جستارهای تاریخی (فرهنگ) (ویژه تاریخ)
سال:1387 | دوره:21 | شماره:3 (مسلسل 67) |تعداد مقالات:9

کتاب تاریخ جهان آرا که گاه با نام های دیگر چون کتاب جهانگشا، جهانگشای مروزی، جهانگشای فتحعلی شاهی، جهان آرای تاریخ شاهنشاهی و جز اینها، در فهرست های گوناگون آمده، هنوز هم به حلیه طبع آراسته نشده است. مولف این کتاب، محمدصادق وقایع نگار مروزی، داروغه دفترخانه همایون در دوره فتحعلی شاه قاجار است. وی در حدود سال های 1185 - 80 11 ق. در مرو به دنیا آمده و پس از پایان تحصیلات مقدماتی در موطن خود، در پی حملات بیکی جان منغیطی ازبک ــ امیر بخارا ــ به مرو و حوالی آن و کشته شدن بیرامعلی خان قاجار ــ حاکم آن دیار ــ و ویران کردن شهر و از دست دادن پدر و برادر، برای ادامه تحصیل، چندی به مشهد و از آنجا به کربلا و نجف رفته است.محمدصادق مروزی در بازگشت، مدتی در قم و کاشان، در محضر استاد سلیمان صباحی ــ شاعر و ادیب مکتب جدید اصفهان ــ به آموختن ادبیات و شعر و شاعری، روزگار گذرانده و پس از درگذشت استاد در سال های 8- 1206 قمری، اندک اندک به فکر اقامت در تهران افتاده است. با کمک فتحعلی خان صبا (ملک الشعرای دربار) که از دوستان کاشانی او در دوره تحصیل در محضر صباحی بود و محمدحسین خان مروی (فخرالدوله - انیس بارگاه سلطانی) فرزند بیرامعلی خان (حاکم مقتول مرو)، که هر دو در بساط سلطنت منزلت خاصی داشتند، در زمره منشیان دیوان درآمد و در سال 1215 قمری (در سن سی یا سی و پنج سالگی) به مقام وقایع نگاری منصوب شد. در آن زمان، با آنکه وقایع نگاران و تاریخ نویسان دیگری نیز در دربار حضور داشتند، مروزی به معنای خاص به «وقایع نگار» ملقب شد و به قول خودش، «پس از رنج بی شمار، از سعادت بخت به شرف آستان بوسی خاقان گیتی ستان مستعد گردید و مورد التفات بیکرانه خاقانی شد».

تجربه دموکراسی در ایران، پیشینه ای صد ساله دارد. اولین احزاب سیاسی در ایران همزمان با نهضت مشروطیت، پیش تر از غالب کشورهای آسیایی، به وجود آمده اند. هرچند اولین احزاب رسمی همزمان با دوره دوم مجلس شورای ملی ایجاد شدند، سال ها پیش از آن، انجمن های مخفی، با اهداف سیاسی و مبارزاتی، با اقتباسی از تشکل های پنهان و نیمه پنهان غربی، از جمله فراماسونری، از یک سو، و بهره گیری از پیشینه انجمن های سیاسی و عملیاتی جنبش های شورشی در تاریخ ایران، به وجود آمدند و الگوی اولیه احزاب سیاسی در ایران شدند؛ الگویی که خود نا به سامانی و ناکارآمدی احزاب سیاسی در ایران را پایه ریزی کرد. این فرآیند، با اقتباس باز هم سطحی از گروه های چریکی و مبارز مارکسیست و شبه مارکسیست روسیه در دوران انقلاب روسیه، بیش از پیش وجوه مرموز، پنهان، عملیاتی، غیرپاسخگو، غیردموکراتیک و نهایتا اقتدارگرای احزاب سیاسی در ایران را تقویت کرد و نخبگان ایران را از تاسیس یک سامان سیاسی حزبی دموکراتیک برای رقابت سیاسی مسالمت آمیز و استحکام بخشیدن به نظام دموکراتیک نوپای ایران، دور کرد و به هرج و مرج و نا به سامانی کامل نظام مشروطه کمک کرد.شیفتگی نخبگان، به خصوص عرف گرا، به بیگانگان و تقلید سطحی و غیرعالمانه آنان از الگوهای غربی، عدم درک آنان از شرایط جامعه و فرهنگ عمومی، فقدان تعلقات ملی عمیق و مستحکم و اهتمام به استقلال ملی در میان نخبگان ایران و احزاب سیاسی، انجام فعالیت های ماجراجویانه پنهان احزاب سیاسی، از جمله ترور و ایجاد هرج و مرج، اختلافات و درگیری های میان احزاب سیاسی و انزوای آنان در میان مردم، به دلیل این سوء رفتار، اختلافات میان نخبگان روحانی و نخبگان عرف گرا و غیرمذهبی، کناره گیری روحانیت از فعالیت های حزبی بر اثر این اختلافات و تضعیف متقابل احزاب و روحانیت بر اثر آن و نهایتا عدم درک درست نخبگان جامعه از نقش و ضرورت حیاتی احزاب در یک نظام دموکراتیک و عدم نگرانی آنان از فروپاشی نظام حزبی در یک جامعه، همه در نا به سامانی و نهادینه نشدن احزاب سیاسی در ایران و عدم استقرار یک سامان سیاسی مستحکم، پس از نهضت مشروطیت موثر بودند؛ فرآیندی که در نهایت، بیگانگان را بار دیگر برای دخالت استعمارگرانه در ایران به طمع انداخت و نهایتا به فروپاشی نظام مشروطه و استقرار یک دولت اقتدارگرا منجر شد.

