شده است و برخی از شاعران نیز این معانی بلند را به زبان شعر برگردانده اند. از میان این ترجمه ها برخی توانسته اند جایگاه ممتازی یابند که ترجمه منظوم مجد یکی از این ترجمه هاست. هدف از این پژوهش بررسی سبک شناسی ترجمه منظوم قرآن امید مجد در سطح زبانی است که این بررسی در چند جزء قرآن (جزء اول، دوم، بیست و نهم و سی ام) صورت گرفته است. برای این منظور ترجمه این شاعر در سه بخش آوایی، لغوی و نحوی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده، نشان دهنده تنوع قافیه و همچنین بیانگر برابری سبک نمایشی و انتزاعی در ترجمه مجد است. وجه امری نیز در این ترجمه بسامد زیادی دارد که جهت گیری و حالت گوینده در مورد اجرای یک عمل از نوع درخواست، توصیه و فرمان را بیان میکند.

یکی از مختصات زبانی سبک هندی گسترش دایره واژگان شعر است. طغرای مشهدی بعنوان یکی از سخنسرایان طرز نو یا سبک هندی برای مضمون آفرینی و ترکیب سازی از اصطلاحات بدیع موسیقایی بهره میگیرد. جدا از معنای غریب پاره ای از این اصطلاحات که منجر به بیانی پیچیده و دشواریاب در شعر او گردیده است پرسش اصلی ما میزان نوآوری و ابتکار طغرا در کاربرد این اصطلاحات با توجه به شعر پیشینیان و اثرگذاری او بر شاعران پس از خود است. در این تحقیق نشان خواهیم داد بسیاری از این اصطلاحات ابتدا توسط او به شعر فارسی راه یافته است و شعرای پس از او همچون قاآنی بعنوان نماینده سبک بازگشت ادبی و شهریار و سایه بعنوان نمایندگان شعر معاصر از این اصطلاحات بهره گرفته اند.

تقابل معنایی یکی از پر بسامدترین هنرهای کلامی به شمار میرود که بسیار مورد توجه ساختارگرایان قرار گرفته است. تقابل معنایی در پژوهشهای معناشناسی و ساختاری آثار ادبی، به عنوان شبکه ای نظامند و سازمان یافته در نمایاندن روابط مفهومی میان واژگان نقشی موثر ایفا میکند. پژوهش حاضر به بررسی تقابلهای معنایی و واژگانی در دویست غزل فریدالدین عطار نیشابوری میپردازد و حاصل کار نشان میدهد که عطار به چه میزان از این هنر کلامی بهره برده است. در غزلهای عطار چندین حوزه تقابلی وجود دارد که بزرگترین و پر بسامدترین حوزه آن اختصاص به مفاهیم ارزشی عرفانی دارد چون: تقابل میخانه و مسجد، زهد و صوفی، بقا و فنا و... با بررسی این تقابلها میتوان به زوایایی از اندیشه، ناخودآگاهی فردی و جمعی، اوضاع اجتماعی و سبک معنایی عطار، را دسترسی پیدا کرد.

هجو از فروع ادبیات غنایی به شمار میرود و مانند هر گونه ادبی دیگر دارای ویژگیهایی است که آن را از دیگر گونه ها جدا میکند. این گونه ادبی، بخش قابل توجهی از آثارشاعران پارسی را به خود اختصاص داده است که بررسی ویژگی های سبکی آن میتواند سهم مهمی در ورود به دنیای ذهنی شعرا و شناختن اندیشه ها، عواطف و رویکردهای آنها داشته باشد، ضمن اینکه میتواند مخاطب را با شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دوران شاعر نیز آشنا کند. در این مقاله سعی شده است هجویات انوری ابیوردی به عنوان یکی از شاعران بزرگ قرن ششم و نیز از بنیانگذاران و صاحب نامان هجوسرایی در سه حوزه زبانی، ادبی و فکری با تکیه بر مضامین اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد. سوالات اصلی پژوهش این است که ویژگیهای سبکی هجویات انوری کدامند؟ و جامعه ای که انوری در هجویات خود به تصویر میکشد، چگونه جامعه ای است؟ پاسخهای احتمالی و فرضیه های این تحقیق بدین شرح است که هجویات انوری در سه محور زبانی، ادبی و فکری دارای ویژگیهای برجسته ای هستند که او را به عنوان یکی از پیشگامان هجوسرایی مطرح میسازد و اغلب هجوهای انوری، حالتی عام دارند و مصادیقی کلی. انوری با بهره گیری از هنر شاعری خود و احاطه ای که بر اوضاع جامعه عصر خود داشته، بسیاری از مفاسد و پلشتیها و ناهنجاریهای اجتماعی عصر خود را به تصویر میکشد. نتیجه تحقیق بیان میدارد که استفاده از هجو یکی از ویژگیهای بارز سبک شعری انوری است و شاعر با استفاده از نوآوریها و هنرنماییهای شاعرانه، به شیوه های مختلف، تصاویری واضح از اوضاع فرهنگی، سیاسی و اجتماعی عصر خود ارائه میدهد.

این نوشتار در نظر دارد به بررسی تاثیر جنگهای ادبی دهه چهل و پنجاه بر جریان مدرنیسم بپردازد. داستان نویسی در ایران از دهه بیست به بعد با تب و تاب اعتراضات اجتماعی درآمیخت و داستان نویسان خود را متعهد و ملزم به بازنمایی واقعیات اجتماعی میدانستند. تسلط ادبیات متعهد بر فضای داستان نویسی ایران تا دهه چهل ادامه پیدا کرد اما این فضای تک صدایی در دهه چهل شروع به تغییر کرد، نویسندگان جوان و پیشرو گرد هم آمدند و در شهرهای مختلف ایران به تشکیل انجمن های ادبی متعددی دست زدند. تشکیل این انجمن های ادبی اغلب با انتشار گاهنامه هایی با عنوان جنگ (Miscellanea) همراه بود، از جمله: جنگ بازار، جنگ پارت، فلک الافلاک، جنگ هنر و ادبیات جنوب و... در این جنگها نویسندگان و مترجمان ایرانی به اهمیت تغییر در نگرش، زبان و فرم در ادبیات داستانی ایران اشاره کردند و علاوه بر چاپ مقاله هایی درباره مدرنیسم و تمهیدات آن، کوشیدند با انتشار ترجمه هایی از آثار مدرنیستی غرب و همچنین داستان های کوتاه فارسی از نویسندگان مدرنیست ایران، جریان مدرنیسم در ادبیات داستانی ایران را جان دهند. جنگ اصفهان با در پیش گرفتن یک خط مشی واحد برای سالهای متمادی بر لزوم تغییر ادبیات داستانی سنتی ایران اصرار ورزیدند. برخی از مهمترین چهره های ادبیات مدرنیستی ایران را میتوان در میان این حلقه دید، از جمله: هوشنگ گلشیری، بهرام صادقی، تقی مدرسی، ابوالحسن نجفی.