از مقوله هایی که پس از ظهور اسلام، پیروان آیین جدید به آن توجه کردند، شناخت دنیای پیرامون و رویکرد به علم جغرافیا بود.انگیزه مسلمانان به جهانگردی و جغرافیا را باید به اشارات تاریخی قرآن و پیامبر (ص) به مردم دیگر سرزمین ها و به سیر آفاق و انفس و نیاز مسلمانان به برقراری سیستم مالیاتی نوین، ارتباط داد. نخستین گام ها برای شناسایی جهان پیرامون خود، با برگرداندن آثار جغرافی دانان یونانی و رومی به زبان عربی آغاز شد.از سده سوم هجری تا حمله مغول در قرن هفتم، چهره های درخشانی در عرصه جغرافیا و جهانگردی پا به عرصه وجود نهادند؛ و با یورش مغولان بادیه نشین به سرزمین های اسلامی، سیاست جهانگری مسلمانان در سرزمین های اسلامی و غیراسلامی رو به افول نهاد.

فرآیند تشکیل و توسعه شهرهای ایران در دوره اسلامی را می توان با توجه به عوامل مختلفی مانند محیط طبیعی، دوران تاریخی و سیاسی، عوامل تجاری و بازرگانی، اوضاع فرهنگی و به ویژه عوامل مذهبی بررسی کرد. اما در این زمینه، محیط طبیعی یا جغرافیایی و نیز عوامل مذهبی همواره مهم ترین نقش ها را ایفا کرده اند، به طوری که غالبا بر موقعیت و جهت گیری مسیرهای عمده تجاری نیز تاثیر گذاشته اند. توسعه شهرهای این دوره به قدرت حکومت ها نیز بستگی داشته و ظهور و توسعه و سقوط یک شهر با جریانات سیاسی و تاریخی در ارتباط کامل بوده است، بدین معنی که در یک دوره تاریخی معین با عدم امکان دستیابی به امکانات اقتصادی و فنی موثر مکان جغرافیایی شهر بی حرکت و نازا، در دوره تاریخی دیگر با بهره گیری از داده های اقتصادی و عملی و فنی وسیع، رشد شهر سریع تر و پویاتر بوده است. دشت کشف رود که شهر مقدس مشهد در آن واقع شده، با توجه به برخورداری از مجموعه ای از عوامل مطلوب زیست محیطی از جمله منابع آب شیرین به صورت چشمه سارها و رودهای فصلی، هوای مساعد، خاک حاصلخیز، پوشش غنی گیاهی و مراتع سرسبز، موجبات جلب توجه و اقامت جمعیت های انسانی و مهاجران را از کهن ترین زمان ها فراهم آورده است. به جز عوامل محیطی، عوامل مذهبی هم که وابسته به قرار گرفتن حرم مطهر رضوی در شهر مشهد است، نقش مهمی در رشد و توسعه این شهر داشته است. اما این عامل در دوره صفوی تقویت شد و بین عوامل سیاسی و تاریخی با عوامل محیطی و مذهبی نوعی تعامل مثبت به وجود آمد، به گونه ای که پس از این تاریخ، شهر مشهد از اعتلا و رشد خاصی برخوردار و به یکی از شهرهای بزرگ و تاثیرگذار ایران تبدیل شد. در این مقاله سعی شده است تاثیر عوامل سیاسی و تاریخی مربوط به دوره صفوی به عنوان یکی از مهم ترین عامل اعتلای این شهر بررسی شود.

حمله اعراب مسلمان به ایران، رخدادی سترگ و عمیقا اثرگذار بوده است. این حادثه مهم، نظام پادشاهی موروثی کهن و جامعه طبقاتی مبتنی بر اشرافیت خاندانی ایران را برچید و فصلی نوین در تاریخ ایران گشود. روند تدریجی استیلای اعراب مسلمان بر ایران و آمیزش آنان با ایرانیان، دگرگونی عمیقی در تغییر کیش آنان و ساختار اجتماعی ایران پدید آورد. آموزه های والا و انسان دوستانه اسلام سبب شد بسیاری از ایرانیان به دین جدید روی آورند. با وجود این، رفتار غیراسلامی و ظالمانه حاکمان اموی، عباسی و اشراف عرب با نومسلمانان و غیرمسلمانان ایرانی و اتخاذ سیاست تبعیض عرب بر غیرعرب، موجب شد جامعه ایرانی در عین توجه به آموزه های اسلام و با علم به اینکه توان هماوردی نظامی با اعراب حاکم را ندارد، به ناچار راهبرد مقابله فکری و فرهنگی را برای غلبه بر قوم حاکم یا تعدیل سلوک غیراسلامی و انسانی آنان برگزیند. حاصل این مبارزه طولانی که به طور جدی و مستمر با روی کارآمدن امویان آغاز شده بود، بازیابی هویت قومی بود که مهم ترین نمود آن، در احیای زبان و ادب فارسی و نیز کسب استقلال سیاسی از قرن سوم هجری به بعد آشکار شد. این مقاله در پی تبیین این مساله است که راهبرد جامعه ایرانی در برابر پدیده سلطه اعراب بر ایران چه بود و چه عناصر و عواملی در نیل به آن تاثیر داشت.

با سقوط امپراتوری ساسانی (652 م) و به هم ریختگی مرزها، فرصت مناسبی برای ده ها قبیله ترک فراهم آمد، تا بار دیگر به شکلی موثر در خراسان و به ویژه ماوراء النهر تاخت و تاز کنند. تهدیدات بالفعل و بالقوه و گستردگی خطوط استقرار آنان در ثغور دارالاسلام، سیمای نظامی به شرق امپراتوری بنی امیه و سپس بنی عباس بخشید، تا جایی که همواره کارگزاران نظامی درجه اول آنها در کنار انبوهی از داوطلبان مسلح در وضعیت آماده باش کامل نظامی مراقبت اوضاع را برعهده داشتند. از سویی، مناطق شرقی ایران به دلایلی، از جمله دوری از مرکز دارالخلافه و عدم نظارت شایسته بر عملکردهای حکام آن، همواره محل خیزش قیام ها و شورش های دینی، سیاسی و اجتماعی چون قیام خونخواهان ابومسلم و خوارج بوده است.در این مقاله، با استناد به منابع، سعی می شود به دو پرسش زیر پاسخ داده شود:1. شکوفایی فرهنگی عصر سامانی، با توجه به آشفتگی های دو قرن اول هجری، مبتنی بر چه علل و عواملی بوده است؟2. در این گستره، سامانیان تا چه حد وامدار دستاوردها و میراث های نظام های سیاسی پیش از خود بوده اند؟در این پژوهش، علاوه بر تبیین اوضاع ناامن نواحی شرقی ایران در دو قرن اول هجری، به تکاپوهای طاهریان (206-259 ق.) و صفاریان (247-393 ق.)، به عنوان اولین حکومت های ایرانی بعد از اسلام در شرق، در راستای تحقق امنیت توجه شده و بر نقش محوری امیراسماعیل در همین عرصه به عنوان بنیانگذار واقعی سلسله بزرگ سامانی (279-389 ق.) تاکید شده است. در خاتمه، بر این نکته پافشاری شده است که تحقق عصر طلایی عهد سامانی که به ویژه در دوره زمامداری امیرنصربن احمد با ظهور رجال فرهنگی چون رودکی میسر می شود، در درجه اول مرهون استقرار تدریجی «امنیت» به عنوان شالوده اساسی ترقی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، میراث گرانقدری بوده است که از زمان تشکیل حکومت طاهری تا زمان امیراسماعیل سامانی مقدمات آن فراهم شده بود.

چهارده قرن از ورود اسلام به سرزمین ایران می گذرد. در طول این مدت، بین اسلام و ایران از ابعاد مختلف، از جمله از نظر فرهنگی، تعاملات گسترده ای صورت گرفته است. این موضوع را محققان و صاحبنظران تحلیل نکرده اند؛ و تحلیل ها بر اساس نوع نگرش ها و عقاید آنها، متفاوت و در مواردی متعارض است.ضرورت مطالعات جدید و تحقیق درباره تعامل فرهنگ ایرانی با دین اسلام، راهی است برای بازشناسی منتقدانه میراث گذشتگان و نیز دستیابی به شناختی نسبی از روند تلفیق متعادل گونه دو فرهنگ با یکدیگر. در این پژوهش تلاش شده است به این پرسش های اساسی پاسخ گفته شود: چرا پس از ورود اسلام به ایران، هیچ یک دیگری را نفی نکرد؟ محورها و زبان مشترک این دو فرهنگ چه بود؟ فرهنگ ایرانی در تماس با اسلام، چه تغییراتی کرد؟اهداف این پژوهش عبارت اند از: شناخت برخی از ابعاد حیات فرهنگی ایران پس از اسلام که به ویژه در قرن دوم هجری شکل گرفت؛ دیگر اینکه پذیرش اسلام توسط ایرانیان، چه عناصری از فرهنگ ایرانی را بیشتر تحت تاثیر قرار داد و اسلام چگونه از فضای فرهنگ ریشه دار ایرانی بهره برداری کرد.

از زمانی که در سال 913 ق./ 1507 م.، دریانورد نامی پرتغال، آلبوکرک جزیره هرمز را در خلیج فارس گرفت و هرمز به یک مرکز مهم بازرگانی تبدیل شد و نمایندگان بازرگانی بسیاری از کشورهای جهان در آن گرد آمدند، شماری از تبلیغ گران کیش مسیحی از پرتغال به آن جزیره استعمار شده فرستاده شدند تا هماهنگ با سودگرایی و سوداگری استعماری پرتغال، مسیحیت را تبلیغ کنند.فرانسه نیز ازجمله کشورهایی بود که برای گسترش نفوذ استعماری خود، از کیش ترسایان به عنوان ابزاری سود برد. فرانسویان، هیات های متعددی را به ایران روزگار صفوی اعزام داشتند.اعزام گروه های تبشیری در روزگار قاجار نیز تداوم یافت و غالب این گروه ها ابزار سیاست های دولت متبوعشان بودند. شکست ایران در دو دوره جنگ با روسیه که به دو قرارداد گلستان و ترکمانچای منجر شد، فرصت مناسبی را در اختیار این گروه ها قرار داد که تحت حمایت دولت هایشان، به ویژه با استفاده از حق کاپیتولاسیون، به تبلیغ و تبشیر بپردازند. با این اوصاف، در این دوره، زمانی که گروه های مختلف مسیحی پروتستان و کاتولیک به ایران آمدند و در شهرهای مرزی و مهم و حساس، پایگاه های تبلیغی تشکیل و خدمات آموزشی، بهداشتی و مذهبی ارایه دادند، خواه ناخواه به صورت بازوهای مذهبی دولت های استعمارگر اروپایی برای خدشه وارد کردن در اعتقادات دینی مردم درآمدند. ضعف های سیاسی و اقتصادی جامعه قاجار، زمینه نفوذ گروه های تبشیری را فراهم کرده بود.یکی از شهرهایی که از قدیم الایام پایگاه فعالیت این گروه ها محسوب می شد، شهر اصفهان است؛ که موضوع مقاله حاضر است.سوالاتی که در این راستا مطرح می شود و این پژوهش به دنبال پاسخ آن است، به قرار زیر است:1. نقش و جایگاه میسیونرها در اصفهان عصر قاجار چگونه است؟2. مبلغان مسیحی در جامعه مسلمان ایرانی با چه مشکلاتی رو به رور بوده اند؟بررسی نقش و جایگاه میسیونرهای مذهبی کشورهای مختلف اروپایی در اصفهان عصر قاجار و فعالیت های گوناگون مذهبی، فرهنگی، علمی و خدمات اجتماعی آنها در این شهر و نیز اهداف و انگیزه آنها از انجام این فعالیت ها و پرداختن به چگونگی حضور این میسیونرها و تشکیلات آنها در نواحی دیگر ایران و دیدگاه سلاطین و دولتمردان قاجاریه در مورد آنها و سایر موارد دیگر، جهت روشن ترشدن این مساله است.